Antik Mysia’dan günümüze Balıkesir Kentlerine Bakış. Araştırma Derleme

Uzun yıllar antik bölgeler içinde bulunan yerleşimleri konu alan belgesel çalışmalarımdan Mysia, Türkiye‟deki 
antik bölgeler içinde tarihi geçmişi 
coğrafya bakımından zengin fakat siyasi 
birlikleri açısından fakir kaldığı bir bölge 
olarak yorumlamak yerinde olacaktır. 
Birde bunun üzerine bölge sınırları 
içinde kalan antik kalıntılara yapılan 
tahribat bölge arkeolojisi açısından 
sorunlu hal almaktadır.

Ancak Mysıalılar Anadolu‟nun güney batısında jeopolitik konumu ile oldukça enteresan bir coğrafya ile sınırlarının olması tarih sahnesine çıkışından yayılma sürecine
varana kadar geçen zaman içinde zayıf kalıntı bırakmış olması bölge tarihini belgelemekte sorun teşkil etmektedir. Ben bu araştırmada gördüğüm 
izlenimler neticesinde yapılan arkeolojik etkenlerin az olduğunun kanaatindeyim. Belki ileri tarihte geniş kapsamlı 
bilimsel arkeolojik araştırma ve kazılarda daha fazla bilgi edinebileceğimiz veriler bizi Mysialılar tarihi hakkında daha net ve objektif sonuçlara ulaştırabilir. Elimizde olan veriler içinde değerlendirdiğinde bilinmeyen çözümlenmemiş sır olan yaşantılarını yanlarına alıp gittiği bu antik çağ insanlarını Hitit belgelerinden ya da azda olsa Luvi kaynaklı bilgilerden, antik yazarların hikaye niteliği gibi 
notlarından bir parça anlamaya çalışmamız mümkün olduğu sanılmaktadır. 
Antik Anadolu coğrafyası içinde çok az bilgiye sahip olduğumuz 
Mysia bölgesinin başta coğrafyası olmak üzere tarihi ve nüfus yapısı tam olarak aydınlatılamamıştır. Bu eksiklik, Mysia‟nın idari bir bölge olmayıp coğrafi bir terim olarak kullanılması ve antik kaynakların yeterince araştırılmamasından meydana geldiğini sanmaktayım. Araştırma konumuzla ilgili bölümler, antik kaynaklar ve günümüz yazarlarının görüşleri ve makalelerinden 
faydalanarak kitap biçiminde yazılmaya çalışılmıştır. Belgesel çalışmamızın bir parçası olan araştırmalar hassas bir şekilde ele alınarak, Mysia bölgesine ait antik dönem insanlarının yerleşkelerindeki izleri 20. yüzyılda farkedilmiş olmaları.
Genel olarak siyasi 
tarihi ile ele alınan birkaç kent birlikte verilmiş ve M.Ö. 1. yüzyıla kadar getirilmiştir. Bunun nedeni M.Ö. 133 yılında bölgenin bir vasiyetle Roma‟ya bırakılıp Mysia, Lydia, Ionia ve Phrygia bölgelerinin Asia Eyaleti adı altında birleştirilmiş olmasıdır. Tutulan kayıtların Mysia‟ya özel olmayıp genel olarak tüm Batı Anadolu‟yu ifade eder biçimde verilmesiyle coğrafya karışması meydana gelmiştir. M.Ö 8. yüzyıl ile M.S. 4. yüzyıllar arasındaki kaynaklar çeviri olarak karşımıza çıkmaktadır. Stephanos Byzantinos, Prokopios ve Photios gibi geç dönem yazarları sadece dipnot olarak kullanılmıştır. Bölge coğrafyasının ve kentlerinin belirlenmesinde antik kaynaklardan 
Strabon‟un Geographika‟sı gibi birçok antik yazar eserlerinden faydalanılmıştır.
Marmara Bölgesindeki Antik Bölgeler
1.Trakya 
2.Misya 
3.Bitinya 
4.Troas 
6 
Bir Belgeselcinin Gözünden Türkiye’deki Antik Bölgeler ve Kentleri – MİSYA (Mysia)
MYSİA ( MİSYA)
Tarihçe
Mysia bölgesi tarihi hakkında birçok farklı yorumları bulunmaktadır. 
Özellikle antik yazarlar bölge hakkındaki yorumları çelişkilidir. Bazı 
yazarlar Bölge adını Thrakia‟dan giren bir Thrak boyu olan 
Myslerden almıştır. Doğu Balkan kökenli olan Mysler Tuna (Istros) 
bölgesinden Trakyaya ve Troia‟nın yıkılmasıyla Anadolu‟ya doğru 
göç etmiş olarak yorumlamaktadırlar. Mysialıları Phrig, Lydialılar 
ve Karialılarla akraba görmektedirler. Lydia ve Karia halkları 1200 
den önce Anadolu‟da bulunmakta oldukları antik kaynaklarda 
görülüyor. Mysialılar 1200 den sonra bölge sınırları çizilmiş olduğu bilinmekte. Burada halkların kaynaşması 
akrabalık sonuçlarına götürmüş olabilecekleri muhtemeldir. Antik çağ yazarlarından Amasyalı Strabon Mysialıların 
dilini Lydia ve Phrigya halkının dillerinin karışımı olarak görse de Mysialıların dilleri bilinmemektedir. Dini 
kuralları için canlı bir şey yemediklerini ifade eder. Proteinli besinler, bal, süt ve peynir yediklerinden 
bahsetmektedir. Romalı Cicero sanat ve edebiyattan yoksun barbarlar olarak görmektedir. Yunanlı yazarlar kendi 
içinde çekingen bir halk olarak anlatır ama Pers, Makedon ve hatta Mısır ordularında paralı askerlik yaptıklarını 
antik yazarlardan öğrenmekteyiz. Mysia önceleri yerli krallar ve şefler tarafından yönetilmektedir. M.Ö.7. yüzyıl 
başında Lydia egemenliğini kabul ettiler. Pers egemenliği döneminde Sparda – Sardes satraplığına bağlı oldukları 
antik kaynaklarda yer almaktadır. 334 yılından sonra İskender‟in ölümüne kadar Makedonya krallığı hakimiyetinde 
kaldılar. Sonrası Seleukos Krallığına bağlandılar. Romalıların Seleukos krallığını yenmesinden sonra Bergama 
krallığının yardımlarından dolayı burası Bergama krallığına bağlandığı görülmektedir. Son Bergama Kralı 3. 
Attalos 133 burayı Roma‟ya bağlar. Roma‟nın Asia Eyaleti sınırları içinde kalır. Roma döneminde yarı özerk Mysia 
boyları yaşamlarını devam ettirmiş hatta kendi adlarına sikkeler basmışlardır. Bu bölgede Türk akınlarının 
başlamasıyla son olarak Karasi beyliği görülmüştür.
YerleŞim
Mysia” adının aslında Hellenleşme öncesi dönemlerde yerli bir kültürün dilinden geldiği, daha sonra ise Hellen 
ağzına uydurularak Mysia biçimini aldığı düşünülmektedir, fakat hangi kültürün dilinden geldiği ve öz biçiminin ne 
olduğu saptanamamıştır. Strabon, 
Mysia adının aslının Lydialılarda 
gürgen ağacı’na verilen isimden 
çıktığını söylerken, şöyle devam 
eder: Olympos dağının dolayları çok 
sayıda gürgen ağacı vardır. Bu 
açıklamaya göre halkın onda biri 
buraya yollanmıştır. Ve bunların 
torunlarına Oksya ağacından dolayı 
Mysialı denmiştir ve dillerinde de
bunu doğrulayan kanıtlar olduğu 
görülmüştür. Mysialıların dilleri bir 
bakıma Lydia ve Phrygia dillerinin bir 
karışımıdır. Çünkü Mysialılar 
Olympos dağı (Uludağ) dolaylarında bir 
süre yaşadıktan sonra Thrakia‟dan gelen Phrygialılar, Troia ve dolaylarını çevirerek burayı ele geçirince, bunlar da 
Lydia‟ya komşu olan Kaikos kaynağının üst tarafına yerleşmişlerdir. Antik tarihçi Herodotos ise, Mysialıların 
Lydialılar ve Karialılarla kardeş ulus olduklarını ve bunların Karia halkı atası Kar‟ın kardeşleri olan Lydos ve 
Mysos‟tan türediği inancında olduğunu, bu yüzden de Mylasa‟daki Zeus Karios tapınağına Karia‟lı olmayan 
halklardan sadece Mysialıların kabul edildiğini bildirmektedir. Homeros da, İliada‟sında Mysialılardan bahsederken, 
Troialıların yanında savaşa katıldıklarını ve Lykialılarla birlikte Troas‟da oturduklarını söylemektedir. Belgesel film 
senaryosu çalışmamızda antik bölgenin adını, bir Thrak boyu olan Mysler‟den almış olduğu ve Anadolu‟ya nereden 
geldikleri kesin olmamakla birlikte Thrakia ve Boğazlar üzerinden girmiş olduklarını sanmaktayız. Phrygialı‟lar 
gibi, onlar da aşağı Tuna bölgesinden Trakya‟ya doğru yayıldıkları ve Troia‟nın M.Ö. 13. yüzyılın ikinci yarısında 
yıkılışından sonra buraya yerleştikleri ve Anadolu‟ya hareket ettikleri düşünülmektedir. Ayrıca Strabon bize, bu 
görüşü destekleyen, Mysler‟in Istros (Tuna) civarında yaşadıkları bilgisini de vermektedir. Plinius ise, halkın adını
Avrupalı göçmen Moesi oymağından aldığını aktarmakta. Trakyalı Mysialıları Moesi‟lerle aynı kabul edersek, asıl 
yerleşim yerlerini Tuna‟nın güneyine kuzey Trakya bölgesine yerleştirmemiz gerekmektedir. Tüm eski çağ 
yazarları onların Trakya kökenli bir ulus oldukları konusunda aynı fikirdedirler. Ege göçlerinden sonra Anadolu‟da 
hem Phrygler hem de Mysialılar tarafından hakimiyet altına alınan bölgeler, Asurlular tarafından Muşki adıyla 
anılan bölge olduğu bilinmektedir. Dolayısıyla, bu ifadeyi Mysoi‟larla ilişkilendirmek de olasıdır. Kısaca Mysia 
Bölgesi, Anadolu‟nun kuzeybatısında, muhtemelen M.Ö. 12. yüzyılda Trakya‟dan göç ederek buraya yerleşmiş
Trakya kabilesine ait olan ve Mysoi adıyla bilinen bölgedir. Ülkenin kapladığı tüm alanı Strabon şöyle açıklar: 
Mysia iç kısımda Olympene‟den Pergamane‟ye ve Kaikos adını taşıyan ovaya kadar uzanan bir alanı kaplar. Ve bu 
nedenle İda dağı ile Katakekaumene arasında uzanır. Bu görüşe göre, kuzeydoğuda Uludağ‟ın güneyinden, 
güneybatıda Bakırçay ovasına, kuzeybatıda ise Gönen çayı ile Kaz Dağı‟nın güneyinden Kula‟ya değin uzanan 
kesim Mysia bölgesini oluşturduğu görülmektedir. Mysia kabaca doğuda Phrygia, batıda Troas ve Ege denizi, 
güneyde Aiolis ve Lydia, kuzeydoğuda ise Bithynia bölgeleriyle komşudur. Phrygia ile olan doğal sınırı, Olympos 
Dağı‟nın (Uludağ) güneyinden başlayarak Kütahya‟nın Gediz (Kadoi) ilçesindeki Şaphane Dağı‟na kadar 
uzanmaktadır. Güneydeki sınırı zor tespit edilmektedir. Lydia ve Aiolis arasındaki doğal sınırı Kaikos (Bakırçay) 
nehri oluşturmaktadır. Burası Kaikos vadisinin kuzeyi yani Katakekaumene adı verilen yerdir. Bu alan hem 
Lydialıların hem de Mysialıların ortaklaşa kullandıkları yerdir. Ancak bu sınır çizgileri çok kesin olmayıp siyasal 
gelişmelerle ilgili olarak zaman içinde değişmelere ve hatta tartışmalara neden olmuştur. Fakat Plinius, bir kuzey 
Lydia kenti olan Thyateira‟yı (Akhisar) Mysialıların en uzaktaki kenti olarak tanımlamaktadır. Bu durumda Mysia 
coğrafyasının kuzeydeki doğal sınır Aisepos (Gönen) çayından, Rhyndakos ve Olympos‟a doğru uzanan Propontis 
(Marmara denizi) kıyılarını içermektedir. Olympos‟un (Uludağ) kuzeyi Bithynia, Güneyi ise Mysia‟ya ait olduğu 
muhtemeldir. Strabon antik bölgeyi Bithynialılar, Migdonialılar ve Dolionlar, öte yanı ise Mysialılar ve Epiktetos 
tarafından iskan edilmiş olarak notları arasına düşmüştür. Herodotos ve Ksenophon, Mysialıların Oympos dağı 
çevresinde oturan bu halkın Kios‟a (Gemlik) kadar yerleştiklerini söyler. Ayrıca yine Strabon‟dan Mysialıların 
Bithynia‟da yerleşmiş olduklarını öğreniyoruz. Strabon bu bilgiyi Karianda‟lı bir denizci olan Skylaks‟ın 
bildirdiğini, Askania Gölü‟nün (İznik Gölü) etrafında Phrygialılar ve Mysialıların yaşadıklarını eserleri arasında 
anlatmaktadır. „‟Antik yazarların Mysia bölge sınırları hakkındaki farklı yorumları muhtemelen değişik tarih 
aralıklarında yaşamış olmasından kaynaklı olabilir. Mysia bölge sınırları değişik tarih aralıklarında stratejik ve 
siyasi değişiklikler gösterdiği antik arşiv ve kayıtlarda geçmektedir.‟‟ 

Etimoloji 

İsmini, bölgenin yerli halkı olan ve ilk olarak Truva Savaşı döneminde Truvalıların müttefikleri arasında bahsi 
geçen Misyalılar (Mys Kavmi)’dan almıştır. Ayrıca Misya isminin Lidya dilinde bir çeşit kayın ağacı anlamına 
gelen “mysus” kelimesinde türediği açıklaması antik çağ kaynaklarında yer almaktadır. Bölge Hitit 
metinlerinde Masa Ülkesi olarak geçer.
Köken
Mysıalılar kökeni hakkında antik kaynaklardaki ilk görüş ise birçok antik yazarın ortak buluştuğu Track (Thrakia)‟lı 
olduklarıdır. Diğer antik yazarların görüşleri çalışmanın alt kısmında geçmektedir.
Tarih Sahnesindeki Rolleri Bilim adamları Mysia bölgesi tarihi hakkındaki araştırmaları, Bursa, Balıkesir ve 
Çanakkale dolaylarına yerleştirilen Mysia, Hititler zamanında Aššuva memleketi adı veriliyordu. Bu bölgeyle 
doğrudan temas kuran ilk Hitit kralı, Yeni Hitit Devleti‟nin kurucusu olarak kabul edilen 2. Tuthalya‟dır. Bu dönem 
(MÖ. 1450-1420), Hitit Devleti‟nin yeniden toparlanmaya başladığı ve topraklarını genişletmek için dört bir yana 
seferler düzenlediği bir dönemdir. Ancak bu dönem aynı zamanda Batı Anadolu‟da oturan kavimlerin Hititleri 
tehdit etmeye başladıklarının ilk işaretini verdiği zamana denk gelmektedir. 
Zaten, Aššuva memleketi de, Anadolu kentinin katılımıyla bir koalisyon 
oluşturmuş ve Hitit kralı 2. Tuthalya‟ya karşı isyan etmişti. Ancak bu düşman 
ittifakını mağlup etmeyi başarmıştı. Böylelikle, Aššuva memleketinin ismi ilk 
defa KUB XXIII, 11 numaralı çivi yazılı metinde geçmektedir. 2. Tuthalya bu 
metinde, Aššuva ittifakına karşı kazanmış olduğu zaferden bahsetmekte ve 
müteakip satırda düşman şehirlerinin bir listesini vermektedir. Kadeş 
savaşında ise aynı bölgede oturan kavme Masalar, oturdukları coğrafyaya da 
Masa ülkesi denilmektedir. Masa ülkesi MÖ. 1296‟da cereyan eden Kadeş 
harbinde Hititler‟in müttefiki olarak yer aldığı bilinmektedir. Gerçekten, 
Masa memleketi, Mysia memleketinin Hitit metinlerinde geçen şekli olduğu 
gözükmekte. Böylelikle, Kadeş meydan muharebesi hakkında bilgi veren 2. 
Ramses‟in sözde zafer kitabesinde, Hititler safında savaşa katılan ülkeler 
KADEŞ SAVAŞI : M.Ö. 1274-
12962.Ramses savaş arabası üstünde arasında Arzava, Masa, Gaşka, Kizzuwatna, Dardana, Lukka ve Karkişa‟nın isimleri geçmektedir. Bu durum,
birbirlerine düşman bile olsalar, Anadolulu kavimlerin, dış düşmanlara karşı birleşebilmeleri ortaya çıkmaktadır. 
Dış düşmanlara karşı Anadolulu kavimlerin bir araya gelerek büyük bir güç oluşturduklarının bir başka örneğini de 
Troia savaşları (MÖ.1240-1230) sırasında görüyoruz. Bilindiği üzere, Doğu ve Batı dünyalarını karşı karşıya 
getiren ilk büyük tarihi mücadele, Troia savaşlarıdır. Troia savaşları aynı zamanda dünya tarihinde ilk Boğazlar 
savaşı olarak geçmektedir. Bu savaşta hem Akalar‟ın hem de Troialılar‟ın birçok müttefikleri vardı. Batı dünyasını 
temsil eden Akalar, yaklaşık 1200 gemiden oluşan bir filo ile Troia önlerine gelmişlerdi. Homeros‟un İlyada adlı 
eserinin 2. bölümünde Akalar‟ın müttefiklerinin kimler olduğu hakkında ayrıntılı geniş bilgi vermektedir. Şöyle;
bunların savaşa kaçar gemiyle katıldıkları uzun metinlerde anlatılır. Anlaşıldığı kadarıyla Akalar‟ın yardımına 
koşanların büyük çoğunluğunu Kıt‟a karası Yunanistan ile Ege ve Akdeniz adalarında oturan uluslar meydana 
getiriyordu. Doğu dünyasını temsil eden Troialılar‟ın müttefikleri ise daha ziyade Anadolulu kavimler 
oluşturmaktadır. Troia savaşları sırasında Balıkesir bölgesinde oturan Mysialılar da, daha önceki örneklerde olduğu 
gibi, bir Anadolu kavmi olan Troialılar‟ın yanında yer almayı tercih etmiş oldukları görülmekte. Antik yazar 
Homeros kaynaklarına göre, bu savaşlar sırasında Mysialılar‟ın başında Khromis ile Bilici (Kâhin) Ennomos vardı. 
Troia savaşlarından sonra Ege göçleri başlamıştır. Ancak, bu göçlere katılan kavimler arasında Troialılar‟la aynı 
olduğunu ispat eden Turşalar varken, Mysialılar‟ın adına ne birinci aşamada ne de ikinci aşamasında 
rastlayabiliyoruz. Tarihçi yazar Ekrem Memiş‟e göre, Mysialılar, tıpkı Kadeş savaşındaki ataları Masalar gibi, Troia 
savaşlarına ücretli askerler olarak katılmışlar ve görevlerini yaptıktan sonra da yurtlarına geri dönmüşlerdi. Bundan 
sonraki aşamada neler olup bittiğini tam olarak bilemiyoruz. Ege Göçlerinden sonra Mysialılar‟ın akibeti hakkında 
net olarak bir şeyler söylemek zordur. Ancak MÖ. 1. Binyıl Asur metinlerinde geçen Muşkiler ile Mysialılar 
arasında bir bağlantı söz konusu olursa, Mysialılar‟ın Ege göçleri ile yurtlarını terk ederek daha doğuya 
sürüklendiklerini ve Asur krallarının onları, kitabelerinde Muşkiler olarak isimlendirmiş olabileceklerini 
varsayımlar arasına koyabiliriz. 
