1937-1938 Büyük Temizlik Dönemi Sovyetlerde Türklerin Durumu

1937-1938 Büyük Temizlik Döneminde Türk Aydınlarına Uygulanan Zulüm ve Sovyet Gazetelerinin Rolü: Sibirya Türkleri Birliği Örneği 
Persecution Against the Turkic Intellectuals During The 1937-1938 Great Purge and The Role of Soviet Newspapers: An Example of Siberian Turks Union 
Erkam TEMİR* 

Özet 
1937-1938 yıllarında Stalin öncülüğünde gerçekleşen Sovyet zulmünde 680 bin kişi kurşunlanarak idam edilmiş, 1,5 milyon kişi tutuklanarak toplama kamplarına gönderilmiştir. Zulüm ve katliamlar bir taraftan “elitlere” diğer taraftan “sosyal açıdan tehlikeli” veya “etnik açıdan şüpheli” unsurlara karşı yürütülmüştür. Bu çalışmada büyük temizlik döneminde bilhassa Türk Aydınlarına karşı uygulanan zulüm ortaya konulmaya çalışılmıştır. Bu kapsamda Sibirya Türkleri Birliği isimli Hakas Türkü aydınlar tarafından kurulan birlik ve bu birliğin üyelerine karşı yürütülen faaliyetler ele alınmıştır. Ayrıca komünist rejimin resmi propaganda ve sansür araçları olarak hizmet eden, toplumun duygu ve düşünce dünyasını parti politikaları doğrultusunda manipüle etmek için kullanılan bölgesel Sovyet gazetelerinden olan Krasnoyarsk İşçi ve Sovyet Hakasyası gazetelerinin oynadığı rol değerlendirilmiştir.  
Anahtar Kelimeler: Büyük Temizlik, Büyük Terör, Sibirya Türkleri Birliği, NKVD, Sovyet Gazeteleri, SSCB 
Abstract  
During the Soviet atrocities in 1937-1938 which realized under the leadership of Stalin 680 thousand people were shot to death and 1.5 million people were arrested and sent to concentration camps. On the one hand the persecution and massacres were conducted against the “elites” and on the other hand against the “socially dangerous” or “ethnically suspicious” elements. In this study it is tried to be revealed the persecution against Turkic intellectuals during the great purge period. In this context Siberian Turks Union which was established by Khakas Turkic intellectuals and the activities carried out against the members of this union are discussed. In addition, it has been evaluated the role of the regional newspapers of Krasnoyarsk Workers and Soviet Khakassia those which serve as official propaganda and censorship tools of the communist regime and which are used to manipulate the emotions and thoughts of society in accordance with party policies.  
Keywords: Great Purge, Great Terror, Siberian Turks Union, NKVD, Soviet Newspapers, USSR  
                                                           * Öğretim Görevlisi, Erciyes Üniversitesi, İletişim Fakültesi, Halkla İlişkiler ve Tanıtım Bölümü, erkamtemir@erciyes.edu.tr 

Giriş Komünizm teoride kapitalizmin kaba materyalizmi incelterek Rus köylüsünün idrakine indirgemiş ve onu mistik bir yaklaşım içerisinde ele almıştır.  Felsefi açıdan Proudhon’cu (1809-1865: Pierre Joseph Proudhon) bir görünüm sergilemekle birlikte, tarihle ilgili görüşleri açısından Hegel’in (1770-1831: Georg Wilhelm Friedrich Hegel) “tarihi idealizm”inin zıddı olmaktan öteye gidememiştir. İktisadi alandaki görüşleri ise Ricardo’dan (1772-1823: David Ricardo) alınmıştır.  Sosyolojik yaklaşım açısından tek faktörcüdür. Böylelikle determinist olma iddiasına rağmen nihai olarak tam bir finalizme kaymıştır. Teoride böyle bir görünüm sergileyen komünizm uygulamada “kapitalist sınıf”ın ve “egemen sınıf”ın diktatörlüğüne karşı olma retoriği ile ortaya çıkmış, kendisi ise işçi sınıfı adına bir “partizanlar sınıfı”nın diktatörlüğünü savunmuştur. Böylelikle tarihsel süreç içerisinde “kanlı bir diktatörlüğe” karşı olma iddiasındaki komünizm dünyanın en kanlı diktatörlüklerini inşa etmiş, Lenin (1870-1924: Vladimir İlyiç Ulyanov Lenin), Stalin (1878-1953: Josef Stalin/Yosif Visaryonoviç Cugaşvili) ve Mao (1893-1976: Mao Zedong) gibi liderlerin başında bulunduğu yönetimler milyonlarca kişiye zulmetmiş ve katletmişlerdir. Bu açıdan Çarlık Rusya’sının “kara renkli emperyalizmi” renk değiştirerek SSCB’de (1922-1991: Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği) kızıl bir renge bürünmüş ve “reaksiyoner bir zulüm sistemi”ne dönüşmüştür. (Arvasi, 2009: 412-413) 
SSCB açısından bu zulmün en bariz örneklerinden biri 1937-1938 yıllarında Stalin öncülüğünde gerçekleşmiştir. Çalışmada bu dönemde bilhassa Türk Aydınlarına karşı uygulanan zulüm ve Sovyet gazetelerinin oynadığı rol Sibirya Türkleri Birliği örneği ile ortaya konulmaya çalışılmıştır.  