Ekonomisi 
Mysia Bölgesinin Yeraltı ve Yerüstü Zenginlikleri Bölge ekonomisi ile ilgili en net bilgiler kereste ve maden 
zenginliğine dayanmaktadır. Göknar ve Meşe ağaçlarından sağlanan 
tomruklar kıyılara tersanelere indirilerek gemi yapımında kullanılıyordu. 
Bu dönem Mysia gemileri Akdeniz havzası, Balkanlar ve Karadeniz‟de 
iyi bir üne sahipti. Ağaçlardan elde edilen kara sakız yazar Plinius 
tarafından Asia‟da elde edilen en kaliteli sakız olarak 
nitelendirilmektedir. Ağaçlardan elde edilen terebentin yağı da tıp ta 
kullanılmaktaydı. Bergama‟nın kuzeyinde çıkarılan bakır da önemli 
ekonomik kaynaklardan biriydi. İda Dağının doğusunda da gümüş ve kurşun çıkarılmaktaydı. Bununla beraber 
bölge tarım ve hayvancılıkta da bereketliydi; üzüm ve yağ açısından 
önem bir joğrafyaya sahipti. Antik tarihçi Amasyalı Strabon buradan 
elde edilen bir üzümden parfüm elde edildiğini söylemektedir.
Bölgenin kuzeydoğusunda, Bithynia sınırındaki Olympos dağı (Uludağ) sık ormanlarla kaplıydı. Orman örtüsünün 
yoğun olduğu yörelerden biri de, tıpkı bugün olduğu gibi, İda (Kaz) dağı çevresindedir. Bu ormanlar köknar, 
karaçam ve meşe yönünden zengindir. Bu bölge ayrıca kaliteli dişbudak türüyle de dikkati çekmektedir ve bunların 
kabuğu soyulduğunda, sanki sedirmiş gibi pazarlaması yapılmaktadır. Tıbbi amaçlarla kullanılan terebentin yağının 
çıkarıldığı katran ağacı da bu yörede yetişmekteydi. Bunun yanında bugün demiryollarında kullanılan traverslerin 
ham maddesi olan kayın ağacı da bu yörede yaygındı. Mysia bölgesinin maden zenginlikleri arasında Bergama‟nın 
kuzeyindeki Perperene yöresindeki dağlardan çıkarılan bakır önemli bir yer alıyordu. Kuzeybatı Mysia ve İda 
dağının doğusundaki bölge bereketli gümüş ve kurşun madenleriyle önemli ticaret alanları oluşturmaktadır. 
Prokonesos adası beyaz mermerleriyle ünlüydü. Bölge tarım ürünleri yönünden de yoksun 
değildi. Sözgelimi Propontis‟in güney kıyısı boyunca uzanan ve ticaret merkezi Kyzikos olan 
büyük ova, tahıl, her tür meyve ve özelikle de üzüm ve yağları açısından son derece 
bereketliydi. Thebe, bölgenin diğer önemli ovalarından biridir. Burada yetişen üzümden 
parfüm üretilmekteydi. Amasyalı Strabon Mysia‟nın en iyi ve en zengin ovası olarak belirttiği 
Kaikos vadisi erken Bergama krallarının en önemli ana tahıl deposu durumunda olduğundan 
söz etmektedir. Bölge ayrıca zeytin ve zeytinyağı üretimi açısından önemli ticaret 
merkezlerinden biri olmuştur. 
Kaynaklar 
 Akurgal, Ekrem., Eski İzmir (Yerleşme Katları ve Athena Tapınağı), T.T.K. Yayınları, 3. Baskı, Ankara 
1997. 
 Akurgal, Ekrem., Anadolu Uygarlıkları, Net Turistik Yayınları A.Ş., 9. Baskı, İstanbul 2007. 
 Bryce, Trevor., The Kingdoms of The Hittites, Oxford, USA 2005. 
 Bryce, Trevor., The Trojans and Their Neighbours, USA 2006. 
 Herodotos, Herodot Tarihi, Çev: Müntekim Ökmen, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2002. 
 Homeros, İlyada, Çev: Azra Erhat-A.Kadir, Can Yayınları, İstanbul 2005. 
 Memiş, Ekrem., Eskiçağ Tarihinde Doğu-Batı Mücadelesi, Çizgi Kitabevi, 3. Baskı, Konya 2003. 
 Memiş, Ekrem., “MÖ. 2. Binyıl Anadolu Tarihinde Mysialılar”, Balıkesir 2005 Sempozyumu, 17-20 Kasım 2005. 
 Memiş, Ekrem., Troya ve Troyalılar (Troyalılar Türk Müdür?) Çizgi Kitabevi, Konya 2005. 
 Memiş, Ekrem., Tarih Metodolojisi, 5. Baskı, Çizgi Kitabevi, Konya 2008. 
 Memiş, Ekrem., Eskiçağ Türkiye Tarihi, 8. Baskı, Çizgi Kitabevi, Konya 2009. 
 Ramsay, W.M., Anadolu‟nun Tarihi Coğrafyası, Çev: Mihri Pektaş, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul 1960.
 Sevin, Veli., Anadolu‟nun Tarihi Coğrafyası I, T.T.K. Yayınları, 2. Baskı, Ankara 2007. 
 Strabon, Geographika, (Kitap XII, XIII ve XIV), Çev: Adnan Pekman, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul 2000.
 Taşkın, Sefa., Mysia ve Işık İnsanları, Sel Yayıncılık, İstanbul 1998 
 Umar, Bilge., İlkçağda Türkiye Halkı, İnkılâp Kitabevi, İstanbul 1999.
Mysıa Coğrafya
Mysıa coğrafyası günümüzde Marmara Denizi‟nin güneyinde yer almaktadır. Bugünkü arkeolojik verilere 
dayanarak antik Mysıa‟nın doğusunda Phrygia, batısında Aiolia, kuzeydoğusunda Bithynia, ve kuzeybatısında 
Troas ile çevrili bölge olduğu antik kaynaklarda yerini almıştır. Anadolu‟nun antik çağ bölgelerinden biridir. 
Günümüzde merkezi Balıkesir olmak üzere, Manisa‟nın kuzeyi, İzmir‟in Bergama ilçesi, Kütahya‟nın batısı ve 
Bursa‟nın güneybatısı Mysia coğrafyası içinde olduğunu değerlendirmemiz yerinde olacaktır. Bölge sınırlarımıza 
baktığımızda karşılaştığımız ilk sorun, bölge adını veren halk karşımıza çıkıyor. Şöyle ki Mysıa‟lıların kökeni ve 
küçük Asya geçişleri konusunda bazı tarihçiler arasında tereddütler yaşanmıştır.Antik kaynaklar Miysıa halklarının 
Bitinyalılar ve Figyalılar ile Thrak kökenli olduklarının muhtemel olasılıklarla değerlendirse de bazı bilimsel 
çalışmalar ve antik arşivler Luvi kökenli olduklarından bahsetmektedir. Daha da ötesi Hitit metinlerinde rastlanan 
Masa ülkesi Mysıa isminin Lidya dilinde bir çeşit kayın ağacı anlamına gelen mysus kelimesinde türediği 
açıklaması antik çağ kaynaklarında yer almaktadır. Fakat Troia, Akha, Likya gibi kent ve kavimleri karşıladığı 
sanılan bu belgelerdeki isimler kesin olarak kanıtlanmış değildir. Ses benzerliği üzerinde muallak kalan bu ifade bir 
başka antik yerleşimi ya da bir başka halklarıda ifade edebileceği konusunda farklı görüşler karşımıza çıkıyor. 
Değişik yazar yorumları ile değerlendirdiğimizde, Mysıa‟lılar hakkında Demir 
Çağı dönemi Anadolu‟da yaşamış, Asurlu kaynaklarda görülen ama Hitit kaynaklarında görülmeyen Müşkiler 
uzak bir ihtimal değildir. Batılı kaynak çevirilerinde konumu tartışmalı olan antik bölge Mysıa, Bilge Umar 
eserlerinde başlangıçta kaynakça olarak ve bazı farklı görüşleri aktarmak adına yararlanılmıştır. Yukarıda 
belirttiğim muhtemel olasılık Trak göçmeni olarak kabul ettiğimizde ise, Anadolu topraklarına girişleri hakkında 
10
Bir Belgeselcinin Gözünden Türkiye’deki Antik Bölgeler ve Kentleri – MİSYA (Mysia)
tartışmalı bilgiler karşımıza çıkmakta. Çokça farklı yorumlanan konuları içinde barındıran bu antik bölgemizi her 
farklı görüşe göre ortak payda ile buluşturmamız ve bu şekilde zaman tarih aralıklarında coğrafya sınırlarını 
belirlememiz gerekmektedir. Böylece uydurma hikayeler değilde, bilimsel niteliklerle özgün örnekler ile bulguları 
koşut olarak görece eski çağ yaşam şartlarını temsil ettiği gibi yorumlamak gerekiyor. 
Mysialılar
Antik yazar Homeros, atlı birlikleri ile ünlü Trakyalılar, kısrak sütü içen Hippomolgiler ve itaatkâr Abiilerle 
birlikte, “çıplak elle ve mızrakla savaşan aslan yürekli” Misyalıları‟da Truvalıların müttefikleri arasında 
zikretmekte, savaşa katılan bazı Misyalıların isimlerini saymaktadır.Tarihçi Amasyalı Strabon Misyalılar canlı 
varlıkları yemekten kaçınmakta, süt, peynir ve balla beslenmektedir. Herodot Misyalıların başlangıçta bir Lidya 
kolonisi olarak ortaya çıktıklarını ve Lidyalılar ve Karyalılar ile akraba oldukları için Milas’taki Karya Zeus’u 
Tapınağı’nda ibadet etme hakkına sahip olan üç halk arasında yer aldıklarını 
belirtmektedir.Yine Herodot, Misyalıların bir dönem Avrupa yakasına 
geçerek Adriyatik Denizi’ne kadar uzanan ve güneyde Peneus Nehri’ne kadar inen 
bölgeyi ele geçirdiklerini yazmaktadır. Öte yandan, Misya 
kökenlerini Balkanlarda arayan kaynaklar da mevcuttur. Strabon her iki tezi dile 
getirmektedir. Misyalılar için Anadolu veya Trakya kökeni savları arasında veya bu 
halkın her iki kökenden kavimlerin kaynaşması sonucu ortaya çıkmış olabileceğini 
öne süren görüşler arasındaki tartışmalar sürmektedir.
Mysia kralları
İki Misya kralının ismi, ilki eski Yunan mitolojisi, ikincisi de Lidya tarihi yolu ile 
günümüze ulaşmıştır. Krallardan ilki, eski Yunan mitolojisi kahramanı Telefus ve 
annesi Auge’nin Arkadya’dan kovulduktan sonra bir kayıkla Kaikos Nehri (Bakırçay) ağzına kadar sürüklenmesi 
sonrasında, Auge ile evlenerek Telefus’u evlat edinmiş ve yetiştirmiş olan kral Teutras’tır. Bu kral aynı zamanda 
yukarı Bakırçay havzasında yer alan günümüz Dikili bölgesindeki Teutronia kentinin kurucusudur. Tarihe geçen 
ikinci Misya kralı ise kızı Tudo’yu Lidya kralı Sadyattes ile evlendirmiş olan Arnossos’tur. Tudo, Sadyattes’in 
öldürülmesi ile, ilk kocasının katili olan kral Giges ile evlenmiştir

***

Mysia’da Pers, eski Yunan ve Roma dönemleri
MÖ’da 790’da Kyzikos ve Prokonnes’te Miletos kolonileri kuruldu. M.Ö. 680’de Kyzikos’a yine Miletos’tan büyük 
bir göçmen grubu daha geldi ve Kyzikos’un “altın çağı” başladı. MÖ 600’lerden itibaren Anadolu’nun diğer 
bölgeleri gibi Mysia bölgesi de Pers İmparatorluğu etkisi altına girdi. 
Bölgedeki satraplık merkezi Deskileion (Manyas yakınlarındaki Ergili mevkii) oldu. MÖ 546-547’de Edremit’te bir 
isyan çıktı ve Persler Atina tarafını tutan bütün Adramytionluları öldürttü. M.Ö. 500’de Persler’e karşı 
düzenlenen İyonya merkezli ayaklanmaya Misya kentleri de katıldı. 494’te isyan bastırıldıktan sonra Misya’da 
bulunan kentler de cezalandırıldı.
M.Ö. 480’de Pers İmparatoru Kserkses Yunanistan üzerine sefere çıkarken Misya bölgesinden geçti (Maraton 
Savaşı). M.Ö. 478-477’de Misya kıyılarındaki şehir devletleri de Attik Delos Birliğine katıldılar. M.Ö. 410’da 
Kyzikos’u kuşatan Persler’e karşı kente yardıma gelen Atinalı Alkibiades Bandırma Körfezinde yaptığı deniz 
savaşını kazandı.
M.Ö. 334’te Makedonyalı Büyük İskender Çanakkale Boğazından Anadolu’ya geçti. Biga Çayı (Granikos) 
yakınlarında 3. Darius’ün Pers ordusunu yendi. Bölge 
Perslerden temizlendi.
Büyük İskender’in ölümünden sonra Misya bölgesi 
Silifke Hanedanına (Selevkoslar) bağlandı.
Batı Anadolu’nun Roma İmparatorluğu’na tabi hale 
gelmesinden sonra M.Ö. 129’da iç bölgelerde önemli 
bir direniş hareketi yaşandı.
12
Bir Belgeselcinin Gözünden Türkiye’deki Antik Bölgeler ve Kentleri – MİSYA (Mysia)
Antik kaynaklarda Mysia bölge coğrafyası, Bithynia ile Aisepos ırmağının denize döküldüğü kıyıdan Olympos‟a 
kadar olan bölgeyi içine almaktadır. Misya batıda Troad (Troas), 
güneybatıda Aiolis, güneyde Lidya, güneydoğuda Frigya ve son olarak 
doğuda Bitinya ile çevrelenmiştir. Bölgenin batı sınırını Gönen 
Çayı (Aesipus), doğu sınırını da “Mysian Olympus” olarak 
adlandırılan Uludağ oluşturur.Misyalıların yayılımını 
güneyde Kula yakınlarındaki Yanıkyöre (Katakekaumene) bölgesine 
kadar uzatan kaynaklar olduğu gibi, bu bölgeyi Lidya (Meonia) veya 
Frigya’nın bir parçası sayan kaynaklar da bulunmaktadır. Bölgenin 
Frigya ile olan sınırları ise Strabo’nun da şu şekilde belirttiği gibi kesin 
değildir:”Misyalılar‟ın ve Frigyalılar‟ın sınırları ayrıdır fakat 
aralarındaki sınır ayrımını yapmak zordur.” Homeros, Aisepos‟u Mysia sınırlarına dâhil eder. Aisepos‟un ilerisinde, 
Mysia bölgesi Troas‟ın kuzey ve doğu sınırındaydı. Bithynia‟nın güney sınırında Mysia Olympos‟u denen dağın 
etrafında Mysia ve Phrygliler oturuyordu. Mysia ve Phrygialılara ait söylentiler Troia savaşından önceye 
dayanmaktadır. Propontis‟e hâkim mevkide, İda dağı ve Mysia Olympos‟u bulunmaktadır. Kaikos ırmağı, 
Pergamon yakınından ve Mysianın en verimli ovalarından geçmektedir. Strabon‟un Mysia ile ilgili aktardığı bu 
bilgilerin dışında Ekrem Akurgal‟a göre Güneydoğu Avrupadaki Mosia ile Marmara‟nın güneyindeki Mysia 
adlarının Muşkilerle ilişkisi vardır. Bu bilgiler ile Frigler gibi Mysialıların da Balkan kavimlerinden biri olduğu 
söylenebilmektedir. Mysialılar‟ın M.Ö. 2. binin sonunda Anadolu‟ya geldikleri varsayımına Hitit metinlerinden 
ulaşılmaktadır.
jeopolitik 
Mysia bölgesinin jeopolitik ve coğrafi özellikleri hakkındaki bilgilerden sonra bölgenin tarihçesine bakacak olursak, 
Mysia bölgesine Hititler zamanında Assuwa ülkesi denildiği bilinmektedir. Mysia ile doğrudan ilişkiler kuran 2. 
Tuthalia‟dır. M.Ö. 1450-1420 arasındai dönemde bazı Batı Anadolu kavimlerinin Hititleri tehdit ettiği 
bilinmektedir. Assuwalılar da 2. Tuthalia‟ya karşı ayaklanmışlardı. 1296 Kadeş Savaşı sırasında, Assuwa 
bölgesinde oturan Ma-salar‟ın Hitit müttefiki olarak savaştıkları bilinmektedir. Benzer bir durum Troia Savaşı 
sırasında da yaşanmıştır. Mysialılar, Anadolu kavimi olan Troialılar‟ın yanında savaştılar. Troai Savaşından sonra 
başlayan Ege Göçlerinden sonra Mysialılar‟ın akıbetine dair bir bilgi yoktur. Troia‟nın düşüşünden sonra Lydialılar, 
Aeolis‟liler, İonialılar, Persler, Makedonyalılar ve son olarak da Romalılar Mysia topraklarında hâkimiyet 
kurmuşlardır. Provincia Asia‟nın (Asya Eyaletleri ) kurucusu Manius Aquillius‟tur.Bu eyalet, Lydia, Phrygia, Karia 
ve Mysia‟yı içine alır. Mysia bölgesinde yaşayan halklar zaman içinde değişik 
parçalara bölünmüş ve daha sonraları ise isimlerini de kaybetmişlerdir. Bazı 
kaynaklar tüm Batı Anadolu Misya, Lidya ve Karya arasında paylaşılmış olarak 
gözükür. Bu görüşte Troad’nın tamamı ile Aiolis’in kuzeyi de Misya’ya dahil edilir. 
Fakat bazı kaynaklarda bu bölge için Misya adı hiç kullanılmaz, onun yerine daha 
bilinen Frigya’ya ithafen Lesser Phrygia ya da Phrygia Minor (Küçük 
Frigya) olarak adlandırılır. Daha sonraki tarihler aralığında az sayıda kaynak 
bölgenin özellikle Marmara kıyıları için Phrygia Hellespontica tabirini 
kullanmıştır. Bölgenin başlıca yükseltileri batıda Kazdağı (İda), doğuda Uludağ ve 
güneydoğuda bulunan Simav Dağı (Temnos)’dır. Simav Çayı veya Susurluk Çayı 
(Makestos) ise bölgenin en büyük akarsuyu olduğu görülmektedir.
Mysia Olympos’u 
Bursa’nın ilçelerinden olan Orhaneli, Büyükorhan, Harmancık ve Keles’i kapsayan alanda bulunmaktadır. Uzun 
yıllar boyunca bölge insanları için kutsal bir yeri olmuştur. Antik dönemde tanrıların mekanı olarak kabul edilen 
dağ Hristiyanlık Dönemi’nde keşişler tarafından ilgi görmüş ve günümüze
kadar önemini korumaya devam etmiştir.Bu çalışma ile bilimsel araştırma 
yöntemleri kullanılarak bölgede bulunan arkeolojik eserler, sikkeler ve 
yazılı eserler incelenerek hangi tanrı ve tanrıçaların yoğunlukta tapınım 
gördükleri, hangi yerel isimleri aldıkları ve nasıl tasvir edildikleri 
incelenmiştir. Bunun yanında bölgede ele geçen arkeolojik buluntular ve 
yüzey araştırması ile tespit edilen yapı kalıntıları ışığında bölgedeki kutsal 
alanlar araştırılmış ve bu kutsal alanların baş tanrı ya da tanrıçalarının 
hangileri oldukları tespit edilmeye çalışılmıştır.
Gönen Çayı – Aesipus 
Asya Eyaletleri kurucusu 
Manius Aquillius 
Mysia Olympos’u-(Uludağ)
13
Bir Belgeselcinin Gözünden Türkiye’deki Antik Bölgeler ve Kentleri – MİSYA (Mysia)
Ġç bölgeler
 Abbaitis, bölgenin güneydoğusunda Simav Çayı’nın dağlık yukarı bölgesidir.
 Abrettene, yaklaşık olarak Simav Çayı’nın Balıkesir Merkez bölgesine verilen addır.
 Olympene, Uludağ’ın özellikle batı ve güney kısmı için kullanılan isimdir.
 Teuthrania, Madra bölgesi için kullanılan bir bölge içi bir assır.
Bölge sınırları
Mysia, tarihin değişik dönemlerinde farklı yüzölçümlerine sahip bir yer olarak bilinmektedir. Bölge hakkında bilgi 
veren antik kaynakların üstünkörü tutulmuş kayıtları ve bazılarının kendi içinde çelişen ifadeleri nedeniyle ve en 
önemlisi Mysia‟nın idari bir yapı olmayıp Mysialıların yaşadığı yer anlamındaki coğrafi bir terim olması sebebiyle 
ve araştırmacıların da sınırları belirleme hususunda farklı kaynakları 
referans almalarıyla Mysia coğrafyasını belirlemek imkansız hale 
gelmektedir. Örneğin, yazıtlar, mühür ve para katalogları gibi bölgeye 
has materyalin toplandığı Corpuslar bölgeyi farklı sınırlara koymuşlar ve 
neticede Lampsakos (Lapseki) ve Kyme gibi kentler bölge sınırları 
içinde gösterilmiştir. Bu detaylara girmeden Mysia bölgesinin sınırlarını 
kabaca çizecek olursak; batıda Troas ve Aiolis, güneyde Lydia, doğuda 
ise Phrygia ve Bithynia arasında kalan yöre Mysia‟dır. Bölge hakkında 
bilgi veren ilk kayıtlardan itibaren Mysia‟nın kuzeyden güneye doğru 
kaydığı ve coğrafi sınırlarında bir daralma görülmektedir.Bölge 
sınırlarını tespit etmek farklı tarih aralıklarında değişkenlik 
göstermiştir. Strabon‟un Khalkisli Dionysios‟tan yaptığı aktarmaya göre 
Mysialıların yaşadığı yerler kuzeyde Bosporos‟tan başlar. Boğazın her 
iki yakasında özellikle de Thrakia‟da yoğun bir Mysialı varlığı 
mevcuttur. Mysialıların bu kalabalığından ötürü boğaza Thrakia 
Bosporos‟u yerine Mysia Bosporos‟u sanılmaktadır. Belki bu veriler söylenceden ibaret olup başka antik yazarlar 
tarafından teyit edilmediğide görülmektedir.ya da Mysialıların bu bölgede oturan diğer uluslar gibi Thrak kavmi 
olması sebebiyle Troia Savaşı öncesi bu yerlerde yaşayan Thraklara ortak isim olarak muhtemelen Mysialı da 
denmiş olabileceği sanılmaktadır. M.Ö. 5. yüzyılda yaşamış Karyandalı Skylaks, Periplus adlı coğrafya eserinde
Mysia‟yı kuzeyde Thrakia‟dan sonraki yer olarak adlandırır. Olbia Körfezinden (İzmit Körfezi) başlattığı bölgeyi 
Propontis (MarmaraDenizi) kıyısı boyunca getirir ve Kios (Gemlik) kentinin doğusundaki nehre (EkheleosParmaklar Deresi) kadar olan bölgeye Mysia der. Ona göre Mysia bugünkü Yalova ili ve Bursa ilini toprakları 
arasında kalan Armutlu yarımadasından ibaret olduğuda olasılıklar arasında yer almaktadır. Böylelikle Skylaks‟tan 
biraz daha sonra yaşamış Herodotos M.Ö. 5.yüzyılda ve Ksenophon M.Ö. 4.yüzyıl arasında sınırda bulunan Kios 
kentinden Mysia kenti olarak bahsetmektedir. Bu bağlamda erken dönemde Mysialıların yaşadığı yerler tarihçi 
yazar- Hüryılmaz, Texier ve Sevin tarafından Askanios İznik gölü ve çevresi gösterilebilir yorumunu kaleme aldığı 
görülmektedir.. Bithynlerin güçlenmesiyle Mysialılar, Askanios civarından çıkarılıp daha batıya doğru ilerledikleri 
sınırlarını büyüttükleride muhtemeldir. Strabon‟un yaşadığı dönemde ise (M.Ö. 1. Yüzyıl ile M.S. 1. Yüzyıl‟da
kuzey doğudaki sınırı Rhyndakos nehrinin (Orhaneli- Adırnaz Çay) yatağı belirlemiştir. İç kesimlerde Olympos 
Dağı‟nın (Uludağ) batı etekleri Mysialıların bölgesi olarak tanımlandığında, bölgede yoğun olarak bulunan 
Mysialılar nedeniyle dağa Mysia Olympos‟u denmiş olabileceği görüşleri fazladır. Dağın kuzey ve doğu yamaçları 
Bithynler, Mygdonlar, Dolionlar, diğer yerleri ise Epiktetler ve Mysler tarafından iskan edilmiştir. Rhyndakos 
nehrinden başlayarak Propontis kıyısı boyunca Aisepos nehrine (Gönen Çayı) kadar uzanan kıyı bölgesi kuzeydoğu 
ile kuzeybatı sınırını oluşturmuştur. Dolayısıyla farklı kaynakların farklı bilgiler vermesi Mysia sınırının tespitini 
güçleştirmektedir. Örneğin Skylaks Phrygia‟nın kıyı kentlerini Myrlea‟dan (Mudanya) başlatıp Kyzikos (Belkız), 
Plaika (?), Prokonnesos (Marmara Adası), Priapos (Karabiga), Parion (Kemer), Lampsakos, Perkote (Umurbey 
yakınları) ve Abydos‟a (Aydos- Nara Burnu) kadar götürüp Mysia‟ya ait kentleri Phrygia‟ya dahil etmiş olduğu 
görülmekte. O dönem sonrası yaşayan Batlamyus Hânedânı Ptolemaios Propontis (Marmara Denizi) kıyısındaki 
Mysia kentlerini Kyzikos‟tan başlatıp Lampsakos‟a kadar götürmektedir.Bu bağlamda farklı yorumlanan kaynaklar 
değişik tarih aralıklarından gelen bilgiler neticesinde verildiği ve bu yazılanları referans alan antik yazarlar 
günümüz araştırmacılarına.daha fazla kaynak ve bilgi için arşivleri günlerce incelemiş oldukları görülmektedir. 
„‟Tıpkı benim gibi..!‟‟ Dolayısıyla bu araştırma neticesinde verilen bilgilerle çakışmayan ve günümüzdeki 
araştırmacıların çoğunun referans kaynağı olan Strabon ve diğer antik yazarların yaklaşımları esas alınarak ve farklı
bilgileri de göz önünde bulundurularak özgün bir değerlendirme ile bölgenin coğrafi sınırlarını şöyle sıralayabiliriz.
Daskyleion steli üzerindeki Aramice 
yazıt (KAI 318)
14
Bir Belgeselcinin Gözünden Türkiye’deki Antik Bölgeler ve Kentleri – MİSYA (Mysia)
Anik Yazarlar-Mysia-Troas,(Truva) Sınırı
Anadolu‟nun kuzey batısında nehirler, dağların yapısı gereği güneyden kuzeye, Propontis‟e akar. Mysia ile Troas 
arasında sınır görevi gören Aisepos nehri İda Dağı (Kaz Dağı) silsilesinin doğu kısmını oluşturan Sakan 
Dağlarından ve Evbekdağ‟dan çıkar. Aisepos‟un denize ulaştığı yerden başlayarak güneye doğru nehrin batısı 
Troia, doğusu Mysia‟dır. Bölge hakkında ilk bilgileri veren Homeros nehrin batı yakasında Troaslı Zeleialıların 
(Sarıköy) oturduğunu bize nakletmektedir. Herodotos Homeros‟tan farklı olarak Prokonnesos ve Kyzikos 
satraplarını Hellespontos bölgesine ait satraplar olarak vermektedir. Aisepos nehrinin kaynaklarından güneye doğru 
inildikçe İda Dağı‟nın güneybatısı Aiollere, batısı Troas‟a aittir. Adramytteion körfezinde (Edremit Körfezi) batıya 
doğru en uç sınır Antandros‟un (Yarmataş) biraz daha doğusunda bulunan Astyra (Ilıca) kentinden başlamaktadır. 
Verimliliği ile ünlü Thebe Ovası‟nın doğusu Mysialılara aittir . Aiollerin Yunanistan anakarasından ve adalardan 
bölgeye göç etmesiyle Mysialılar iç kesimlere çekilmek durumunda kalmışlardır. Sınır problemi bu kısımda fazla 
olmamakla birlikte Homeros çağında Troaslılar kuzeyde Aisepos nehrinden başlayarak güneyde Kaikos Nehri‟ne
(Bakırçay) kadar ulaşmaktadır. Lekton Burnu (Baba Burnu) ile Astyra arasında bulunan Antandros kentinde önemli 
bir Leleg yoğunlaşması mevcuttur (Strabon, Sayce, Texier, . Herodotos). Yunanistan seferine giderken Kserkses‟in 
başından geçenleri anlattığı bölümde coğrafyayı ve kentleri yanlış olarak vermiş, Thebe Ovası‟nı Antandros‟tan 
sonraya koymuştur. Bu yanlışlığa rağmen sınır belirleme konusunda bize bir ipucu da bırakmıştır. Buna göre Mysia 
ile Troas arasında bir tampon bölge olarak Assos ve Antandros‟un bulunduğunu en azından kıyıda Troas‟ın 
Kaikos‟a kadar uzanmadığını bize göstermektedir. M.Ö. 7. yüzyılda yaşamış Yunan şair Alkman, Assos‟un 
(Behramkale) Mysia‟da Aiollerce koloni edilmiş bir yerleşim olduğunu belirtmektedir. Aiol nüfusunun artması ile 
bölge tamamen Aiollerin kontrolü altına girmiş ve Mysialılar daha iç kesimlere çekilmişlerdir. Yine Mysia‟nın bu 
köşesinde Ptolemaios yanlış olarak küçük Phrygia‟yı Aleksandria Troas‟tan (Eski İstanbul) başlatıp Assos‟a kadar 
getirmiştir. Aynı müellif yanlışlığa devam ederek Plaiskepsis ve Antandros‟u Mysia kentleri olarak zikretmiş ve 
zaten mevcut olan karışıklığı daha da çözümlenmesi zor bir hal aldığı görülmektedir. Daha öncede bahsi geçen 
sınırlar gibi bölgeden hikaye anlatımı ile söz edilmesi yörede yaşayan halkların ve bu halkların yaşadığı bölgelerin 
birbirine karıştırılmasına neden olduğu düşünülmektedir. Bütün antik kaynaklar içerisinde kapsamlı tespitlerin 
Strabon tarafından yapıldığı gözlenmektedir. Onun belirttiği ve günümüz araştırmacılarının da kabul ettiği sınır 
olarak en kuzeyde Adrasteia Ovası‟nın (Biga Ovası) doğusundan ve Aisepos nehrinden başlayarak, Artamea 
(Gönen) içerde kalacak şekilde Armutçuk Dağı‟nın ve Kiraz Tepesi‟nin doğusu, Argyra (Pazarköy) ve 
Perikharaksis (Balya) Mysia‟ya bırakılarak ve Yenice‟nin doğusundaki vadi izlenerek Sakar Dağı‟nın doğusuna ve 
oradan Astyra kentine kadar çizginin doğu tarafının Mysia bölgesi sınırları içinde kaldığı muhtemeldir.
1. Bithynia,(Bitinya)- Mysia Sınırı
2. Phrygia,(Firigya)- Mysia Sınırı
3. Lidya, – Mysia Sınırı
4. Aiolis- Mysia Sınırı 
5. Troas-Mysia Sınırı
Mysia Minor 
Kuzey kesimdeki küçük bölge. 
Mysia Maiör 
Pergamon dâhil güneydeki büyük kısım ve yöreler. 
Mysia ‘nın bazı önemli antik şehirleri 
Pergamon, Teuthrania, Apollonia, Daskyleion, Kyzikos, Artake, Prokonnesos, Miletopolis, Apollonia’dır.
Misya Kentleri 
Batı ve Güney Mysia
 Pergamon 
 Teuthrania 
 Alisarna (Halisarna) / Sarnaka ve Komania 
 Allianoi 
 Perperene- Theodosiuopolis 
 Trarion 
 Gambreion 
15
Bir Belgeselcinin Gözünden Türkiye’deki Antik Bölgeler ve Kentleri – MİSYA (Mysia)
 Apollonia 
 Kerasa-Savaştepe 
 Trakhala-Trakhoule-Darkale (Altınlı) 
 Soma-Germe 
 Sandaina-Yirce/Yırca 
 Khliara 
 Stratonikeia (Siledik) 
 Akrasos-Nakrasa (İlyaslar ) 
 Agroeira-Alloeira-Attaleia(Selçikli ) 
 Yortan Nekropolisi 
 Kalanda (Gelenbe) 
 Adramytteion (Edremit) 
Orta Mysia (Balıkesir- Gönen yakınları)
 Pteleai-Eftalye (Pamukçu )
 Hadrianoutherai 
 Akhyraous 
 Kepsut 
 İvrindi 
 Ergasteria-Balya 
 Kirmasti (Mustafakemalpaşa) 
 Miletopolis 
 Daskyleion (Eşkel Limanı)
 Paimanenon (Eski Manyas) 
 Konan-Artemea (Gönen) 
 Zeleia (Sarıköy) 
 Daskyleion
Kuzey Mysia (Bandırma yakınları)
 Apollania ad Rhındacum (Gölyazı) 
 Artaka-Artake (Erdek) 
 Prokonnesos 
 Kyzikos
TartıĢmalı Mysia kentleri
 Hiera (Germe) 
 Antandros (Mysıa ve Troya)
 Kadoi 
 Hadrianeia- Hadrianoi 
 Aternus 
 Ponemanenum 
 Kareseis (Karasu) 
Ovalar 
 Kizikos Ovası
 Apia Ovası (Balıkesir Ovası)
 Kaikos Ovası (Bergama Ovası)
 Thebe Ovası (Havran Ovası)
16
Bir Belgeselcinin Gözünden Türkiye’deki Antik Bölgeler ve Kentleri – MİSYA (Mysia)
Dağlar
 Olympos Dağı (Uludağ) 
 İda Dağı (Kaz Dağı) 
 Kane (Kanai) Dağı (Karadağ)
Nehirler 
 Rindakos Nehri (Mustafakemalpaşa-Orhaneli/Adırnaz Çay)
 Makestos Nehri (Susurluk Çayı) 
 Tarsios Nehri (Kocaçay) 
 Euenos Nehri (Havran Çayı) 
 Kaikos Nehri (Bakırçay)
Antik yazarlar’dan Mysıa
Homeros 
Antik Çağ‟da yaşamış İyonyalı yazar. Yaşadığı zaman ve tarihsel kişiliği tam olarak 
bilinmemekle beraber genel olarak M.Ö. 8.‟da yaşadığına ve Ionialı olduğuna inanılmaktadır. 
Batı dünyasının ilk ozanı olan Homeros, İlyada ve Odysseia adlı iki destanın anlatıcısıdır. İlk 
defa M.Ö. 7. yüzyılda Atina‟da Peisistratos‟un tiranlığı zamanında yazıya geçirilmiş olan 
destanlar Türkçeye A. Kadir ve Azra Erhat tarafından kazandırılmıştır. Homeros‟un Mysia ile 
ilgili verdiği bilgiler ilk olması bakımından önemlidir. Homeros tarafından Mysialılar, 
önderlerinin isimleri verilerek Troia Savaşı‟nda Priamos‟un müttefikleri olarak gösterilmiştir.
Hesiodos 
Yunan didaktik şiirinin babası olarak bilinen, bilim insanlarınca MÖ 750-650’li yıllarda aktif 
olduğu düşünülen ünlü ozan. M.Ö. 7. yüzyılda yaşamış olan Hesiodos, Yunan tanrılarının soy 
ağaçlarını belirlemiştir. Askralı ozan, Yunan Arkaik çağının Homeros‟tan sonra en önemli 
yazarıdır. Dilimize Azra Erhat ve Sabahattin Eyüboğlu tarafında çevrilen İşler Ve Günler (Erga 
Kai Hemerai) ve Tanrıların Doğuşu (Theogonia) Yunan dinini anlamamız bakımından önemlidir. 
Kaynak doğrudan Mysialılar ile ilgili bilgiler vermemektedir.
Aiskhylos 
Eshilos (Yunanca: Αἰσχύλος, Aiskhylos) (d. yak. MÖ 525/524 – ö. yak. MÖ 456/455) Antik 
Yunan oyun yazarıdır. M.Ö. 525-455 yılları arasında yaşayan Atinalı tiyatro yazarıdır. 
Dönemin siyasi koşullarına uygun tragedyalar yazan Aiskhylos oyunları günümüze kadar 
ulaşabilen ender yazarlardandır. Pers Yunan Savaşını konu alan Persai (Persler) oyununda 
Mysialılar ile ilgili olarak Perslerin müttefikleri olması dolayısıyla bilgi verilmiştir. Aiskhylos‟a 
göre Mysialılar, kargı ustaları ve savaşçı bir ulustur.
Skylaks 
M.Ö. 6. yüzyılda yaşamış Karialı denizcidir. Pers kralı 1. Dareios tarafından İndus Nehri‟nin kaynaklarının 
araştırılması için görevlendirilmiştir. Skylaks‟ın bilgileri Mysia‟nın tarihi coğrafyasına ait ilk bilgiler olması 
sebebiyle önemlidir. Ona göre Mysia, Kios Körfezi ile Olbia Körfezi arasında bugünkü modern Armutlu yarımadası 
topraklarıdır.
17
Bir Belgeselcinin Gözünden Türkiye’deki Antik Bölgeler ve Kentleri – MİSYA (Mysia)
Herodotos 
Herodot (Grekçe: Ἡρόδοηος, Herodotos), Antik Yunan tarihçi ve yazar. M.Ö. 484-425 yılları 
arasında yaşayan ve Cicero‟ya göre Tarihin Babası olarak kabul edilen tarihçi Halikarnasos
(Bodrum) doğumludur. Uzun süren seyahatlerinin sonucunda eseri Tarihler‟i (Historiai) 
Atina‟da kaleme almıştır. Eserinin konusunu M.Ö. 492–449 yılları arasında yapılan Pers 
Savaşları oluşturur. Eser ayrıca Herodotos‟un yaşadığı çağın bilinen dünyasını da yansıtır. 
Herodotos, Mysia ile ilgili olarak pek çok efsanevi bilgi vermekle birlikte genel olarak, Persler 
ile Mysialıların ilişkileri, Mysia kentleri, Mysia dini ve ilk defa onun tarafından dillendirilmiş 
olan Mysialılar ile Lydialılar‟ın ve Karialılarla Mysialıların kardeş uluslar olduklarının bilgisini 
vermektedir. 
Theophrastos 
Theophrastus (MÖ 371 – MÖ 287) Midilli adasında doğmuş, oradan Atina’ya geçerek 
çalışmalarını burada yürütmüştür. Aristoteles’in halefi olan Theophrastos, Aristoteles’in 
ölümünden sonra, Akademi’nin başına geçmiştir. Onun gibi sistemci olmaktan ziyade bir 
gözlemci ve koleksiyoncu olarak bilinir. M.Ö. 3. yüzyılda yaşamış Lesboslu bir filozof olan 
Theophrastos Platon ve Aristoteles‟in öğrencisi olmuştur. Botanik biliminin ilk örneklerinden 
olan De Historia Plantarum adlı eseriyle İda Dağı‟nda yetişen bitkilerle ilgili bilgiler vermiştir.
Thukydides 
Tukididis (Antik Yunanca:Tukidídis; ( MÖ 472- MÖ 400), Antik 
Yunan tarihçisi ve Atinalı general. Trakya kökenli yazar Atinalılar ve Spartalılar arasında 
yapılan savaşta Strategos (Kumandan) olarak görev aldığı işi başaramamış ve gönüllü olarak 
sürgüne gitmiştir. Sürgün sırasında belirli bir adı bulunmayan ve genel olarak
Peloponnesoslularla Atinalıların Savaşı olarak bilinen 8 kitaplık bir tarih kitabı kaleme 
almıştır. Mysia ile doğrudan alakalı olmamakla birlikte Kyzikos, Daskyleion ve Adramytteion 
ile ilgili bilgiler vermiştir. Tukididis, Atina ile Sparta arasındaki 30 yıl süren ve MÖ 
404 yılında sona eren ünlü Peloponez Savaşı sırasında yaşamış ve bu savaşları tasvir etmiştir.