Yöntem Çalışmada özellikle yabancı literatür taranarak elde edilen bulgular değerlendirilmeye tabi tutulmuştur. Ayrıca Krasnoyarsk İşçi ve Sovyet Hakasyası gazetelerinin 1937-1938 arşivleri taranmıştır. 
Bulgular  “Büyük temizlik”, “büyük terör” veya dönemin NKVD (Narodnıy Komissariat Vnutrennıh Del- İçişleri Halk Komiserliği) başkanı Yejov Nikolay İvanoviç’in (1895-1940) isminden yola çıkılarak “Yejovşina” olarak adlandırılan ve 1937-1938 yıllarında Stalin öncülüğünde gerçekleşen Sovyet zulmünde 680 bin kişi kurşunlanarak idam edilmiş, 1,5 milyon kişi tutuklanarak toplama kamplarına gönderilmiştir. Toplama kamplarına gönderilenlerin çoğu ağır şartlar nedeniyle hayatını kaybetmiştir. Büyük temizlik tek bir süreçten ibaret değildir. Birkaç baskı uygulamasını birden ifade etmektedir. Bu baskı uygulamaları arasında en yoğun zulmün yaşandığı dönemin başlangıcı Yejovşina olarak bilinmektedir. 00447 numaralı emir ile başlayan zulüm ve katliamlar Yejovşina olarak adlandırılmıştır. (Alekseyevna, 2012: 30) Söz konusu emir 30 Temmuz 1937 tarihinden itibaren “Eski kulaklar, suçlular ve diğer antiSovyet unsurlarının bastırılması operasyonu” olarak ifade edilmiştir. (Yakovleva, 2004: 273-281) İlerleyen süreçte 1938’e kadar benzer emirlerle ülke genelinde büyük temizlik zulmü devam etmiştir. 

Roy Aleksandroviç Medvedev bu dönemde gerçekleşen siyasi tutuklamalarda gerçek sayının 5 milyondan az olmadığını belirtmekte (Medvedev, 1990: 405),  neo-avrasyacı (Bendle, 2014: 14-20) ve Rus faşizminin mistik başrahibi (Zubrin, 2015: 21-24) olarak adlandırılan Aleksandr Dugin ise 19371938 yıllarında tutuklananların toplam sayısının 1,140,647 olduğunu ve bu sayıya sıradan suçluların da dahil olduğunu, böylelikle bu dönemde siyasi tutuklamaların sayısının 290,150 kişi olduğunu iddia etmektedir. (Dugin, 1990: 24) 
Yapılan katliam ve zulmü 1937-1938 yılları arasında Stalin Yejov ile ayrı ayrı 300 kez, toplamda 900 saat görüşerek planlamış ve yürütmüştür. Zulüm ve katliamlar bir taraftan “elitlere” diğer taraftan “sosyal açıdan tehlikeli” veya “etnik açıdan şüpheli” unsurlara karşı yürütülmüştür. (Kropaçev, 2009: 206-213) 
1930’lu yıllarda SSCB’de 1800’ü bölgesel kolhoz dergisi ve 3050’si fabrika gazetesi olmak üzere basımı yapılan toplam 38 milyon tiraja sahip 6680 gazete bulunmaktaydı.  Ayrıca 300 bin civarında duvar gazetesi ve teksirle çoğaltılan 2000 sovhoz dergisi olduğu tahmin edilmektedir. (Jaryc, 1933: 103) Bu gazete ve dergiler 70 yılı aşkın bir süre Komünist Parti ve daha sonra KGB olarak yeniden yapılanacak olan NKVD (www.fsb.ru/fsb/history.htm, 13.10.2018) gibi birkaç kurumun resmi propaganda ve sansür aracı olarak hizmet etmiştir. (Landtsheer et al., 2014: 241) Gazeteler ve gazeteciler istihbarat ve karşı istihbarat ajanları olarak kullanılmıştır. (Vachnadze, 1992'den Akt.: Landtsheer et al.  2014: 241)  