Ksenophon 
Sokrates’in öğrencisi olan Yunan filozof, yazar, tarihçi ve asker. M.Ö. 430–355 yılları arasında 
yaşamış Atinalı tarihçidir. Oldukça üretken olan yazar, Sokrates‟in doğrudan öğrencisi 
olmamakla beraber onun çevresinde olan ve ondan etkilenen kişilerdendir. Thukydides‟in eserini 
kaldığı yerden devam ettirdiği Hellen Tarihi (Hellenika) ve Kyros‟un kardeşine karşı yaptığı 
seferden Yunanlı askerleri geri dönüşünü anlattığı Onbinlerin Dönüşü (Anabasis) adlı eserleri 
kaleme almıştır. Ksenophon, Mysia‟nın en önemli kentlerinden olan Pergamon ve çevresindeki 
kentler hakkında bilgi veren ilk kişidir. Ayrıca onun Daskyleion hakkında verdiği emsalsiz 
bilgiler 20. yüzyılda kentin yeniden bulunmasına olanak sağlamıştır. Ksenophon M.Ö. 411 
yılında yapılan Kyzikos muharebesini en detaylı anlatan yazardır.
Aristoteles 
Antik Yunanistan’da Klasik dönem aralığında yaşamını sürdürmüş olan Yunan filozof ve bilge. M.Ö. 4. yüzyılda 
yaşamış Makedonya doğumlu filozoftur. Assos ve Atarneos‟da bir süre oturduğu için 
Mysialıları en iyi tanıması gereken yazarlardan biridir. Buna rağmen eserlerinde Mysialılar ile 
18
Bir Belgeselcinin Gözünden Türkiye’deki Antik Bölgeler ve Kentleri – MİSYA (Mysia)
ilgili doyurucu bilgi yoktur. Retorik‟te geçen Mysialı av tabiri dolayısıyla dipnot olarak kullanılmıştır. Platon ile 
düşünce tarihinin en önemli filozoflarından biri 
Hellenika Oksyrhynkhia 
Yazarı bilinmeyen ancak M.Ö. 4. yüzyılda kaleme alındığı sanılan ve adını 1906 yılında Mısır‟da bulunmuş 
papirüsten alan eserdir. Ksenophon‟un Hellenika‟sı gibi Thukydides‟in eserinin devamı niteliğindedir. Agesialos‟un 
Küçük Asia seferi münasebetiyle Mysia hakkında bilgi vermiştir. Apia Ovası‟nın ilk geçtiği metin olması sebebiyle 
önemlidir.
 
Apollonios Rhodios 
M.Ö. 3. yüzyılda yaşamış şair ve kütüphanecidir. Belirli bir süre Rodos‟ta yaşadığı için Rhodios lakabıyla tanınır. 
Mysia ile ilgili olarak Argonautların Arktonnesos yarımadasında karaya çıkmaları sebebiyle bölgenin canlı bir 
tasvirini yapmıştır. Bu vesileyle Mysialıların dini inanışlarını hakkında da bilgi sahibi olmaktayız.
Polybios 
Helenistik dönemi ayrıntılarla ele alan antik Yunan tarihçisi. Megapolis (Arkadia) doğumlu tarihçi 
M.Ö. 200–120 yılları arasında yaşamıştır. M.Ö. 264 ile 144 yıllarını kapsayan 40 kitaplık Tarihler 
(Historiai) adında bir dünya tarihi kaleme almıştır. Mysia ile ilgili bilgilerini genellikle Pergamon 
Krallarının Roma ile ilişkileri münasebetiyle vermektedir.
Apollodoros 
M.Ö. 2. yüzyılda yaşamış Atinalı gramercidir. Apollodoros eserinde genel olarak mitolojik olaylara değinmiştir. 
Mysia ile ilgili olarak Troia Savaşı döneminde Mysia Kralı Teuthras ve Herakles tarafından iğfal edilen Auge‟nin 
Mysia‟ya gelişi ve oğlu Telephos‟un Troia Savaşına katılması ve Mysia‟da tapım gören tanrıların bilgisini 
vermiştir.
Marcus Tullius Cicero 
Latin kökenli Romalı devlet adamı, bilgin, hatip ve yazar. M.Ö. 106–43 yılları arasında yaşamış 
Romalı hatip ve düşünür olan Cicero, eskiçağın en üretken yazarlarından biridir. İyi bir eğitim 
almış olan Cicero devlet yönetiminde önemli görevlerde bulunmuştur. Mysia ile bilgi veren 
yapıtları genel olarak mektupları ve söylevleri olmuştur.
Diodoros Sicilus 
M.Ö. 1. yüzyılda yaşamış Sicilyalı tarihçidir. Ulaşabildiği kaynakları genellikle kopya etmek suretiyle yazan tarihçi, 
Bibliotheka adında 40 kitaplık bir dünya tarihi kaleme almıştır. 1–5 ve 11–20. kitapları günümüze ulaşmış olan 
yazar Mysia hakkında Pers Satraplarının bölgedeki faaliyetleri ve İda Dağı ile ilgili anlatılan efsaneler vasıtasıyla 
bilgi vermiştir.
19
Bir Belgeselcinin Gözünden Türkiye’deki Antik Bölgeler ve Kentleri – MİSYA (Mysia)
Dionysios Halikarnassos 
M.Ö. 1. yüzyılda yaşamış Halikarnassos‟lu hatip ve tarihçidir. Roma tarihini anlattığı 20 kitaplık Rhomaike 
Arkhaiologia adlı eseri kaleme almıştır. 1-10. kitaplar tam olarak, 11-20 kitaplar ise parçalar halinde günümüze 
ulaşmıştır. Yazar Aeneas‟ın İtalya‟ya gelmeden önce kuzey Mysia‟ya gelmesi ile alakalı olarak Mysia hakkında 
bilgi vermiştir.
Vitruvius 
M.Ö. 1. yüzyılda yaşamış Romalı mimar ve mühendistir. Vitruvius eskiçağdan günümüze kalan tek mimarlık 
eserini 10 kitap halinde kaleme almıştır. Mysia ile ilgili verdiği bilgiler Prokonnesos mermeri ve Pergamon 
Kütüphanesi sayesinde olmuştur.
Vergilius 
Publius Vergilius Maro (15 Ekim MÖ 70 – 21 Eylül MÖ 19), ünlü bir Romalı şairdir. Roma 
İmparatorluğu’nun destanı olarak kabul edilen Aeneis’in de yazarıdır. M.Ö. 70 – M.Ö. 19 yılları 
arasında yaşayan yazar Mantua yakınlarındaki Andes kasabasında dünyaya gelmiştir. Augustus 
çağının İmparatorluk şairi olan Vergilius, Mysia ile ilgili olarak Çiftçilik Sanatı‟nda (Georgica) 
bölgenin ekonomik ve natürel zenginliğinin canlı tasvirini yapmıştır.
Horatius Flaccus 
M.Ö. 65 yılında Apulia yakınlarında dünyaya geldi. Yunanca ve felsefe öğrenimi için babası tarafından Atina‟ya 
gönderildi. Augustus döneminin en önemli şairlerinden olan Horatius, Pergamon Krallarının mirasına ve bu mirasın 
kabulüne her Romalının iyi gözle bakmadığını şiirlerinde belirtmiştir. Horatius, M.Ö. 8 yılında ölmüştür.
 
Strabon 
M.Ö. 64 – M.S. 19 Amaseialı (Amasya) coğrafyacı ve tarihçidir. 47 kitaplık bir tarih eseri 
yazmasına rağmen eseri günümüze ulaşamamıştır. 17 kitaplık Coğrafya (Geographika) eserinin 
12-14. kitapları Anadolu ile ilgilidir. Mysialıların kökeni başta olmak üzere, bölgenin coğrafi 
yapısı ve tarihi hakkında kendisinden önce yaşayan ve eserleri günümüze ulaşmamış olan 
yazarların Mysialılara bakışlarını da aktararak yazan Strabon Mysia ve Mysialılar hakkında en 
detaylı bilgi veren kaynaktır. Eğer Strabon‟un coğrafyası günümüze ulaşamamış olsaydı Mysia 
ve Mysialılar tabiri bölük pörçük bilgilerden ibaret olup anlamsız olarak çözülmeyi bekleyecekti. 
Hyginus 
Gaius Julius Hyginus, M.Ö. 64 ile M.S. 17 yılları arasında yaşamış oyun yazarıdır. Alexander 
Polyhistor’un öğrencisi ve Augustus’un azatlısıdır. Suetonius’un De Grammaticis’inde yazdığına 
göre, Augustus tarafından Palatine kütüphanesinin yöneticiliğine atanmıştır. Yine Suetonius’a 
göre ilerleyen yaşlarda sefalete düşmüş ve Clodius Licinus’un maddi desteği ile hayatına devam 
edebilmiştir. Hakkında çok az bilgiye sahip olduğumuz Hyginus Fabulae adlı eserinde Mysialı 
mitolojik kahramanlar olan Kyzikos, Teuthras, Auge ve Telephos hakkında bilinenler diğer 
yazarlardan farklı olarak anlatmıştır.
Velleius Paterculus 
Marcus Velleius Paterculus (d. MÖ 19 – ö. 31) Roma İmparatorluğu döneminde 
yaşamış tarihçi. Ayrıca kısaca Velleius adıyla da bilinir. Kendine lakap olarak Marcus adı 
20
Bir Belgeselcinin Gözünden Türkiye’deki Antik Bölgeler ve Kentleri – MİSYA (Mysia)
verilse de, pek çok araştırmacı ve tarihçi tarafından Gaius Velleius Paterculus olarak da anılmaktadır. Capualı 
tarihçidir. Devlet görevlerinde bulunan yazar, Troia Savaşından başlayarak M.S. 30 yılına kadar geltirdiği 2 kitaplık 
Roma Tarihi özeti yazmıştır. Mysia ile ilgili olarak Pergamon Krallığı vasıtasıyla ve 3. Attalos‟un ölümüyle birlikte 
Romalıların bir vasiyetle bölgeyi ele geçirmeleri suretiyle bilgi vermiştir.
 
Plinius 
Gaius Plinius Secundus Maior, (kısaca Büyük Plinius (Latince Plinius maior) ya da YaĢlı 
Plinius) (d. 23, Como – ö. 24 Ağustos 79, Stabiae), Naturalis Historia’yı yazmasıyla tanınan 
yazar, doğa bilimci, Roma İmparatorluğu komutanı ve filozof. M.S. 23-79 yılları arasında 
yaşamış Romalı politikacı, tarihçi ve yazardır. Günümüze 37 kitabı ulaşan ve çağının bilgi 
ansiklopedisi niteliğinde olan Doğa Tarihi (Naturalis Historia) sanat tarihi, coğrafya kültür tarihi 
konularının başvuru kaynağıdır. Plinius, Strabon‟dan sonra Mysia kentleri ve coğrafyası hakkında 
en detaylı bilgi veren yazardır. Yaşadığı dönemde ayakta olan veya olmayan kentleri tek tek 
saymış ve bunların bir kısmının bağlı bulunduğu yargılama bölgelerini de belirtmiştir. 
Mysialıların kökeni sorununa o da cevap bulmaya çalışmıştır.
Sextus Iulius Frontinus 
M.S. 30-104 yılları arasında yaşamış, teknik ve askeri konularda yazmış Romalı politikacı ve yazardır. Roma‟da ve 
diğer eyaletlerde pek çok görev yapmış olan Frontinus Mysia ile ilgili olarak Alkibiades ve Mithridates‟in Kyzikos 
kuşatması ve Pergamon‟da taht iddiacısı olan Aristonikos vasıtasıyla bilgi vermiştir.
Plutarkhos 
M.S. 46-120 yılları arasında yaşamış Khaironeialı (Boiotia) biyografi yazarıdır. Paralel Yaşamlar 
(Bioi Paralelloi) dizisinde eskiçağın en çok bilinen ya da en önemli kişilerinin yaşamöykülerini 
kaleme alan yazar Ethika (Moralia) adlı felsefi yazıları da bulunmaktadır. Plutarkhos, Romalı 
komutan Lucullus‟un hayatını anlattığı yapıtında Mithridates‟in Kyzikos kuşatması vasıtasıyla 
Kyzikos hakkında, Marcus Antonius‟un biyografisinde Pergamon kütüphanesi ve Tiberius
Gracchus biyografisinde ise 3. Attalos‟un ölümü üzerine bölge topraklarının Romalılara 
bırakılması ile ilgili bilgi vermiştir.
Tacitus 
Gaius Cornelius Tacitus (veya genel bilinen adıyla Cornelius), MS 56-120 yılları 
arasında Roma’da yaşamış hatip, avukat, senatör ve tarihçidir. Roma senatosundaki görevleri, 
Roma tarihi ve imparatorluğun kuzeyindeki Germanialılar üzerine yazdığı eserleriyle 
tanınır.Gallia kökenli tarihçidir. İyi bir hitabet eğitimi alan yazar, üst düzey devlet görevlerinde 
bulunmuştur. Mysia ile ilgili verdiği bilgiler Kyzikos ve Pergamon vasıtasıyla olmuştur.
Columella 
Lucius Junius Moderatus Columella, 4-70 yılları arasında yaşamış İmparatorluk 
döneminin önde gelen bitki bilim yazarıdır. Özellikle De Re Rustica (Tarım Üzerine) adlı eseri 
takip eden yazarlar tarafından sıklıkla referans gösterilmiştir. Ayrıca sadece ağaçları konu 
edinen De Arboribus‟un (Ağaçlar Üzerine) da yazarıdır. De Re Rustica yapısı itibarıyla bir 
tarımcılık ve çiftçilik kitabıdır. Tıpkı Cato‟nun Tarım Üzerine adlı eserinde olduğu gibi, De Re 
Rustica da iktisadi yönü ağır basan bir eserdir. De Re Rustica (Tarım Üzerine) adlı eserinde 
Mysia topraklarının verimliliğinden bahsetmektedir.
Memnon 
Hakkında çok az şey bilinen Memnon, muhtemelen M.S. 1. yüzyılda yaşamış Heraklea Pontikalı (Karadeniz 
Ereğlisi) tarihçidir. Mysia ile ilgili verdiği bilgiler Mithridates‟in Kyzikos kuşatması ile alakalıdır.
21
Bir Belgeselcinin Gözünden Türkiye’deki Antik Bölgeler ve Kentleri – MİSYA (Mysia)
Polyaenos 
M.S. 2. yüzyılda yaşamış ve Makedonyalı olan Polyaenos, Retorikçi olarak bilinir. Savaşlar (Stratagemata) adlı 
eserinde Pergamon Kralı 1. Attalos‟un Galatları yenerek Basileos (Kral) ünvanını alması dolayısıyla bilgi 
vermektedir. 
Ptolemaios 
M.S. 83-161 yılları arasında yaşamış, Mısırlı coğrafyacı,matematikçi ve gök bilimcisidir. Ptolemaios, Mysia 
kentleri ve bu kentlerin matematiksel konumları hakkında bilgi vermiştir. Verilen bu bilgilerin büyük bir kısmı 
diğer kaynakların verdiği bilgilerle çelişmektedir. Buna rağmen Hiera Germe gibi başka kaynaklar tarafından 
gözden kaçırılmış Mysia kentlerinden bahsetmiş olması önemlidir.
Aelius Aristides 
M.S. 117-180 yılları arasında yaşayan ve Balıkesir yakınlarındaki Hadrianutherae kentinde dünyaya gelen Aristides, 
iyi bir eğitim almıştır. Mysialı olmasına rağmen kullanmış olduğumuz Hieroi Logoi (Kutsal Hikâyeler) adlı 
eserindeki bilgilerin pek çoğu kendi yaşantısı ve rüyaları ile ilgilidir. Yine de bölgede tapım gören tanrıları 
bilmemiz açısından önemlidir.
Lukianos 
Yaklaşık olarak M.S. 120-200 yılları arasında yaşayan Lukianos, Samosata doğumludur. Mysia‟da kahinlik ve 
haydutluk yapan Aleksandros‟un yaşamöyküsüyle bölge hakkında bilgi sahibi olmaktayız. 
Galenus 
Bergamalı Galen (Claude Galen; Yunanca Galenos, Latince Galenus, İslam dünyasındaki 
adıyla Calinus, d. 129 – ö. 216), tıp doktoru, bilim insanı ve filozof. M.S. 130-200 yılları arasında 
yaşamış ve Pergamon‟da doğmuş fizik ve tıp uzmanıdır. İkincil literatürde, Galenus‟un, özellikle 
Adramytteion kentinin kuzeyi hakkında önemli bilgiler verdiği zaman zaman not edilmektedir. 
Bu çalışma çerçevesinde, yapılan kütüphane taramalarında Galenus‟un eserlerine ne yazık ki 
ulaşılamamıştır.
Athenaeos 
Hakkında fazla bilgi sahibi olmadığımız yazar M.S. 2. ve 3. yüzyıllarda yaşamış Mısır doğumlu gramercidir. Mysia 
ile ilgili verdiği bilgiler genellikle tarımsal üretimle ve bitkiler ile alakalıdır.
Appianos 
M.S. 2. Yüzyılda yaşamış İskenderiyeli tarihçidir. Yunanca olarak 24 kitaptan oluşan bir Roma Tarihi (Rhomaika) 
kaleme almıştır. Yazarın Mysia ile ilgili verdiği bilgiler Mithridates Savaşları sırasında Mysia Mikras da denen 
Mysia bölgesinin kuzeyi ile ve Pergamon Krallığı vasıtasıyla olmuştur.
Lucius Annius Florus 
M.S. 2. Yüzyılda yaşamış tarihçi, Roma kentinin kuruluşundan İmparator Augustus‟a kadar olan dönemi ele alan 2 
kitaplık Roma Tarihi eserini kaleme almıştır. Genel olarak eser, Livius‟un eserinin bir özeti durumundadır. Florus, 
Kyzikos kenti ve Pergamon Krallığının Roma İmparatorluğuna ilhakı vesilesiyle bölge hakkında bilgi vermiştir.
22
Bir Belgeselcinin Gözünden Türkiye’deki Antik Bölgeler ve Kentleri – MİSYA (Mysia)
Flavios Arrianos 
M.S. 2. yüzyılda yaşayan Bithynialı tarihçidir. Yazar, Büyük İskender‟in hayatını anlattığı İskender‟in Seferi adlı 
eserinde Granikos Savaşı sonrası Daskyleion satraplığı vasıtasıyla bölge hakkında bilgi vermiştir.
Pausanias 
“Pausanias (Gezgin)”,coğrafyacı. M.S. 2. yüzyılda yaşamış Lydia doğumlu seyyahtır. 10 
kitaptan oluşan Hellas‟ın Tasviri (Perihegesis Tes Hellados) isimli seyahat kitabının günümüzde 
özellikle Yunanistan için el kitabı olarak kullanılması mümkündür. Pausanias eserinde genel 
olarak Yunan tanrılarını işlediği için Mysia ile ilgili olarak yine bölgede bulunan ve tapım gören 
tanrılar hakkında bilgi vermiştir.
Cassius Dio Cocceianus 
M.S. 150–235 yılları arasında yaşamış Bithynialı tarihçidir. En eski devirlerden başlayıp 
yaşadığı çağa kadar getirdiği Yunanca seksen kitaplık bir Roma Tarihi (Romaika) yazmıştır. 
Eserinin bazı bölümleri fragmanlar halinde günümüze ulaşmıştır. Yazarın Mysia hakkında 
verdiği bilgiler genelde Kyzikos üzerinden olmuş, Hadrianoutherae kentinin İmparator 
Hadrianus tarafından kurulduğunu kayda geçiren ilk tarihçi olmuştur.
Eusebios 
M.S. 260–340 yılları arasında yaşamış Kaisareialı Hıristiyan kilise tarihçisidir. 10 kitaplık bir 
Kilise Tarihi (Historia Ecclesiastica) kaleme alan yazar, Mysia ile ilgili olarak Montanizim 
vasıtasıyla bilgi vermektedir. Eusebios‟un Propontis‟in güneyinde bulunan Kyzikos, Artake ve 
diğer kentler hakkında bilgi verdiği diğer eseri de Khronikon‟dur. Ne yazık ki bu metne 
ulaşılamamıştır.
Ammianus Marcellinus 
Ammianus Marcellinus, Antakya doğumlu Romalı tarihçi. 322-400 yılları arasında yaşamış 
olan Marcellinus imparator Iulianus ile birlikte Pers seferine katılmıştır. 31 kitaptan oluşan bir 
Roma tarihi (Res Gestae) yazan Marcellinus’un eserinden 353-378 yılları arasındaki olayları 
anlattığı 14-31. kitaplar günümüze kalmıştır. 31 kitaplık bir Roma Tarihi (Res Gestae) yazmış 
Antiokheialı tarihçidir. Yazmış olduğu Roma Tarihi‟nin ilk 13 kitabı kaybolmuştur ve yazar 
Mysia hakkında Kyzikos vasıtasıyla bilgi vermiştir.
Eutropius 
M.S. 4. yüzyılda yaşamış Romalı tarihçidir. 10 kitaplık bir Roma Tarihi özeti kaleme alan yazar, 
Pergamon Krallarının III. Antiokhos ile savaşı, bölgenin Attaloslara bırakılması ve Kyzikos 
kenti vasıtasıyla Mysia bölgesi hakkında bilgi vermiştir.
23
Bir Belgeselcinin Gözünden Türkiye’deki Antik Bölgeler ve Kentleri – MİSYA (Mysia)
Historia Augusta 
M.S 4. yüzyılda bir araya toplanan ve kim tarafından yazıldığı bilinmeyen İmparatorlar tarihidir. 
Mysia ile ilgili olarak İmparator Hadrianus‟un yaşam öyküsünde verilen bilgiler sonucunda 
bilgi sahibi olmaktayız. Stephanos Byzantinos: M.S 6. yüzyılda yaşamış Byzantiumlu sözlük 
yazarıdır. Çalışmamız için oldukça geç bir dönem kabul edildiği ve sözlüğünün pek çok 
maddesinin uydurma olduğu saptanmıştır. Adramytteion kentinin kuruluşunu izah ederken 
dipnot olarak kullanılmıştır.
Arkeolojik AraĢtırmalar
Mysia bölgesi üzerine 2008 yılına kadar yapılan arkeolojik araştırmalar kaynak bilgi boşluklarını ne yazık ki yeterli 
boyutta doldurmadığı görülmektedir. Mysia coğrafyasında her yıl en az beş merkezde bilimsel nitelik taşıyan kazı 
yapılmasına rağmen bugüne değin Mysialılara ait ciddi bulgulara rastlanmadığı gözükmekte. Oysaki Mysialılar 
yaşam biçimleriyle bölgeye kendi adlarını verecek kadar etki etmiş olabileceği bu halkların hiçbir kalıntı 
bırakmamış olması mümkün olmadığı tarihe bırakmış olduğu antik yazarların söylencelerinden ibaret değildir. Şunu 
biliyoruz ki yaşam biçimlerine uygun eşyalar ve mezarlar hala toprak altında kaldığı bilnmektedir. Bu nedenle 
Mysia coğrafyasında kazı yapan araştırmacıların, lokal bir model oluşturmayı ivedilikle hedefleri arasına almaları 
gerekmektedir. Daha önemlisi ise Mysialıların kentleşme açısından çevredeki diğer halklara göre az gelişmiş 
oldukları dikkate alınarak araştırmaların kırsal kesimdeki küçük boyutlu yerleşimlerde yapılması daha fazla veri 
imkanı getirebileceği kuşku taşımadığı görülmekte. Fakat bu tür yerleşimlerin denetimden uzak olması kaçakçılar 
tarafından kolayca tahrip edilmelerine neden olmakta ve gün geçtikçe elde edilecek bilgilere ulaşmak daha da zor 
bir hal almaktadır. Antik yerleşimlere yapılan tahribat sadece 
defineciler tarafından değil, bazen sit sınırlarının değiştirilmesi, 
bilinçsizce hazırlanan baraj ve yol projelerinde olduğu gibi, 
bizzat devlet kurumları eliyle bazen de arazi ıslahı, yapı 
malzemesi temini gibi nedenlerle bilinçsiz yöre halkı tarafından 
gerçekleştirildiği grülmektedir. 2021 yılına dek Balıkesir’de 
Daskyleion, Kyzikos, Antandros ve Adremeyteion olmak üzere 4 
büyük arkeolojik kazı bölgesi hala araştırlmaya devam 
etmektedir. Mysıa daki yine önemli yerleşim alanı olarak kabul 
edilen antropolü Olypos etekleri etrafına dayanan Miletopolis 
antik yerleşimi hala toprak altında haykırmaya devam ediyor. 
Bunun gibi onlarca yerleşim alanı hala toprak altında bilimsel kazı ve açmaları bekliyor. Mysia sadece Balıkesir ili 
ile sınırlı değildir. Bursa, Çanakkale, İzmir ve Kütahya sınırları bu antik bölgeyi tarif etmekte. Son zamanlarda 
bölge ile ilgili akademisyenlerin çalışmaları Bursa‟daki Mysia yerleşimleri konu alan çalışmalar Prof. Dr. Mustafa 
Şahin Mysia hakkında önemli makaleler yayınlamakta, bununla beraber Dr. Murat Çubukçu ve tarih öğretmeni 
Halit Ersöz kuzey ve orta Mysia ile ilgili yerleşimleri konu alan araştırmaları kitap haline getirmiştir. Mysia 
çalışmalarına katılan birçok akademisyen bu bölgenin bilimsel kazı hareketlerini izlemekte fakat ülkemizde toprak
altında kalmış gizli tarih yetkililerin ekonomik arz nedeni ile çok az ilgisini çekmekte ve bilimsel kazı programları, 
açmalar kısa tarih aralıklarında yapılmaktadır. Mysia ve antik yerleşimleri hakkında istenilen arkeolojik bilgi elde 
etmemiz mümkün olmuyor. Bu nedenle Üniversitelerin kısıtlı bütçede yaptığı kazı programları öğrencilerin bile tez 
konuları içeriğinde antik tarih yazarlarının bölge hakkında yazılmış bilimsel, özgün örneklerden uzak efsane, hikaye 
anlatımlara dayanan kaynak alıntılardan çalıştıkları görülüyür. Bu nedenle bölgenin tarih öncesi yerleşimlerini 
anlamak bilimsel araştırma ve kazı çalışmaları neticesinde ortaya çıkmaktadır.
Kazılar
Mysia bölgesi tarih öncesi yerleşimleri Paleolitik, Mezolitik, Neolitik, Kalkolitik ve Tunç çağlarını kapsayan PreProtohistorik dönem izleri taşımaktadır. Paşalar Kazıları, İnönü Mağaraları, Yortan Kültürü merkezleri ve yüzey 
24
Bir Belgeselcinin Gözünden Türkiye’deki Antik Bölgeler ve Kentleri – MİSYA (Mysia)
araştırmalar ve bilimsel netlik yakalayan yerleşimlerdir. Bunlardan ilk olanı Paşalar‟daki Miyosen döneme ait fosil 
yatağı kazılarıdır. Arkeolojik açıdan çok Paleoantropoloji ve Jeoloji bilim dallarının kapsamına giren Paşalar 
kazıları konunun kapsamı açısından bir istisna olmasına rağmen Mysia coğrafyasında yer alması ve Miyosen dönem 
verileri ile Anadolu jeolojik devirleri açısından önemli izler ve veriler aktarmaktadır. İkinci önemli yerleşim ise 
Havran İnönü mağaraları gerek Paleolitik çağ verileri su altında kalacağından arkeolojik tahribat açısından 
önemlidir. Üçüncü alt başlık ise özellikle Apias Pedion‟da yer alan Yortan kültürü merkezlerini içermektedir. Tunç 
çağına ait bu merkezler K. Bittel, E. Akurgal ve İ. Kılıç Kökten‟in kazı ve çalışmaları ile bilim dünyasını 
aydınlatmış olduğu görülmektedir. Ayrıca bölge hakkında Mehmet Özdoğan ve Engin Beksaç, Bilge Umar, 
Emrullah Güney gibi araştırmacılar tarafından yapılan yüzey araştırmalarıda oldukça heyecan verici gelişmeler 
taşımakta, kazı ve araştırma sonuçları toplantılarınla değerlendirilmektedir. Fakat en önemli araştırmalar ise TAY 
projesi, Müze çalışmaları ve Arkeometri verileridir. Fakat Mysia bölgesinde günümüze kadar gelen süreçte yapılan 
bilimsel araştırma ve kazılarda Mysia halkı hakkında önemli bilgiler ortaya çıkmadığı görülmektedir.
Pre-Protohistorik Yerleşmeler
PaĢalar Kazıları 
Mysıa bölgesinde yapılan en önemli araştırmalardan ilki Bursa ili Mustafakemalpaşa ilçesi Paşalar köyündeki Orta 
Miyosen dönem fosil yatağı kazılarıdır. Bu yatak ilk kez 1965- 1969 yılları arasında MTA. Enstitüsü ve bir gurup 
Alman Jeolog- Paleontolog işbirliğiyle gerçekleştirilen linyit araştırmaları sırasında keşfedilir. Anadolu 
yarımadasının Jeolojik zaman içersinde Miyosen ve Pliyoseni kapsayan dilimindeki önemini belirleme amacını da 
taşıyan bu araştırmanın sonuçlarına göre Anadolu‟da orta-üst Miyosen, Pliyosen ve alt Pleistosen‟i kapsayan zaman 
dilimi 12 fauna topluluğu ile temsil edilmektedir. Paşalar lokalitesi de Anadolu neojeninde tanıtılan bu 12 fauna 
gurubundan kronolojik olarak en eskisidir. Fosil primat dişlerini içeren fauna, günümüzden 14 milyon yıl eskiye 
orta- üst Miyosen döneme tarihlenmektedir. 1983 yılından itibaren bu lokalite AÜ. DTCF. Paleoantropoloji öğretim 
üyesi Prof. Dr. Berna Alpagut başkanlığındaki bir ekip tarafından yeniden incelenmeye başlanmış, 1984‟te kazıya 
dönüşen araştırmalar Antropoloji, Jeoloji, Fizik vb. çeşitli bilim dallarından uzmanların katılımıyla günümüze kadar 
devam etmiştir. 1983‟te yapılan yüzey araştırmasının ilk sonucu Paşalar Köyü‟nün güney batısında köy yolunun 
kenarında dar bir şerit halinde uzanan neojen sedimanlarının, etrafını çeviren ana kayalardan sağladığı zengin 
kalsiyum karbonat sayesinde fosilleşerek iyi derecede korunduğunun anlaşılmasıdır. Fosil sedimanı vadi benzeri 
çöküntünün yaklaşık en dar yerindedir ve yola paralel olarak bugün ölçülen uzunluğu 42.60 m. yüksekliği ise 4 m. 
civarındadır. Ancak yol yapımı sırasında kuzey sınırının tahrip edilmesi nedeniyle sedimanın ana kaya ile bağlantısı 
tam olarak görülememektedir. Yüzey araştırmasından çıkan diğer sonuç, sedimanın fluvialite olmadığı aksine 
Miyosen dönemin akarsuları tarafından taşınarak havzaya birikmesi sonucu oluştuğudur. Yakın çevredeki kalkerli 
alanlardan akıntıların sürüklemesiyle dişler ve kemik parçaları, kum ve çakıl taneleri tarafından taşınarak burada 
birikmişlerdir. Ele geçen kemik parçaları ve dişlerde görülen kırıklar, kemik uçlarının yuvarlak olması, çakıllı 
ünitenin kırık fosil parçacıkları içermesi gibi deliller bunun kanıtlarıdır. Daha sonraki kazılarda elde edilen küçük 
memeli fosilleri üzerinde taramalı elektron mikroskobu ile yapılan incelemelerde Paşalar fosil topluluğunun 
bulunduğu yere taşınarak geldiği, taşınmadan önce bir süre açık havada kalarak güneş ışınları, rüzgâr gibi hava 
koşullarından etkilendiğini göstermektedir. Paşalar faunası Anadolu‟da miyosen dönemin paleo-ekolojik ortamı 
hakkında vereceği bilgiler açısından da son derece önemlidir. Günümüzden 15 milyon yıl öncesinin ekolojik 
ortamını aydınlatan verilerin sağlanması, Bursa- Gönen havzasında doğal yaşamın tablosunu ortaya çıkaracaktır. 
Jeolojik verilere göre günümüzden 18 milyon yıl önce başlayan kıta çarpışmaları sonucunda Afrika ile Avrupa 
arasında oluşan birkaç kara köprüsü kıtalar arasında hayvan topluluklarının geçişini sağlamıştır. Afrikalı 
primatlardan maymunlar, kemirgenler, et yiyiciler vb. hayvan gurupları da Avrasya‟ya bu sırada geçmişlerdir 
Bunların günümüzden 24 milyon yıl ile 5 milyon yıl arasını kapsayan Miyosen dönemde gerçekleşmiş olması ve 
Paşalar fosillerinin de aynı döneme ait olması merkezin önemini arttırmaktadır. Miyosen‟in paleo-ekolojik ortamını 
primatlar ile paylaşan ot ve et yiyiciler, kemirgenler, filler, gergedanlar gibi memeli hayvanlar Miyosen dönemin 
yaşam tablosunu oluşturmakta ve bize ortam hakkında ip uçları sunmaktadır. Bu ip uçlarından insan oğlunun 
evrimini hazırlayan ekolojik ortamların nasıl olabileceği yönünde teorilerde elde edilebilir. Ancak doğaldır ki bu 
bilgilerin edinilmesi, fosillerin çeşitli bilimsel yöntemlerle incelenmesiyle mümkündür. Bunlardan biri de fosil 
kalıntılarının ölümünden yeniden bulununcaya kadar başına gelenleri inceleyen Paleontoloji‟nin alt disiplini 
25
Bir Belgeselcinin Gözünden Türkiye’deki Antik Bölgeler ve Kentleri – MİSYA (Mysia)
Tafonomi bilimi kapsamındadır. Genellikle fosiller bütün olmayan parçalardan oluştukları ve geçmiş faunayı tam 
olarak temsil etmediklerinden tafonomik analizler fosillerin değişmesine neden olan süreçlerin belirlenmesi yolu ile 
geçmiş ortamlar hakkında bilgi edinmemizi sağlamaktadır. Paşalar tabakalarında hiçbir polen, ağaç yada omurgasız 
canlı kalıntısına rastlanmaması paleo- ekolojik değerlendirmelerin sadece omurgalı fosil kalıntılarına bakılarak 
yapılmak zorunda bırakmaktadır. Özellikle küçük memeli kemikleri ortamdaki değişikliklerden kolaylıkla 
etkilenmeleri nedeniyle bu konuda önemli bir veri kaynağıdır. Bu doğrultuda küçük memeli hayvan fosillerini 
içeren örnekler Güney Metodist Ünv. Jeoloji Bölümü‟nde tafonomik analizler (fosillerin gömülme kuralları) 
yöntemiyle incelenmiştir. Sonuçların bilimsel bir şekilde değerlendirilmesiyle çevrede yaşamış en küçük memeli 
hayvandan fillere kadar zengin bir hayvan topluluğu tanınmış olacaktır. Fosillerin çökelmesine ilişkin bilgilerin bir 
araya gelebilmesi ve sağlıklı bir yoruma gidilebilmesi için Jeokimyasal analizlerin sonuçlarına da ihtiyaç vardır. 
Ancak kazıdan ele geçen diş minesi parçalarının ESR (Elektron Spin Rezonans) yöntemiyle yaş tayininin 
yapılabilmesi olasılığını araştırmak için yapılan ön çalışma gelecek için umut verse de şimdilik element 
yoğunluğundan kaynaklanan sorunlar nedeniyle kesin bir sonuç vermemiştir. Ancak bu yönde yapılan Jeolojik ve 
Arkeometrik çalışmalar havzanın paleocoğrafyası konusunda bazı ipuçları vermektedir. Buna göre; genel olarak 
Paşalar faunası günümüzdeki tropikal koru faunasına benzemektedir. Koruluk tropikal- subtropikal bir iklim ve 
sürekli yeşil bir orman örtüsünden ziyade geçici koruluk hâkimdir Yazları yağışlı, yarı geçici orman örtüsü ile 
Hindistan ve Afrika‟nın ortamına benzemektedir. Toprakta yaşayan büyük, küçük otçul hayvanlar; meyve ve 
mevsimsel gıdalarla beslenen bir grup hayvan ve etçilleri, kemirgenleri, primata takımı üyelerini de içerdiği 
anlaşılan fosil kalıntıları, 10 takım, 29 aile ve 56 türden oluşmaktadır.
Kazıların kronolojik tarihleri 
 MTA 1965- 1969
 Alpagut 1985a
 Alpagut 1985b; Alpagut 1986
 Alpagut 1986
 Alpagut 1987
 Alpagut 1986; 1988
 Alpagut 1990
 Bulur& Özer& Göksu 1991
 Alpagut 1991
 Alpagut 1994
 Alpagut& Demirel 2003
İnönü Mağaraları
Mysia coğrafyasında bilinen en eski yerleşimlerden biri Havran‟ın İnönü Köyü yakınlarındaki mağaralardır. Bu 
mağaralar, İnboğazı denilen yerde Büyük ve Küçük Çal adlı iki yükseltiden Büyük Çal Tepe‟nin dereye bakan 
kalker yapılı yamaçlarında yer almaktadır. Mağaraların Paleolitik çağa uzanan verileri yanında bizim açımızdan asıl 
önemi hemen önünde inşa edilen baraj sularından etkilenecek olmasıdır. Wiegand (Reisen in Mysien) gibi birçok 
araştırmacının yayınlarında değinilmiş olmakla birlikte bölgede en ciddi araştırma İ. Kökten Kılıç‟ın TTK. adına 
yaptığı “Tarih Öncesi Araştırmaları” kapsamındaki kazılardır. Mağaraların adlarını da son değinilen araştırmacıdan 
öğrenmekteyiz: Devedamı, Karanlık, Aydınlık ve Andık mağarası. Kökten‟in kazdığı mağara bizimde incelediğimiz 
dere tabanına yakın ve diğerlerinden daha büyük olan Karanlık mağarası olmalıdır. Bu mağaranın ağzı güneye 
bakmaktadır. İçten ağzına yakın bir yerde açılan açmada yaklaşık 2. 20 m. derinlikteki kültür toprağında üç farklı 
tabaka tespit edilmiştir. Ayrıca en üstteki 2, ortadaki karışık olmakla birlikte 6, alttaki de 7 ayrı seviye göstermekte, 
böylece 15 farklı kültür evresinin varlığı anlaşılmaktadır. Bunlardan ilk iki seviye Yunan ve Roma malzemesi 
vermiş, bu seviyelere ait adak heykelcikleri de Kybele kültünün mağaradaki göstergesi olarak yorumlanmıştır. 6 
seviyeden oluşan ikinci katta kaba siyah çömlek kırıkları ve küçük boyda değirmen taşları ile karşılaşılmıştır. En 
alttaki tabakanın üst kısımlarında üst seviyelerdeki kap parçaları devam etmekle birlikte Troia II seramiği ile 
karşılaştırılabilecek parçalarla çakmaktaşı, kemik eşya, artık hayvan kemik parçaları ele geçmiştir. Bu seviye 
Kalkolitik ve Neolitik devirlere tarihlenmektedir. Ancak çakmak taşından yapılmış olan ok uçları ve yonga aletler üzerinde Paleolitik devir tekniğinin izlerine rastlanması mağaranın en erken kullanım aşamasının Paleolitik döneme 
ait olduğunu düşündürmektedir. 
Yortan Kültürü Merkezleri 
Mysia‟da Pre-Protohistorik araştırmaların tarihi 20. yüzyılın başında Yortan Nekropolü‟ndeki kazılarla 
başlatılabilir. Manisa‟nın Kırkağaç İlçesi Gelenbe Bucağı‟na bağlı Bostancı Köyü‟ndeki nekropol, aynı zamanda 
Kaikos Irmağı yakınındadır. Burada 1900- 1901 yıllarında Osmanlı İmparatorluğu hizmetinde bir mühendis olan 
Paul Goudin ve M. Victor Chapot tarafından yapılan ilk kazılar, Tunç Çağı‟na ait bir mezarlık ortaya çıkarmıştır.