Komünist hükümetin temel öğretilerinden biri “Sovyet toplumunun moral-politik birliği”nin SSCB’nin kudretinin en önemli kaynaklarından biri olduğudur. (Stalin, 1997: 318-319) Moral-politik birlikten vatandaşların Sovyet milliyetçiliğine şartlandırılması, buna uymayan ve bunun dışında kalan her şeyin reddedilmesi anlaşılmalıdır. Moskova menşeli bu propaganda akışının ölümcül bir tutarlılık ile ortaya koyulduğunu söylemek mümkündür. (Lemieux, 1950: 77) Bu nedenle Sovyet basınının komünist devrim aracı olma dışında bir rolünden bahsedilemez. (Gruliow, 1956: 153) Keza Lenin “Gazete sadece toplu bir propagandacı ve kolektif bir ajitatör değil, aynı zamanda kolektif bir düzenleyicidir” (Lenin, 1967: 11) diyerek SSCB’de gazetelerin komünist diktatörlüğün propagandasını yapmak, toplumun duygu ve düşünce dünyasını kendi politikaları doğrultusunda manipüle etmek ve toplum mühendisliği yapmak için kullanıldığını açıkça ortaya koymaktadır. Stalin döneminde ise basın aracılığıyla uygulanan bu propagandist yöntemin daha da şedit bir hal aldığını söylemek mümkündür.  
1937-1338 yıllarında ise Sovyet gazeteleri sözde halk düşmanlarına karşı sistematik bir nefret söylemi geliştirmiş, yapılan infazları meşrulaştırma, halkı korkutarak baskı altına alma ve hedef gösterme işlevi görmüşlerdir.    

Biçim 1: 12 Haziran 1937 Pravda Gazetesi Manşeti  
“Casusları, Faşizmin Aşağılık Kölelerini, Vatan Hainlerini Kurşuna Dizin” (Pravda, 12.06.1937:1) 
Hakasya halihazırda Sibirya’nın güneyinde Rusya Federasyonu’na bağlı bir cumhuriyettir. Bir Türk boyu olan Hakaslar, toprakları Rus Çarlığı tarafından 18. yüzyılda ilhak edilmeden önce Şamanist idiler. Rus ilhakından sonra zorla Hristiyanlaştırılmış (Ortodoks) olan Hakas Türkleri Çarlık döneminde Minusinsk Tatarları olarak bilinmekte iken ancak Rus Devrimi’nden (1917) sonra “Hakas” olarak anılmaya başlanmıştır.  Temmuz 1876’da askerlerin de katılımıyla “kitlesel vaftiz” edilen Hakas Türkleri çoğunluk olarak Şaman geleneklerinden kopmamalarına rağmen toplu olarak Ortodoks sayılmaya başlanmışlardır. Bu nedenle Ortodoksluk tarihsel olarak şiddet ve Ruslaştırma ile ilişkilendirilmiştir.  Komünistlerin iktidara gelmesiyle, Hakasya’ya, “ulusal azınlıkları destekleme politikası”na uygun olarak, özerk cumhuriyet statüsü verilmiştir. Ancak Sovyet döneminde bu özerlik ancak kağıt üzerinde kalmıştır. Bölgenin gerçekliği ise toplama kampları, Sovyet ceza organlarının mutlak gücü ve “şüpheli kişilerin” zorla çalıştırıldığı dev inşaat şantiyeleri olmuştur. Çarlık döneminde zorla Hristiyanlaştırılan Hakaslar bu dönemde tutarlı ve acımasız bir yaklaşımla ateistleştirilmeye çalışılmıştır. (Filatov, 2002: 203-205)  
Böyle bir ortamda Hakas Özerk Bölgesinde faaliyet yürüten Sibirya Türkleri Birliği Rusça kaynaklarda Türk aydınlarından oluşan “devrim karşıtı, milliyetçi bir yapılanma” olarak belirtilmektedir. Sovyetlerin Krasnoyarsk Bölgesi’ne bağlı olan Hakas Özerk Bölgesi’nde ilk olarak 31 Ağustos 1934 tarihinde yirmi beş Hakas Türkü aydın “burjuva milliyetçisi” olmak, Sibirya Türkleri Birliği isimli “milliyetçi örgüt”ün üyesi olmak, “milli kültürün yükselmesi” için uğraşmak, “anadilin tanıtılması”, “yerel devletin ve 

ekonomik araçlarının güçlendirilmeye çalışılması” suçlamalarıyla tutuklanmışlardır. Başlangıçta tutuklamalar çeşitli “operasyonel materyaller” bulunduranlara karşı yapılmış, sonrasında ise hiçbir gerekçe olmadan tutuklamalar yapılmaya devam etmiştir. Tutuklamalar için önceden hazırlanmış sahte belgeler düzenlenmiş, Sovyet Hakasyası (Sovetskaya Hakasiya) gibi gazetelerde Türk aydınlarını suçlayan yazılar yazılarak propaganda yapılmıştır. (Lyutsay, 2016: 71) 
Biçim 2: 5 Ekim 1937 Sovyet Hakasyası Gazetesi Manşeti  
“Burjuva Milliyetçilerin Kökü Kazınıp Acımasızca Ezilecekler” (Sovetskaya Hakassiya, 05.10.1937:1) 
“Halk düşmanı” ve muhalif arayışı ise Sovyetler Birliği Komünist Partisi Merkez Komitesi’nin 1937’de düzenlediği genel kuruldan sonra başlamıştır. Krasnoyarsk Bölgesi’ne bağlı NKVD’ye gelen “planlı görev”de Hakas Özerk Bölgesinde yaşayan üç bin “halk düşmanı”nın bulunarak tutuklanması emredilmiştir. (www.memorial.krsk.ru/Articles/2001Hak.htm, 05.10.2018) Bölgesel NKVD çalışanlarının en önemli görevlerinden biri “devrim karşıtı, burjuva-milliyetçi terör örgütü” Sibirya Türkleri Birliği’nin deşifre edilmesi olarak ifade edilmektedir. Planlı görev kapsamında listede yer alan tüm Hakaslar, bilhassa aydınlar bu örgütlenmeye dahil edilmeli ve amaçları bağımsız bir Türk devleti kurmak ve bu devleti SSCB'den ayırmak için silahlı ayaklanmaya hazırlanmak olarak değerlendirilmeliydi. Bu doğrultuda 1937'de, Krasnoyarsk İşçi (Krasnoyarskiy Raboçiy) gazetesi, Vasiliy Andreyeviç Kobyakov'un (1907-1938) 1934 yılından beri devrim karşıtı Sibirya Türkleri Birliği’nin üyesi olduğunu yazmıştır. 9 Ekim 1937'de evinde arama yapılan Kobyakov tutuklanmıştır. Hakasya “yerli nüfusu” arasında milliyetçi ve isyancı fikirlerin yayılması, devrim karşıtı propaganda yapmak, silahlı ayaklanamaya hazırlanmak, terör faaliyeti için hazırlanmak ve Sovyet karşıtı faaliyetlerde bulunmak ile suçlanarak hapse atılmıştır. Suçlamalar arasında Kobyakov’un yayınladığı edebi eserlerde milliyetçi fikirlerin bulunması ve yaptığı çevirileri çarpıttığı iddiası da vardır. 