Adak Stelleri 
Mysia Bölgesi‟nde ele geçen adak stellerine baktığımızda Olympos tanrılarından Apollon ve Zeus‟un özel bir yeri 
olduğu gözlemlenmektedir. Bunların yanı sıra Kybele‟ye sunulan adak stelleri de dikkate değer sayıdadır. Steller 
genellikle mermerden, üçgen alınlıklı, çerçeveli ve dikdörtgen şeklindedir. Bunlar, akroterlere sahip olup; aşağıya 
doğru genişlemektedirler. Stellerin çoğunluğu tek resim alanlıdır. İki resim alanlı olanlara az sayıda da olsa 
rastlanmaktadır. Figürler alçak ya da yüksek kabartma olarak işlenmiştir. Apollon‟a adanmış olan adak levhalarında 
çoğunlukla kurban töreni gibi anlatımlı sahnelerin işlendiği göze çarpmaktadır. Steller üzerinde resim alanının sağ 
yarısında tasvir edilen Apollon, cepheden, vücut ağırlığını sağ ayak üzerine vermiş, sol ayak hafif dizden bükülerek 
geriye atılmış olarak canlandırılmıştır. Göğüs altında bir kuşakla bağlanmış uzun khiton ve sırt mantosu giymiştir. 
Sol elinde bir kithara ve sunağın üzerine doğru uzattığı sağ elinde sunu tası tutmaktadır. Adak levhalarında 
çoğunlukla tasvir edilen tanrılardan bir diğeri de Kybele‟dir. Tanrıça kare veya dikdörtgen bir panel içinde 
cepheden ya ayakta ya da bir taht üzerinde oturmuş olarak tasvir edildikleri görülmektedir. Bölgeden ele geçen tanrı 
Dionysos‟a ait olan adak levhalarının çoğu kayıp olduğu için bunların üzerindeki kabartmalar hakkında yeterli bilgi 
sahibi değiliz. Fakat adak levhaları arasında göze çarpan önemli sayılabilecek bir grup, kahramanlara ait olanlardır. 
Burada ölen kişi, hayatında gerçekleştirdiği önemli bir işten dolayı diğer ölülerden ayrı tutulmuş ve bazı simgelerle 
bu farklılık anlatılmaya çalışılmış ve bu bir gelenek haline getirilmiştir. Bu gelenek, Hellenistik dönemin halk
sınıflarının tümünde yaygın olarak görülmektedir. Böylece, ölen kişi bir bakıma tanrısallaştırılmış olduğu 
görülmektedir. Yapılan incelemer sonucu bunların tanrı olmayıp kahramanlaştırılmış insanlardan oluştuğunu,
Poseidon, Asklepios, Hermes, Artemis, Demeter, Kore, Athena ve Aphrodite gibi tanrı ve tanrıçalara adanan adak 
levhalarında da benzer sahneler canlandırılmış olabileceği görülmektedir . Muhtemelen Mysia‟dan ele geçen adak 
levhalarının çoğunda kurban töreni sahnesinin işlendiği göze çarpmaktadır. Bunun yanı sıra Kybele için yapılan 
adak levhalarında olduğu gibi sadece tanrıçanın işlendiği kabartmalar görülmektedir. 
MYSĠA BÖLGESĠ KÜLTLERĠ
, 
Tanrılar 
Tanrılar genel anlamda hiyerarşi düzenleyici ve otorite koruyan özelliklerle bazen düşünceli, bazen de babacan 
tavırlarla işlendiklerine rastlanmaktadır. Herakles‟le fiziki gücün ve kahramanlığın; Ares‟le savaşın, kan 
dökücülüğün ve gözyaşı döktürmenin, Hermes‟le ticaretin, aile içi kuralları koymanın ve hırsız koruyuculuğunun,
ayrıca Asklepios‟la hekimliğin ve diğer mesleklerin, Poseidon ve Helios‟la doğanın da simgeleri halinde 
tapınıldıkları bilinmektedir. 
Zeus 
Hellen Pantheonu‟nun en büyük tanrısı olan Zeus özellikle ışık, aydınlık, gök ve yıldırımlar tanrısıdır. İliada‟da 
birçok sıfatla anılan Zeus, en çok Kronos oğlu, insanların ve tanrıların babası, tanrılar tanrısı olarak 
adlandırılmaktadır. Onun gücünü yalnız Moira (kader) olarak görülmektedir. Çünkü ölümü Zeus değil, kader tayin 
etmektedir. Zeus, yalnız semavi olayları yönetmekle, yağmur yağdırmak, şimşekler çaktırmak ve yıldırımlar 
fırlatmakla kalmaz, özellikle yeryüzünde düzen ve adaletin korunmasını sağladığı görüşü vardır. Katilleri, 
27
Bir Belgeselcinin Gözünden Türkiye’deki Antik Bölgeler ve Kentleri – MİSYA (Mysia)
döktükleri kanın vebalinden arındırır, yeminlere bağlı kalınmasını ister, krallık gücünün ve genel olarak sosyal 
hiyerarşinin düzenleyicisidir. Bu yetkilerini sadece insanlara karşı değil tanrılar topluluğu içinde de kullanır. Zeus, 
tüm Anadolu‟da olduğu gibi Mysia Bölgesi‟nde de oldukça sevilmiş ve tapınım görmüştür. Tanrıya ait günümüze 
kadar ulaşan çok sayıda stel vardır.
Zeus Agoraios 
Agora‟nın (çarşı, pazar yeri) koruyucu tanrısı olarak verilen bu epitheti, Zeus, birçok tanrı ve tanrıça ile paylaşır. 
Yunanistan, adalar ve Batı Anadolu‟da birçok yerde tapınım görmüştür. Batı Anadolu‟da Bithynia, Ionia ve Lydia 
Bölgesi‟nde izleri görünen tanrının Mysia Bölgesi‟ndeki varlığı ise Karacabey‟de ele geçen bir yazıt ile 
kanıtlanmaktadır. Bir Adak takviminin parçalarını oluşturan bu yazıt, 1975 yılında Mustafakemalpaşa, Karacabey 
yol yapımında Miletopolis Höyüğü civarlarında bulunmuştur. Şu anda Bursa Müzesi‟nde korunan yazıt üzerinde 
kabartma bulunmamaktadır. Yazıt, Skirophorion ayında ya da bir önceki Thargelion ayında tanrılar ve bu tanrılara 
ne tür adaklar sunulduğu hakkında bilgi vermektedir. Ancak yazıt oldukça eksiktir. Yazıta göre, Skirophorion 
ayının muhtemelen 20. gününe denk gelen bir bayram ya da adak gününde Zeus Agoraios için bir koyun kurban 
edilmiştir.
Zeus Aithrios 
Zeus Aithrios “Berrak Göğün Zeus‟u” anlamında olup, Homeros‟a göre, Aither‟de (gökyüzü) oturur şekilde 
yorumlanmaktadır. O, her şeyi gören tanrı olduğu sanılır. Onun gözünden hiçbir hata ve suç kaçmaz. Mysia 
Bölgesi‟nde tanrının bu epitheti ile ilişkili ele geçen yazıtlar azdır. Fakat Zeus‟u birçok edebi metinde bu epithet 
altında görmekteyiz. Batı Anadolu‟da Mysia dışında ele geçen bazı yazıtlarda da Zeus Aithrios‟a rastlanılmaktadır. 
Bu yazıtlardan ikisi, Aithrios (berrak, temiz) kültünün çok önemli olduğu Priene kentinde ele geçmiştir. Bunun 
dışında, Lydia ve Kuzey Lykia‟da da bu kültün izleri görülmektedir. 
Zeus Beudenos 
Mysia Bölgesi‟nde Zeus, bu sıfatı ile karşımıza yerel bir tanrı olarak çıkmaktadır. Malay, Lydia‟da ele geçen bir 
adak yazıtında Beudenos kelimesinin, etnik bir epithet olduğunu ve bunun bu yörede Beudos, Beudon, Beudoi, veya 
Beuda gibi küçük bir yerleşim yerinin varlığına işaret ettiğini belirtilmektedir. Yazıttan, Emmodi adında bir 
yerleşim yerinde, Mysia kökenli halkın yaşadığı sanılmaktadır. Emmodi‟nin, Saittai kentine ait küçük bir yerleşim 
yeri olduğu düşünülmektedir. Burada yaşayan halk da Bergama Krallığı‟na bağlı orduda paralı asker olarak görev 
yapan Mysialılardır. Emmodi‟de yaşayan Mysialı halk, Hegesias oğlu olan bir topografın kendilerine yaptığı 
iyilikler ve gösterdiği iyi niyetten dolayı bu adağı Zeus Beudenos‟a sunmuşlardır.
Zeus Brontaios 
Tanrının bu epitheti (Bronta›ow: Gürleyen), daha çok Bithynia ve Paphlagonia bölgelerinde görülmektedir. Mysia 
Bölgesinde, Zeus Brontaios kültünün varlığı sadece Kyzikos‟da ele geçen bir yazıt ile kanıtlanmaktadır. Bu kültün, 
Zeus Bronton kültü ile ilişkili olduğu ileri sürülmektedir. Bir Gök Tanrısı, özellikle de Fırtına Tanrısı olarak tapınım 
gören Zeus, bu sıfat altında muhtemelen tarımın koruyucu tanrısı olarak saygı görüyordu.
Zeus Bronton 
Zeus Bronton (ZeÁw Bront«n= Gürleyen Zeus) adının da belirttiği gibi, bir hava ve fırtına tanrısıdır. Ancak tanrının 
aynı zamanda çiftçileri, hayvanları ve tarım ürünlerini kollayan ve koruyan bir yönünün de var olduğu 
anlaşılmaktadır. Phrygia ve Bithynia, Lydia‟da Kula yakınlarında çok sık görülen Zeus Bronton kültü, Phrygia‟ya 
komşu olan yörelerde de tapınım görüyordu. Mysia Bölgesi‟ndeki varlığı ise, Ulaşlar mevkiinde ele geçen Kat. No: 
16‟daki yazıtla kesinleşmiştir. Üzerindeki kabartma fazla aşındığından canlandırılan sahne seçilememektedir. Yazıt 
da fazla bilgi vermez, fakat komşu bölgelerden yazıtlar incelendiğinde, tanrının bu epithet altında, “Çift 
Hayvanlarının Koruyucusu” işlevinde olduğunu ve “Çiftçi Tanrı” olarak tapınıldığını anlayabiliyoruz. Gerçekten 
de, tanrı bu sıfat ile gök olaylarını simgeleyen, şimşek çaktıran, yıldırım gönderen ve yağmur yağdıran bir tanrı 
görünümündedir. Ancak, bu işlevleriyle ekinlerin üremesine yardımcı olmaktadır.
28
Bir Belgeselcinin Gözünden Türkiye’deki Antik Bölgeler ve Kentleri – MİSYA (Mysia)
Zeus Hypsistos 
Antik yazarlar tarafından değinilen tanrının (ÜUcistow- En yüksek) epitheti Trakya ve Batı Anadolu‟da birçok 
yerde görülür. Doğu Trakya‟da bulunmuş olan ve Roma İmparatorluk Dönemi‟ne tarihlenen on üç adak yazıtı, Zeus 
Hypsistos‟a adanmıştır. Bythnia Bölgesi‟nde ise tanrıya adanmış olan bir stel Bursa‟da ele geçmiştir. Karia 
Bölgesi‟nde Mylasa‟da ele geçen iki yazıt üzerinde tanrının bu sıfatı yer almaktadır. Doğu Kilikya‟da Anazarbos 
yakınlarında ele geçen bir sunak üzerinde de tanrının bu sıfatla anıldığı görülür. Yazıttan, Zeus‟un en yüksek 
tepelerin tanrısı yani bir Dağ Tanrısı olarak tapınım gördüğü anlaşılmaktadır. Mysia Bölgesi‟ndeki varlığı da ele 
geçen yazıtlardan anlaşılmaktadır.
Zeus Hypsistos Brontaios 
“Zeus Hypsistos Brontaios” sıfatını sadece Mysia‟da Karacabey‟de ele geçen Kat. No: 26‟daki adak steli üzerinde
görmekteyiz. LeBas tarafından Haghia Paraskevi Kilisesi‟nin duvarında görülmüş daha sonra İstanbul Müzesi‟nde 
koruma altına alınmıştır. Tiberios Klaudios Synthrophos adlı kişi “Brontaios” (fırtına-hava tanrısı) epithetini de 
taşıyan “Zeus Hypsistos” adına bu steli yaptırmıştır. Yazıtta geçen kat (emir uyarınca) ifadesi tam olarak açık 
değildir. Adağı sunan kişi, kimin emri uyarınca bu steli diktirmiştir? Mendel‟e göre, Syntrophos‟un rüyasına giren 
Zeus, bu steli yaptırmak için emir vermiştir. Emri getiren kişi ise kabartmada görülen Hermes‟tir. Stel üzerinde 
görülen yerde yatan kişi de Synthrophos‟un kendisidir. 
Zeus Khalazios Sozon 
Mysia Bölgesi‟nde, Bandırma‟da ele geçen Kat. No: 27‟deki yazıt ile tanrıyı bu epithet altında tanıyoruz. Zeus 
Khalazios (Xãlaza) (Khalaza- dolu, dolu yağmuru ve dolu fırtınası), Hyetios (yağmur) ile benzer özelliktedir ve 
Zeus başka hiçbir yerde bu sıfat ile bilinmemektedir.
Zeus Krampsenos 
Mysia Bölgesi‟nde Maden‟de ele geçen iki yazıtta, tanrıya bu epithetle tapınıldığı anlaşılıyor. Bu, bölgede yerel bir 
külttür. Tanrıyı bu epithet altında başka hiçbir yerde görmüyoruz. Maden‟de ele geçen yazıtlardan bir tanesi 
kabartmalıdır. Adak levhası üzerinde tanrı için yapılan kurban törenini tasvir etmektedir.
Zeus Megistos 
Tanrının bu kültünü Anadolu‟nun birçok bölgesinde görebilmekteyiz. Lydia Bölgesi‟nde Kollyda‟da, Lykonia 
Bölgesi‟nde Sızma‟da bulunan bir yazıt üzerinde tanrı bu isim altında geçmektedir. Lykia Bölgesi‟nde Bayındır‟da 
bulunan bir onur yazıtında ise Olypos olarak geçmektedir. 
Zeus Olbios 
Günümüze kadar Anadolu‟nun çeşitli yerlerinde ele geçen yazıtlardan, tanrı Zeus‟a çeşitli epithetler altında 
tapınıldığını bilmekteyiz. Bunlardan birisi olan Olbios (mutlu, varlıklı, zengin ya da Olbia‟lı) sıfatı, Mysia 
bölgesindeki yazıtların yanı sıra Olba ve çevresi (Kilikia Bölgesi) ile Olbia civarındaki (Karadeniz Bölgesi) 
yazıtlarda da karşımıza çıkmaktadır. Bu isim benzerliği, Zeus Olbios‟un, adı geçen yerleşim yerlerinin isim babası 
ya da şehir tanrısı olarak yorumlanmasına neden olmuştur.
Zeus Olympios 
Tanrının bu kültü ile ilişkili en önemli merkez kuşkusuz Olympia‟dır. Olympos‟un, kelime anlamı ise “yüksek 
dağ”, “ulu dağ” demektir. Batı Anadolu‟da Bithynia ve Mysia‟yı birbirinden ayıran Olympos, antik kaynaklarda 
“Mysia Olympos‟u olarak geçmektedir.
Zeus Orneos 
29
Bir Belgeselcinin Gözünden Türkiye’deki Antik Bölgeler ve Kentleri – MİSYA (Mysia)
Tanrının bu sıfatı, Mysia Bölgesinde Prokonnesos‟da (Marmara Adası) bulunmuş ve Herakleia kökenli denizcilere 
ait olan Kat. No: 45‟deki adak yazıtında geçmektedir. Robert‟te yer alan anlatıma göre, Herakleia, aslında 
Perinthos‟tur. Fakat bu, metni doğrular nitelikte değildir; çünkü Perinthos ismini Tetrarkhi döneminde almıştır. 
Zeus Pandemos 
Tanrının bu epithetini özellikle Phrygia Bölgesi‟nde görmekteyiz. Zeus Pandemos, Synnada (Şuhut) kentinin baş 
tanrısıdır. Kentin İmparatorluk Dönemine ait sikkeleri üzerinde tanrının başı ile beraber isminin de yer aldığını 
görmekteyiz. Tanrıya adanmış sunak ve steller üzerinde büst şeklinde betimlenen Zeus‟un sağ eli, göğüs üzerinde 
büyük ve geniş olarak gösterilmiştir.
Zeus Polieus 
Polieus, tanrının politik içerikli bir epitheti olup; devletin bütünlüğünü simgelemektedir. Atina akropolisinde bir 
heykeli ve sunağı bulunan tanrı, aynı zamanda kentin koruyucu işlevine sahipti. Yunanistan‟da farklı bölgelerde 
tapınım gören Zeus Polieus, Anadolu‟da da birçok yerde tapınım görmektedir. Kültün izlerine, Bithynia 
Bölgesi‟nde, Nikaia‟da, Troas Bölgesi‟nde Ilion‟da, Ionia Bölgesi‟nde Smyrna ve Ephesos‟da, Lydia Bölgesi‟nde 
Sardeis antik kentinde rastlanmaktadır.
Zeus Poteus 
Kimi yazarlara göre Phrygia Bölgesi‟nde, kimilerine göre de Mysia Bölgesin‟de olan antik Kadoi kentinin 
güneyinde bulunmuş olan bir mermer stel üzerinde, tanrıyı bu isim altında görmekteyiz.
Zeus Sabazios 
Thrakia ve Phrygia kökenli bir tanrı olan Sabazios‟un 413 Illyria bölgesinde, Sabaium olarak tanınan “bira”dan 
geldiği ileri sürülmektedir Bu isim en erken dönemden itibaren olasılıkla “Savadios” idi ve giderek Savadios‟un 
farklı formları içinde farklı şekiller almıştır. Zeus Savadios kültünün Anadolu‟da İda Dağı ile Tmolos arasındaki 
bölgede oluştuğu düşünülmektedir.
Zeus Soter 
Tanrı için en sık kullanılan epithetlerden biri olan Soter (kurtarıcı, koruyucu) kötülüklerden kurtarıcı ve koruyucu 
işlevi ile dikkat çekmektedir.
Zeus Thimenos 
Mysia Bölgesi‟nde Hadrianeia antik kentindeki küçük bir kutsal alanda ele geçen Kat. No: 58‟deki mermer sunak 
üzerinde, tanrı bu epithet altında geçmektedir.
“Uğurlu olsun; Augustus‟ların zaferi vesilesiyle halk, Zeus Thimenos‟a adak olarak (sundu); işin yapılmasıyla 70 
yılında Menodoros oğlu Epineikos uğraştı.”
Zeus Trosou 
Yoğun epigrafik buluntulara bakılarak bu kültün, Dionysoupolis (Bekilli) yakınlarındaki Çağılarası mevkiinde 
lokalize edildiğini anlıyoruz. Tanrıyı genetivus halinde bir isimle birlikte görmekteyiz. Batı Anadolu‟da birçok 
yerel tanrının, Zeus Trossou örneğinde olduğu gibi, genetivus halinde görülmesi sık karşılaşılan bir durumdur ve bu 
kelimenin tanrının kültünü buraya getiren kişinin ismi olduğu düşünülmektedir
Apollon 
Apollon kelimesinin Yunan etimolojisinde belirgin bir açıklaması yoktur. Apollon yani cezalandırmak ya da apello 
yani defetmek, kötülüğü önleyip korumak anlamına gelen fiillerden ya da başka kökenlerden türemiş olduğu ileri 
sürülmektedir. Yunanlılar‟da tanrının özünü belirtmek için Phoibos ek adını takmışlardır. Phoibos, “belli, parlak” 
demektir. Bu isimle tanrının ışık saçan aydınlık varlığını dile getirmektedirler. Mysia‟da tanrı Apollon‟un özel bir 
30
Bir Belgeselcinin Gözünden Türkiye’deki Antik Bölgeler ve Kentleri – MİSYA (Mysia)
yeri olduğunu ele geçen kabartmalı ya da kabartmasız yazıtların çokluğundan anlayabiliyoruz. Apollon kültü çeşitli 
yollarla Kyzikos‟a girmiştir. Bunların en eskisi Aisepos Ovası‟ndan, Zeleia‟dan gelendir. Zeleia şehri ve çevresinde 
Apollon‟a tapınılmaktaydı.