(www.memorial.krsk.ru/Articles/2001Hak.htm, 05.10.2018)  13 Temmuz 1938 tarihinde mülkiyetine el konulmuş ve kurşunlanarak idam edilmiştir. (Lyutsay, 2016: 71) Şair, nesir yazarı, tarihçi, dilbilimci, çevirmen, editör ve eğitimci olan ayrıca Hakas Türkçesi ile yazılmış ilk masal kitabı “Tashaçah”ın (baykuş) yazarı Kobyakov (Alekseyevna, 2018: 201) ile ilgili Soyvet Hakasyası gazetesi “Bu piçi, Hakas halkının tek ve yeri doldurulamaz yazarı olarak kabul edenler var” şeklinde hakaretler etmiştir. (Sovetskaya Hakassiya, 06.10.1937:3) 
Biçim 3: 2 Şubat 1937 Krasnoyarsk İşçi Gazetesi Manşeti  
“Mahkemenin Kararı – Halkın Kararıdır, Vatan Hainleri Hak Ettikleri Cezayı Aldılar” (Krasnoyarskiy Raboçiy, 02.02.1937:1)   
Benzer bir şekilde Hakas alfabesinin gelişimine büyük katkı sağlayan ve yirmiden fazla eseri olan Konstantin Konstantinoviç Samrin (1895-1938), 9 Ekim 1937’de birliğin üyesi olduğu gerekçesiyle hapse atılmıştır. “Örgütümüzün ana çalışması Hakas aydınları arasında devrim karşıtı milliyetçi görüşleri teşvik etmek, Hakas, Oyrot ve Şor halkının kullanacağı tek bir yazı dilinin yaratılmasını sağlamaktı. Zira tek bir yazı dili olmadan hedefin gerçekleşmesi, bu halkların tek bir cumhuriyet oluşturulması düşünülemez” şeklindeki ifade Samrin’e zorla imzalatılmıştır. Eserlerinde devrim karşıtı milliyetçilik fikirlerini yaymak, Sovyet edebiyatının gelişimini engellemek ve Rusçadan yaptığı tercümelerde parti politikalarını çarpıtmak ile suçlanmış, 13 Temmuz 1938 tarihinde mülkiyetine el konulmuş ve kurşunlanarak idam edilmiştir. (Lyutsay, 2016: 72) Sovyet Hakasyası gazetesi Samrin ile ilgili yaptığı haberlerde “Hakas halkına karşı kirli işler işleyen”, “hain” ve “burjuva millliyetçisi” gibi ifadeler kullanmıştır. (Sovetskaya Hakassiya, 08.10.1937:3) Sonuç ve Tartışma “Siyasi terör, Sovyet siyasetinin bir parçasıydı.”  Sovyet tarihi açısından, 1937-1938 Büyük Terörü, yüz binlerce insanın bilinçli bir şekilde katledilmesi politikası olması bakımından oldukça önemlidir. Bu 

nedenle 1937-1938 yıllarında yaşanan olaylarla ilgili bazı tarihçiler “terör” demekten kaçınarak “toplu katliam” ifadelerini kullanmaktadırlar. (Kuromiya, 2005: 86)  
Bu çalışmada böyle bir zeminde Sovyet topraklarında yaşayan Türk aydınlarına uygulan zulmün küçük bir bölümü Sibirya Türkleri Birliği’ne yönelik uygulamalar ortaya konarak aktarılmaya çalışılmıştır. Çarlık döneminde zorla Hristiyanlaştırılmış ve Sovyet döneminde ise zorla ateistleştirilmeye çalışılmış olmalarına rağmen, Hakas Türklerinin milli kimliklerini korumaya çalışmaları Sovyet zulmüne maruz kalmalarına neden olmuştur. Birlik ile ilgili suçlamalarla binlerce Hakas Türkü ile birlikte otuz yedi Türk aydın hapsedilmiş, işkencelere maruz kalmış ve kurşuna dizilmiştir. (Tugujekova, 1993: 42) SSCB topraklarında yayın yapan diğer tüm resmi gazeteler gibi Sovyet Hakasyası ve Krasnoyarsk İşçi gazeteleri de NKVD uygulamalarına paralel propaganda yürütmüş, nefret söylemi geliştirmiş, yapılan infazları meşrulaştırma, halkı korkutarak baskı altına alma ve hedef gösterme işlevi görmüşlerdir. Bu nedenlerle 1937-1938 olayları insan onuruna karşı işlenmiş bir suç olmakla birlikte, aydınları hedef alan yönüyle kültür, tarih ve sanat gibi entelektüel birikimi yok etme çabası olarak ele alınabilir. Ayrıca büyük terör gazetelerin üstlendiği rol bakımından dünya basın tarihine kara bir leke olarak geçmiştir.  

Alekseyevna, Karamaşeva Viktoriya (2018) “İstoriya Hakasskoy Basni” (s. 201-206). Sohraneniye i Razvitiye Yazıkov i Kultur Korennıh Naradov Sibiri. Abakan: Hakasskiy Gosudarsrvennıy Universirsitet im. H.F. Katanova. 
Alekseyevna, Lyudmila Lyaguşkina (2012) “Sotsialnıy Portret Repressirovannıh Vhode Bolşogo Terrora (1937-1938 gg.): Analiz Bazı Dannıh po Knigam Pamyati Nijegorodskoy Oblasti”, İstoriçeskaya İnformatika. İnformatsionnıye Tehnologii i Matematiçeskiye Metodı v İstoriçeskih İssledovaniyah i Obrazovanii, 1, s. 30-43. 
Arvasi, Seyyid Ahmet (2009) Türk İslam Ülküsü II. İstanbul: Bilgeoğuz. 
Bendle, Mervyn F. (2014) “Putin's Rasputin: Aleksandr Dugin and Neo-Eurasianism”, Quadrant, Vol: 58, No. 9, p. 14-20. 
Dugin, Aleksandr Gelyeviç (1990) “Stalinizm: Legendı i Mifı”, Slovo, No:7, s. 22-26. 
Federalnaya Slujba Bezopasnosti Rossiyskoy Federatsii, http://www.fsb.ru/fsb/history.htm 
Filatov, Sergey Borisoviç (2002) Religiya i Obşestvo: Oçerki Religioznoy Jizni Sovremennoy Rossii. Moskva: Letniy Sad.  
Gorkaya Pravda İstorii (Politiçeskiye Repressii v Hakasii). Bibliografiçeskiy Ukazatel, http://www.memorial.krsk.ru/Articles/2001Hak.htm. 
Gruliow, Leo (1956) “The Soviet Press:Propagandist, Agitator, Organizer”, Journal of International Affairs, p. 153-169.  
Jaryc, Marc (1933) “The Press in Soviet Russia”, The Slavonic and East European Review, 11.33, p. 103-106.  
Krasnoyarskiy Raboçiy (2 Şubat 1937) Prigovor Suda-Prigovor Naroda, Predateli Rodinı Poluçili Zaslujjennuyu Karu. 
Kropaçev, S. A. (2009) “Rossiyskaya İstoriya” (s. 206-213). Mejdunarodnaya Nauçnaya Konferentsiya v Parije o Stalinskom Bolşom Terrore.  Parij. 
Kuramiya, Hiroaki (2005) “Accounting For The Great Terror”, Jahrbücher für Geschichte, H. 1, p. 86101.  
Landtsheer, C.H., Farnen, R.F., German, D.B, Dekker, H., Sünker, H., Song, Y. and Miao, H. (2014) Epolitical Socialization, the Press and Politics: The Media and Government in the USA, Europe and China. Frankfurt: PETER LANG LTD International Academic Publishers. 
Lemieux, Claude P. (1950) “Soviet Moral-Political Unity And The Military Press”, Bulletin of the American Association of Teachers of Slavic and East European Languages, 7.4, p. 77-78.  

Lenin, Vladimir İliç (1967) S Çego Naçat? Polnoye Sobrabiye Soçineniy. Moskva: İzdatelstvo Politiçeskoy Literarurı.  
Lyutsay, İ. A. (2016) “Repressii Perioda Bolşogo Terrora 1937-1938 gg. v Tsentre i Regionah Na Primere Hakasskoy Natsionalnoy İntelligentsii”, Vestnik Hakasskogo Gosudarstvennogo Universitata im. NF Katanova, 16, s. 70-73. 
Medvedev, Roy Aleksandroviç (1990) O Staline i Stalinizme. Moskva: Progress. 
Pravda (12 Haziran 1937) Şipionov, Prezrennıh Slug Faşizma, İzmennikov Rodine-Rasstrelyat! 
Stalin, İosig Vissarionoviç (1997) Soçineniya Tom 14. Moskva: Raboçiy Universitet. 
Sovetskaya Hakassiya (5 Ekim 1937) Korçevat i Bespoşodno Gromit Burjuaznıh Nationalistov. 
Sovetskaya Hakassiya (6 Ekim 1937) Gnezdo Burjuaaznogo Natsionalist Togdina. 
Sovetskaya Hakassiya (8 Ekim 1937) Burjuazıye Natsionalistı Restavratorı Baystva. 
Tugujekova, V. N.  (1993) İz İstorii Hakasii. Sovetskiy Period. 1917-1991 gg. Abakan: İzdatelstvo Knij. 
Vachnadze, Georgiy Nikolaevich (2016) Secrets of journalism in Russia: Mass media under Gorbachev and Yeltsin. New York: Nova Science Pub Incorporated. 
Yakovleva, Aleksandr Nikolayeviç (2004) Lubyanka:Stalin i Glavnoye Upravleniye Gosbezopasnosti NKVD 1937-1388: Dokumentı. Moskva: İzdatelstvo Materik. 
Zubrin, Robert (2015) “Putin's Rasputin: Meet Aleksandr Dugin, The Mystical High Priest of Russian Fascism Who Wants to Bring About The End of The World”, Skeptic, 20.2, p. 21-24.