Apollon Bathylimenites 
Mysia Bölgesi‟nde bu kültün varlığı, Kyzikos (Kat. No: 30, 74) ve Erdek (Artake) (Kat. No: 75) civarından ele 
geçen yazıtlarla belgelenmektedir. Bunlardan iki tanesi adak stelidir ve İstabul Arkeoloji Müzesi‟nde, diğeri ise 
mermerden bir sunak olup, N. Tolunay‟a ait özel koleksiyonda korunmaktadır. İlk olarak L. Robert, Hellenica adlı 
eserinde tanrıyı bu epitheti ile tanıtmıştır. Apollon Bathylimenites‟i tanıtan üçüncü yazıtı ise Schwertheim bilim 
dünyasına kazandırmıştır.
Apollon Daphnousios 
Mysia Bölgesi‟nde Ulubat Gölü kıyısındaki Akçapınar Köyü civarında bulunan ve 1991 yılında Bursa Müzesi‟ne 
getirilen bir dekret ve beş adet adak steli üzerinde tanrı Apollon, Daphnousios epitheti ile geçmektedir. Bu yazıt 
grubunun, Apollonia ad Rhyndacum kentinin hem kült hem de tarihi coğrafyası hakkında önemli bilgiler 
vermesinin dışında, bugüne kadar Mysia‟da çok karşılaşılan Apollon Kitharoidos‟un yerel bir tapınağının 
lokalizasyonuyla ilgili bilgiler sağlaması açısından da önemlidir (Kat. No: 76). Dekretin çevirisi şöyledir:
“Daphnous‟taki Katoikia karar aldı: Katoikia‟ya armağanlar vermek yoluyla iyilikleri dokunmuş olan Asklepiades 
oğlu strateg Polemaios ve Smylos oğlu Zenon çelenk takılarak onurlandırılmalıdırlar ve (karar) taş stele yazılarak 
Apollon‟un tapınağına konmalıdır.”
Apollon Deonteios 
Stilistik özellikleri açısından Mysia Bölgesi‟ne ait olduğu düşünülen ve bugün Bursa Müzesi‟nde koruma altına 
alınan Kat. No: 82‟deki mermerden, üçgen alınlıklı adak levhası üzerindeki yazıtta tanrıyı bu epithetle görmekteyiz. 
Cepheden sol ayağını dizden bükerek geriye atmış, göğsün hemen altından kalın kemerli uzun khiton ve sırt 
mantolu, sol elinde kithara, sağ elinde sunu tası taşıyan Apollon Kitharodos olarak tasvir edilmiştir. Apollon elinde 
tuttuğu kithara nedeniyle yaygın olarak Apollon Kitharodos olarak adlandırılmış olmasına rağmen adak levhası 
üzerinde yer alan yazıtın yardımıyla tanrının burada yerel bir adla tapınım gördüğünü anlamaktayız.
Yazıtın çevirisi şöyledir:
“Sasaros oğlu Menodoros bu adağı Apollon Deonteios‟a (sundu).”
Apollon Germenos 
1995 yılında İzmir‟de bulunan ve aynı yıl İzmir Arkeoloji Müzesi‟ne teslim edilen adak stelinin, üzerindeki yazıtın 
içeriği ve kabartmanın stilistik özellikleri açısından Mysia Bölgesi‟ne ait olduğu düşünülmektedir. Ancak, stelin 
buluntu yeri tam olarak saptanamamıştır. Tanrıver‟e göre stel, bugün yeri tam olarak belirlenemeyen antik Germe 
kentindeki, Apollon‟a ait bir kutsal alanda bulunmuş olmalıdır. Mermerden ve üçgen alınlıklı olan adak stelinde 
Apollon, bugüne kadar görmediğimiz bir epithetle (Germenos) karşımıza çıkmaktadır. Kat. No: 83‟deki yazıtın 
çevirisi şöyledir:
“Teimon oğlu Metrobios bu adağı Apollon Germenos‟a (sundu).”
Apollon Karneios 
Bu kültü daha çok Anadolu‟da Karia Bölgesi‟nde Knidos antik kentinde görmekteyiz. Dorlar‟ın Karia Bölgesi‟ni 
iskan etmeleriyle bölgede her alanda olduğu gibi din konusunda da etkileri olmuştur. Peloponnesos‟tan getirdikleri 
Apollon Karneios kültünü aynı özelliklerle Karia‟da da devam ettirmişlerdir. Bölgeden ele geçen eserlerden bu 
kültün burada önemli bir yeri olduğu anlaşılmaktadır. Mysia Bölgesi‟nde Karacabey‟de ele geçen Kat. No: 84‟deki 
adak takviminden tanrıya bu epithet altında tapınıldığını anlamaktayız.
31
Bir Belgeselcinin Gözünden Türkiye’deki Antik Bölgeler ve Kentleri – MİSYA (Mysia)
Apollon Kitharodos 
Apollon Kitharodos aslında bir tasvir tipidir. Mysia‟da ele geçen hemen her stelde tanrı bu şekilde tasvir edilmiştir. 
Bazı stellerde yazıt korunmadığı için, muhtemelen değişik yerel Apollon‟lara adanmışlardır. Burada Apollon 
Kitharodos‟la ilişkili steller genel isimle toplanmıştır.
Apollon Krateanos 
Tanrı Apollon‟u Krateanos epitheti altında sadece Mysia Bölgesi‟nde Kyzikos ve civarında ele geçen adak 
stellerinde görüyoruz. Anadolu‟nun birçok bölgesinde ele geçen Apollon‟a adanmış adak stellerinde tanrı, 
genellikle Kitharodos tipinde tasvir edilmektedir. 
Apollon Leonteios 
Tanrının bu epithetini Mysia Bölgesi‟nde Susurluk civarında ele geçen bir adak steli üzerinde görmekteyiz. Yazıt, 
G. E. Bean tarafından bulunmuştur. Yazıtı, harflerin biçimi incelendiğinde Hellenistik döneme 
tarihleyebilmekteyiz. Yazıtın çevirisi şöyledir:
“Apollonidos oğlu Leonides bu adağı Apollon Leonteios‟a (sundu).”
Apollon Libotenos 
Bursa Müzesi envanter kayıtlarından İnegöl kökenli olduğu öğrenilen mermer adak steli, Libotenos epithetini 
taşıyan elimizdeki tek örnektir. Üzerindeki kabartmanın ve yazının stilistik özelliğinden dolayı stel M.Ö. 120-110 
yıllarına tarihlenir. Kat. No: 111‟deki yazıtın çevirisi şöyledir:
“Dionysios oğlu Demetrios bu adağı Apollon Libotenos‟a (sundu).”
Apollon Mekastenos 
İstanbul, Bebek Robert Koleji‟nde bulunan Kat. No: 112‟deki adak steli üzerinde tanrı, Mekastenos sıfatı ile 
geçmektedir. Yazıttan Menodoros‟un steli, Apollon Mekastenos için adadığını anlayabiliyoruz. Ancak yazı oldukça 
silinmiş ve eksiktir. O yüzden bu stelin ne için dikildiğini ve tanrının işlevini de öğrenemiyoruz. Hasluck‟a göre 
epithet, Makestus, Mekistos nehri ile ilgilidir. O halde, Makestus vadisi civarında oturan halkın tanrıya bu sıfat 
altında tapındıklarını ve yerel bir kült olduğunu söyleyebiliriz. Kısacası, Yunanlı bir tanrı ile yerel Anadolu ismi 
birleştirilmiştir. Stel üzerindeki kabartmaya baktığımızda tanrı, yine kitharodos tipinde tasvir edilmiştir.
Apollon Phoibos 
Parlak anlamına gelen Phoibos, Apollon‟un önemli bir sıfatı olarak karşımıza çıkar. Phoibos olan Apollon hem arı, 
arındıran ve arınmış hem de parlak olandır. Öyle ki ışıltısı, koruması altında olanları bile korkutur ve şaşırtır. 
Kallimakhos Apollon‟a övgü eserinde Apollon için şunları söyler:
“….Phoibos‟tur, yani ölümü geciktirme bilgisine sahiptir ama çoban gibidir de… Phoibos‟un izinde kentler 
kurulur, Phoibos bunların kurulmasına sevinir ve kendi eliyle temellerini atar…”
Apollon Tadokomeites 
Mysia‟da Kyzikos civarında ele geçen bir başka mermer adak steli üzerinde tanrıyı Tadokomeites epitheti ile 
görmekteyiz. Bu taş, Tadokomeites sıfatını içeren elimizdeki tek örnektir. Yazıtın çevirisi şöyledir:
“Diphilos oğlu Asklepiodos bu adağı Apollon Tadokomeites‟e (sundu).”
Apollon Tarsenos 
32
Bir Belgeselcinin Gözünden Türkiye’deki Antik Bölgeler ve Kentleri – MİSYA (Mysia)
Mysia Bölgesi‟nden Soma‟da ele geçen Kat. No: 115‟deki bir mektupta tanrının ismi bu epithet ile geçmektedir.
Attalos mektupta, Apollon Tarsenos‟un rahibinden, kurdukları Panegyris‟de (panayır) koyunlar için vergi 
muafiyeti (ateleia) istemektedir. Zaten bu tür organizasyonlarda yerel tapınaklara bazı ayrıcalıklar verilmekteydi. 
Büyük ihtimalle vergiden muaf tutulan koyunlar pek çok adak töreninde kullanılmaktaydı. Koyun, Anadolu‟nun 
ekonomik hayatında büyük bir yere sahipti.
Poseidon 
Sularla ilgili yeryüzü olaylarının tanrısı olan Poseidon, denizlerin tartışmasız efendisiydi. Homeros destanlarında 
Poseidaon olarak adlandırılırken Linear B yazıtlarında ise, Po-si-da-e-ia şeklinde geçer. Potidan‟dan türeyen kelime 
denizin efendisi anlamına gelmektedir. Poseidon yazılı kaynaklara göre değişik biçimlerde yazılmıştır: Poseidaon, 
Posidaon, Poteidan, Potedan, Posoidan, Pohoidan ve Posdan. Zeus kızdığı zaman yıldırımıyla yeri göğü yaktığı gibi 
Poseidon da üç dişli yabasıyla denizde dev dalgalar oluşturur, denizdeki tekneleri parça parça, karadaki yüzlerce 
binayı ise yerle bir ederdi. Bu nedenle tanrıya Enosigaios sıfatı (yerleri sarsan ve titreten) ile tapınılırdı. Ayrıca, 
Poseidon “At Tanrısı Hippios”tur. Atları ve atlıları korurdu. At yarışlarını düzenleyen ilk tanrıdır. Örneğin 
Arkadia‟da tanrıya, at biçimi verilerek tapınılıyordu.
Poseidon Ġsthmios
Kyzikos‟da ele geçen bir mermer kaide üzerinde yer alan yazıtta tanrı, Poseidon Isthmios epitheti ile anılmaktadır. 
Üzerindeki kabartmalardan dolayı halk arasında “Balık Taş” olarak adlandırılan silindir şeklindeki, grimsi renkteki 
kaidenin üst kısmı oldukça tahrip olmuştur. Kaide, dikey olarak yerleştirilmiş olan üç dişli mızrak ile dörde 
bölünmüştür. Yine üzerinde özenle çalışılmış dört tane gemi figürü, yunus ve ton balıkları ile küçük balıklar 
işlenmiştir. Kaidenin üst kısmında tabula ansata içinde birisi düz yazı diğeri methiye olmak üzere iki ithaf yazıtı yer 
almaktadır.
“Antonia Tryphaina kendisi ve onun oğlu Trakia kralı olan Rhoemetalkes ve onun erkek kardeşleri Pontus kralı 
olan Polemo Catys adına kraliçe, kralların annesi olan Antonia Tryphaina tarafından iskelenin etrafının ve onun 
kendi yönetimi altında gölcüğün ve kanalların tıkanmış uzun parçaların temizlenmesinden sonra Poseidon 
Isthmios‟a kendi gelirinden adağı sundu. ” “Tryphaina‟nın adayı yeniden şekillendirdikten sonra kanalların 
yatağını belirledi ve beni bularak buraya yerleştirdi, deniz tanrısına bir heykel adadı. Poseidon sen kendine ait olan 
yere sahip çık ki ben de sakin denizin iki kanalının varlığını doğrulayım.”
Poseidon Kaseos 
Bursa Müzesi‟ne Dikencik çiftliğinden getirilen Kat. No: 120‟deki adak steli üzende tanrıyı bu sıfat ile 
görmekteyiz. Küçük ve düzensiz harflerle oluşturulan yazıtın harf karakterinden N.Ö. 2. Ya da 1. yüzyıla 
tarihleyebiliyoruz. Stel üzerindeki isim listesine baktığımızda, hiçbir Romalı ismin bulunmaması da bu tarihi 
desteklemektedir. 
Dionysos 
Yunan pantheonunun en gizemli tanrısı olan Dionysos, Bakkhos (bãkxow) olarak da adlandırmış ve Roma‟da Liber 
Pater ile özdeşleştirilmiştir. Doğayı simgeleyen şarap tanrısı Dionysos M.Ö. 6. yüzyılla birlikte sanatı ve insan 
hayatını etkileyen bir tanrı olarak karşımıza çıkmaktadır. 
Dionysos Attu Heliou 
Karacabey‟de ele geçen ve İstanbul Arkeoloji Müzesi‟nde koruma altına alınan 270 envanter numaralı mermer, 
masif blok üzerine işlenen üçgen alınlıklı yüzeyi aşınmış olan adak levhası üzerinde, Kat. No: 128‟deki adak 
levhasında tanrıya bu epithet ile seslenilmektedir. 
Dionysos Kebrenios

üzerinde Paleolitik devir tekniğinin izlerine rastlanması mağaranın en erken kullanım aşamasının Paleolitik döneme 
ait olduğunu düşündürmektedir. 
Yortan Kültürü Merkezleri 
Mysia‟da Pre-Protohistorik araştırmaların tarihi 20. yüzyılın başında Yortan Nekropolü‟ndeki kazılarla 
başlatılabilir. Manisa‟nın Kırkağaç İlçesi Gelenbe Bucağı‟na bağlı Bostancı Köyü‟ndeki nekropol, aynı zamanda 
Kaikos Irmağı yakınındadır. Burada 1900- 1901 yıllarında Osmanlı İmparatorluğu hizmetinde bir mühendis olan 
Paul Goudin ve M. Victor Chapot tarafından yapılan ilk kazılar, Tunç Çağı‟na ait bir mezarlık ortaya çıkarmıştır.
Adak Stelleri 
Mysia Bölgesi‟nde ele geçen adak stellerine baktığımızda Olympos tanrılarından Apollon ve Zeus‟un özel bir yeri 
olduğu gözlemlenmektedir. Bunların yanı sıra Kybele‟ye sunulan adak stelleri de dikkate değer sayıdadır. Steller 
genellikle mermerden, üçgen alınlıklı, çerçeveli ve dikdörtgen şeklindedir. Bunlar, akroterlere sahip olup; aşağıya 
doğru genişlemektedirler. Stellerin çoğunluğu tek resim alanlıdır. İki resim alanlı olanlara az sayıda da olsa 
rastlanmaktadır. Figürler alçak ya da yüksek kabartma olarak işlenmiştir. Apollon‟a adanmış olan adak levhalarında 
çoğunlukla kurban töreni gibi anlatımlı sahnelerin işlendiği göze çarpmaktadır. Steller üzerinde resim alanının sağ 
yarısında tasvir edilen Apollon, cepheden, vücut ağırlığını sağ ayak üzerine vermiş, sol ayak hafif dizden bükülerek 
geriye atılmış olarak canlandırılmıştır. Göğüs altında bir kuşakla bağlanmış uzun khiton ve sırt mantosu giymiştir. 
Sol elinde bir kithara ve sunağın üzerine doğru uzattığı sağ elinde sunu tası tutmaktadır. Adak levhalarında 
çoğunlukla tasvir edilen tanrılardan bir diğeri de Kybele‟dir. Tanrıça kare veya dikdörtgen bir panel içinde 
cepheden ya ayakta ya da bir taht üzerinde oturmuş olarak tasvir edildikleri görülmektedir. Bölgeden ele geçen tanrı 
Dionysos‟a ait olan adak levhalarının çoğu kayıp olduğu için bunların üzerindeki kabartmalar hakkında yeterli bilgi 
sahibi değiliz. Fakat adak levhaları arasında göze çarpan önemli sayılabilecek bir grup, kahramanlara ait olanlardır. 
Burada ölen kişi, hayatında gerçekleştirdiği önemli bir işten dolayı diğer ölülerden ayrı tutulmuş ve bazı simgelerle 
bu farklılık anlatılmaya çalışılmış ve bu bir gelenek haline getirilmiştir. Bu gelenek, Hellenistik dönemin halk
sınıflarının tümünde yaygın olarak görülmektedir. Böylece, ölen kişi bir bakıma tanrısallaştırılmış olduğu 
görülmektedir. Yapılan incelemer sonucu bunların tanrı olmayıp kahramanlaştırılmış insanlardan oluştuğunu,
Poseidon, Asklepios, Hermes, Artemis, Demeter, Kore, Athena ve Aphrodite gibi tanrı ve tanrıçalara adanan adak 
levhalarında da benzer sahneler canlandırılmış olabileceği görülmektedir . Muhtemelen Mysia‟dan ele geçen adak 
levhalarının çoğunda kurban töreni sahnesinin işlendiği göze çarpmaktadır. Bunun yanı sıra Kybele için yapılan 
adak levhalarında olduğu gibi sadece tanrıçanın işlendiği kabartmalar görülmektedir. 
MYSĠA BÖLGESĠ KÜLTLERĠ
, 
Tanrılar 
Tanrılar genel anlamda hiyerarşi düzenleyici ve otorite koruyan özelliklerle bazen düşünceli, bazen de babacan 
tavırlarla işlendiklerine rastlanmaktadır. Herakles‟le fiziki gücün ve kahramanlığın; Ares‟le savaşın, kan 
dökücülüğün ve gözyaşı döktürmenin, Hermes‟le ticaretin, aile içi kuralları koymanın ve hırsız koruyuculuğunun,
ayrıca Asklepios‟la hekimliğin ve diğer mesleklerin, Poseidon ve Helios‟la doğanın da simgeleri halinde 
tapınıldıkları bilinmektedir. 
Zeus 
Hellen Pantheonu‟nun en büyük tanrısı olan Zeus özellikle ışık, aydınlık, gök ve yıldırımlar tanrısıdır. İliada‟da 
birçok sıfatla anılan Zeus, en çok Kronos oğlu, insanların ve tanrıların babası, tanrılar tanrısı olarak 
adlandırılmaktadır. Onun gücünü yalnız Moira (kader) olarak görülmektedir. Çünkü ölümü Zeus değil, kader tayin 
etmektedir. Zeus, yalnız semavi olayları yönetmekle, yağmur yağdırmak, şimşekler çaktırmak ve yıldırımlar 
fırlatmakla kalmaz, özellikle yeryüzünde düzen ve adaletin korunmasını sağladığı görüşü vardır. Katilleri, 
27
Bir Belgeselcinin Gözünden Türkiye’deki Antik Bölgeler ve Kentleri – MİSYA (Mysia)
döktükleri kanın vebalinden arındırır, yeminlere bağlı kalınmasını ister, krallık gücünün ve genel olarak sosyal 
hiyerarşinin düzenleyicisidir. Bu yetkilerini sadece insanlara karşı değil tanrılar topluluğu içinde de kullanır. Zeus, 
tüm Anadolu‟da olduğu gibi Mysia Bölgesi‟nde de oldukça sevilmiş ve tapınım görmüştür. Tanrıya ait günümüze 
kadar ulaşan çok sayıda stel vardır.
Zeus Agoraios 
Agora‟nın (çarşı, pazar yeri) koruyucu tanrısı olarak verilen bu epitheti, Zeus, birçok tanrı ve tanrıça ile paylaşır. 
Yunanistan, adalar ve Batı Anadolu‟da birçok yerde tapınım görmüştür. Batı Anadolu‟da Bithynia, Ionia ve Lydia 
Bölgesi‟nde izleri görünen tanrının Mysia Bölgesi‟ndeki varlığı ise Karacabey‟de ele geçen bir yazıt ile 
kanıtlanmaktadır. Bir Adak takviminin parçalarını oluşturan bu yazıt, 1975 yılında Mustafakemalpaşa, Karacabey 
yol yapımında Miletopolis Höyüğü civarlarında bulunmuştur. Şu anda Bursa Müzesi‟nde korunan yazıt üzerinde 
kabartma bulunmamaktadır. Yazıt, Skirophorion ayında ya da bir önceki Thargelion ayında tanrılar ve bu tanrılara 
ne tür adaklar sunulduğu hakkında bilgi vermektedir. Ancak yazıt oldukça eksiktir. Yazıta göre, Skirophorion 
ayının muhtemelen 20. gününe denk gelen bir bayram ya da adak gününde Zeus Agoraios için bir koyun kurban 
edilmiştir.
Zeus Aithrios 
Zeus Aithrios “Berrak Göğün Zeus‟u” anlamında olup, Homeros‟a göre, Aither‟de (gökyüzü) oturur şekilde 
yorumlanmaktadır. O, her şeyi gören tanrı olduğu sanılır. Onun gözünden hiçbir hata ve suç kaçmaz. Mysia 
Bölgesi‟nde tanrının bu epitheti ile ilişkili ele geçen yazıtlar azdır. Fakat Zeus‟u birçok edebi metinde bu epithet 
altında görmekteyiz. Batı Anadolu‟da Mysia dışında ele geçen bazı yazıtlarda da Zeus Aithrios‟a rastlanılmaktadır. 
Bu yazıtlardan ikisi, Aithrios (berrak, temiz) kültünün çok önemli olduğu Priene kentinde ele geçmiştir. Bunun 
dışında, Lydia ve Kuzey Lykia‟da da bu kültün izleri görülmektedir. 
Zeus Beudenos 
Mysia Bölgesi‟nde Zeus, bu sıfatı ile karşımıza yerel bir tanrı olarak çıkmaktadır. Malay, Lydia‟da ele geçen bir 
adak yazıtında Beudenos kelimesinin, etnik bir epithet olduğunu ve bunun bu yörede Beudos, Beudon, Beudoi, veya 
Beuda gibi küçük bir yerleşim yerinin varlığına işaret ettiğini belirtilmektedir. Yazıttan, Emmodi adında bir 
yerleşim yerinde, Mysia kökenli halkın yaşadığı sanılmaktadır. Emmodi‟nin, Saittai kentine ait küçük bir yerleşim 
yeri olduğu düşünülmektedir. Burada yaşayan halk da Bergama Krallığı‟na bağlı orduda paralı asker olarak görev 
yapan Mysialılardır. Emmodi‟de yaşayan Mysialı halk, Hegesias oğlu olan bir topografın kendilerine yaptığı 
iyilikler ve gösterdiği iyi niyetten dolayı bu adağı Zeus Beudenos‟a sunmuşlardır.
Zeus Brontaios 
Tanrının bu epitheti (Bronta›ow: Gürleyen), daha çok Bithynia ve Paphlagonia bölgelerinde görülmektedir. Mysia 
Bölgesinde, Zeus Brontaios kültünün varlığı sadece Kyzikos‟da ele geçen bir yazıt ile kanıtlanmaktadır. Bu kültün, 
Zeus Bronton kültü ile ilişkili olduğu ileri sürülmektedir. Bir Gök Tanrısı, özellikle de Fırtına Tanrısı olarak tapınım 
gören Zeus, bu sıfat altında muhtemelen tarımın koruyucu tanrısı olarak saygı görüyordu.
Zeus Bronton 
Zeus Bronton (ZeÁw Bront«n= Gürleyen Zeus) adının da belirttiği gibi, bir hava ve fırtına tanrısıdır. Ancak tanrının 
aynı zamanda çiftçileri, hayvanları ve tarım ürünlerini kollayan ve koruyan bir yönünün de var olduğu 
anlaşılmaktadır. Phrygia ve Bithynia, Lydia‟da Kula yakınlarında çok sık görülen Zeus Bronton kültü, Phrygia‟ya 
komşu olan yörelerde de tapınım görüyordu. Mysia Bölgesi‟ndeki varlığı ise, Ulaşlar mevkiinde ele geçen Kat. No: 
16‟daki yazıtla kesinleşmiştir. Üzerindeki kabartma fazla aşındığından canlandırılan sahne seçilememektedir. Yazıt 
da fazla bilgi vermez, fakat komşu bölgelerden yazıtlar incelendiğinde, tanrının bu epithet altında, “Çift 
Hayvanlarının Koruyucusu” işlevinde olduğunu ve “Çiftçi Tanrı” olarak tapınıldığını anlayabiliyoruz. Gerçekten 
de, tanrı bu sıfat ile gök olaylarını simgeleyen, şimşek çaktıran, yıldırım gönderen ve yağmur yağdıran bir tanrı 
görünümündedir. Ancak, bu işlevleriyle ekinlerin üremesine yardımcı olmaktadır.
28
Bir Belgeselcinin Gözünden Türkiye’deki Antik Bölgeler ve Kentleri – MİSYA (Mysia)
Zeus Hypsistos 
Antik yazarlar tarafından değinilen tanrının (ÜUcistow- En yüksek) epitheti Trakya ve Batı Anadolu‟da birçok 
yerde görülür. Doğu Trakya‟da bulunmuş olan ve Roma İmparatorluk Dönemi‟ne tarihlenen on üç adak yazıtı, Zeus 
Hypsistos‟a adanmıştır. Bythnia Bölgesi‟nde ise tanrıya adanmış olan bir stel Bursa‟da ele geçmiştir. Karia 
Bölgesi‟nde Mylasa‟da ele geçen iki yazıt üzerinde tanrının bu sıfatı yer almaktadır. Doğu Kilikya‟da Anazarbos 
yakınlarında ele geçen bir sunak üzerinde de tanrının bu sıfatla anıldığı görülür. Yazıttan, Zeus‟un en yüksek 
tepelerin tanrısı yani bir Dağ Tanrısı olarak tapınım gördüğü anlaşılmaktadır. Mysia Bölgesi‟ndeki varlığı da ele 
geçen yazıtlardan anlaşılmaktadır.
Zeus Hypsistos Brontaios 
“Zeus Hypsistos Brontaios” sıfatını sadece Mysia‟da Karacabey‟de ele geçen Kat. No: 26‟daki adak steli üzerinde
görmekteyiz. LeBas tarafından Haghia Paraskevi Kilisesi‟nin duvarında görülmüş daha sonra İstanbul Müzesi‟nde 
koruma altına alınmıştır. Tiberios Klaudios Synthrophos adlı kişi “Brontaios” (fırtına-hava tanrısı) epithetini de 
taşıyan “Zeus Hypsistos” adına bu steli yaptırmıştır. Yazıtta geçen kat (emir uyarınca) ifadesi tam olarak açık 
değildir. Adağı sunan kişi, kimin emri uyarınca bu steli diktirmiştir? Mendel‟e göre, Syntrophos‟un rüyasına giren 
Zeus, bu steli yaptırmak için emir vermiştir. Emri getiren kişi ise kabartmada görülen Hermes‟tir. Stel üzerinde 
görülen yerde yatan kişi de Synthrophos‟un kendisidir. 
Zeus Khalazios Sozon 
Mysia Bölgesi‟nde, Bandırma‟da ele geçen Kat. No: 27‟deki yazıt ile tanrıyı bu epithet altında tanıyoruz. Zeus 
Khalazios (Xãlaza) (Khalaza- dolu, dolu yağmuru ve dolu fırtınası), Hyetios (yağmur) ile benzer özelliktedir ve 
Zeus başka hiçbir yerde bu sıfat ile bilinmemektedir.
Zeus Krampsenos 
Mysia Bölgesi‟nde Maden‟de ele geçen iki yazıtta, tanrıya bu epithetle tapınıldığı anlaşılıyor. Bu, bölgede yerel bir 
külttür. Tanrıyı bu epithet altında başka hiçbir yerde görmüyoruz. Maden‟de ele geçen yazıtlardan bir tanesi 
kabartmalıdır. Adak levhası üzerinde tanrı için yapılan kurban törenini tasvir etmektedir.
Zeus Megistos 
Tanrının bu kültünü Anadolu‟nun birçok bölgesinde görebilmekteyiz. Lydia Bölgesi‟nde Kollyda‟da, Lykonia 
Bölgesi‟nde Sızma‟da bulunan bir yazıt üzerinde tanrı bu isim altında geçmektedir. Lykia Bölgesi‟nde Bayındır‟da 
bulunan bir onur yazıtında ise Olypos olarak geçmektedir. 
Zeus Olbios 
Günümüze kadar Anadolu‟nun çeşitli yerlerinde ele geçen yazıtlardan, tanrı Zeus‟a çeşitli epithetler altında 
tapınıldığını bilmekteyiz. Bunlardan birisi olan Olbios (mutlu, varlıklı, zengin ya da Olbia‟lı) sıfatı, Mysia 
bölgesindeki yazıtların yanı sıra Olba ve çevresi (Kilikia Bölgesi) ile Olbia civarındaki (Karadeniz Bölgesi) 
yazıtlarda da karşımıza çıkmaktadır. Bu isim benzerliği, Zeus Olbios‟un, adı geçen yerleşim yerlerinin isim babası 
ya da şehir tanrısı olarak yorumlanmasına neden olmuştur.
Zeus Olympios 
Tanrının bu kültü ile ilişkili en önemli merkez kuşkusuz Olympia‟dır. Olympos‟un, kelime anlamı ise “yüksek 
dağ”, “ulu dağ” demektir. Batı Anadolu‟da Bithynia ve Mysia‟yı birbirinden ayıran Olympos, antik kaynaklarda 
“Mysia Olympos‟u olarak geçmektedir.
Zeus Orneos 
29
Bir Belgeselcinin Gözünden Türkiye’deki Antik Bölgeler ve Kentleri – MİSYA (Mysia)
Tanrının bu sıfatı, Mysia Bölgesinde Prokonnesos‟da (Marmara Adası) bulunmuş ve Herakleia kökenli denizcilere 
ait olan Kat. No: 45‟deki adak yazıtında geçmektedir. Robert‟te yer alan anlatıma göre, Herakleia, aslında 
Perinthos‟tur. Fakat bu, metni doğrular nitelikte değildir; çünkü Perinthos ismini Tetrarkhi döneminde almıştır. 
Zeus Pandemos 
Tanrının bu epithetini özellikle Phrygia Bölgesi‟nde görmekteyiz. Zeus Pandemos, Synnada (Şuhut) kentinin baş 
tanrısıdır. Kentin İmparatorluk Dönemine ait sikkeleri üzerinde tanrının başı ile beraber isminin de yer aldığını 
görmekteyiz. Tanrıya adanmış sunak ve steller üzerinde büst şeklinde betimlenen Zeus‟un sağ eli, göğüs üzerinde 
büyük ve geniş olarak gösterilmiştir.
Zeus Polieus 
Polieus, tanrının politik içerikli bir epitheti olup; devletin bütünlüğünü simgelemektedir. Atina akropolisinde bir 
heykeli ve sunağı bulunan tanrı, aynı zamanda kentin koruyucu işlevine sahipti. Yunanistan‟da farklı bölgelerde 
tapınım gören Zeus Polieus, Anadolu‟da da birçok yerde tapınım görmektedir. Kültün izlerine, Bithynia 
Bölgesi‟nde, Nikaia‟da, Troas Bölgesi‟nde Ilion‟da, Ionia Bölgesi‟nde Smyrna ve Ephesos‟da, Lydia Bölgesi‟nde 
Sardeis antik kentinde rastlanmaktadır.
Zeus Poteus 
Kimi yazarlara göre Phrygia Bölgesi‟nde, kimilerine göre de Mysia Bölgesin‟de olan antik Kadoi kentinin 
güneyinde bulunmuş olan bir mermer stel üzerinde, tanrıyı bu isim altında görmekteyiz.
Zeus Sabazios 
Thrakia ve Phrygia kökenli bir tanrı olan Sabazios‟un 413 Illyria bölgesinde, Sabaium olarak tanınan “bira”dan 
geldiği ileri sürülmektedir Bu isim en erken dönemden itibaren olasılıkla “Savadios” idi ve giderek Savadios‟un 
farklı formları içinde farklı şekiller almıştır. Zeus Savadios kültünün Anadolu‟da İda Dağı ile Tmolos arasındaki 
bölgede oluştuğu düşünülmektedir.
Zeus Soter 
Tanrı için en sık kullanılan epithetlerden biri olan Soter (kurtarıcı, koruyucu) kötülüklerden kurtarıcı ve koruyucu 
işlevi ile dikkat çekmektedir.
Zeus Thimenos 
Mysia Bölgesi‟nde Hadrianeia antik kentindeki küçük bir kutsal alanda ele geçen Kat. No: 58‟deki mermer sunak 
üzerinde, tanrı bu epithet altında geçmektedir.
“Uğurlu olsun; Augustus‟ların zaferi vesilesiyle halk, Zeus Thimenos‟a adak olarak (sundu); işin yapılmasıyla 70 
yılında Menodoros oğlu Epineikos uğraştı.”
Zeus Trosou 
Yoğun epigrafik buluntulara bakılarak bu kültün, Dionysoupolis (Bekilli) yakınlarındaki Çağılarası mevkiinde 
lokalize edildiğini anlıyoruz. Tanrıyı genetivus halinde bir isimle birlikte görmekteyiz. Batı Anadolu‟da birçok 
yerel tanrının, Zeus Trossou örneğinde olduğu gibi, genetivus halinde görülmesi sık karşılaşılan bir durumdur ve bu 
kelimenin tanrının kültünü buraya getiren kişinin ismi olduğu düşünülmektedir
Apollon 
Apollon kelimesinin Yunan etimolojisinde belirgin bir açıklaması yoktur. Apollon yani cezalandırmak ya da apello 
yani defetmek, kötülüğü önleyip korumak anlamına gelen fiillerden ya da başka kökenlerden türemiş olduğu ileri 
sürülmektedir. Yunanlılar‟da tanrının özünü belirtmek için Phoibos ek adını takmışlardır. Phoibos, “belli, parlak” 
demektir. Bu isimle tanrının ışık saçan aydınlık varlığını dile getirmektedirler. Mysia‟da tanrı Apollon‟un özel bir 
30
Bir Belgeselcinin Gözünden Türkiye’deki Antik Bölgeler ve Kentleri – MİSYA (Mysia)
yeri olduğunu ele geçen kabartmalı ya da kabartmasız yazıtların çokluğundan anlayabiliyoruz. Apollon kültü çeşitli 
yollarla Kyzikos‟a girmiştir. Bunların en eskisi Aisepos Ovası‟ndan, Zeleia‟dan gelendir. Zeleia şehri ve çevresinde 
Apollon‟a tapınılmaktaydı.
Apollon Bathylimenites 
Mysia Bölgesi‟nde bu kültün varlığı, Kyzikos (Kat. No: 30, 74) ve Erdek (Artake) (Kat. No: 75) civarından ele 
geçen yazıtlarla belgelenmektedir. Bunlardan iki tanesi adak stelidir ve İstabul Arkeoloji Müzesi‟nde, diğeri ise 
mermerden bir sunak olup, N. Tolunay‟a ait özel koleksiyonda korunmaktadır. İlk olarak L. Robert, Hellenica adlı 
eserinde tanrıyı bu epitheti ile tanıtmıştır. Apollon Bathylimenites‟i tanıtan üçüncü yazıtı ise Schwertheim bilim 
dünyasına kazandırmıştır.
Apollon Daphnousios 
Mysia Bölgesi‟nde Ulubat Gölü kıyısındaki Akçapınar Köyü civarında bulunan ve 1991 yılında Bursa Müzesi‟ne 
getirilen bir dekret ve beş adet adak steli üzerinde tanrı Apollon, Daphnousios epitheti ile geçmektedir. Bu yazıt 
grubunun, Apollonia ad Rhyndacum kentinin hem kült hem de tarihi coğrafyası hakkında önemli bilgiler 
vermesinin dışında, bugüne kadar Mysia‟da çok karşılaşılan Apollon Kitharoidos‟un yerel bir tapınağının 
lokalizasyonuyla ilgili bilgiler sağlaması açısından da önemlidir (Kat. No: 76). Dekretin çevirisi şöyledir:
“Daphnous‟taki Katoikia karar aldı: Katoikia‟ya armağanlar vermek yoluyla iyilikleri dokunmuş olan Asklepiades 
oğlu strateg Polemaios ve Smylos oğlu Zenon çelenk takılarak onurlandırılmalıdırlar ve (karar) taş stele yazılarak 
Apollon‟un tapınağına konmalıdır.”
Apollon Deonteios 
Stilistik özellikleri açısından Mysia Bölgesi‟ne ait olduğu düşünülen ve bugün Bursa Müzesi‟nde koruma altına 
alınan Kat. No: 82‟deki mermerden, üçgen alınlıklı adak levhası üzerindeki yazıtta tanrıyı bu epithetle görmekteyiz. 
Cepheden sol ayağını dizden bükerek geriye atmış, göğsün hemen altından kalın kemerli uzun khiton ve sırt 
mantolu, sol elinde kithara, sağ elinde sunu tası taşıyan Apollon Kitharodos olarak tasvir edilmiştir. Apollon elinde 
tuttuğu kithara nedeniyle yaygın olarak Apollon Kitharodos olarak adlandırılmış olmasına rağmen adak levhası 
üzerinde yer alan yazıtın yardımıyla tanrının burada yerel bir adla tapınım gördüğünü anlamaktayız.
Yazıtın çevirisi şöyledir:
“Sasaros oğlu Menodoros bu adağı Apollon Deonteios‟a (sundu).”
Apollon Germenos 
1995 yılında İzmir‟de bulunan ve aynı yıl İzmir Arkeoloji Müzesi‟ne teslim edilen adak stelinin, üzerindeki yazıtın 
içeriği ve kabartmanın stilistik özellikleri açısından Mysia Bölgesi‟ne ait olduğu düşünülmektedir. Ancak, stelin 
buluntu yeri tam olarak saptanamamıştır. Tanrıver‟e göre stel, bugün yeri tam olarak belirlenemeyen antik Germe 
kentindeki, Apollon‟a ait bir kutsal alanda bulunmuş olmalıdır. Mermerden ve üçgen alınlıklı olan adak stelinde 
Apollon, bugüne kadar görmediğimiz bir epithetle (Germenos) karşımıza çıkmaktadır. Kat. No: 83‟deki yazıtın 
çevirisi şöyledir:
“Teimon oğlu Metrobios bu adağı Apollon Germenos‟a (sundu).”
Apollon Karneios 
Bu kültü daha çok Anadolu‟da Karia Bölgesi‟nde Knidos antik kentinde görmekteyiz. Dorlar‟ın Karia Bölgesi‟ni 
iskan etmeleriyle bölgede her alanda olduğu gibi din konusunda da etkileri olmuştur. Peloponnesos‟tan getirdikleri 
Apollon Karneios kültünü aynı özelliklerle Karia‟da da devam ettirmişlerdir. Bölgeden ele geçen eserlerden bu 
kültün burada önemli bir yeri olduğu anlaşılmaktadır. Mysia Bölgesi‟nde Karacabey‟de ele geçen Kat. No: 84‟deki 
adak takviminden tanrıya bu epithet altında tapınıldığını anlamaktayız.
31
Bir Belgeselcinin Gözünden Türkiye’deki Antik Bölgeler ve Kentleri – MİSYA (Mysia)
Apollon Kitharodos 
Apollon Kitharodos aslında bir tasvir tipidir. Mysia‟da ele geçen hemen her stelde tanrı bu şekilde tasvir edilmiştir. 
Bazı stellerde yazıt korunmadığı için, muhtemelen değişik yerel Apollon‟lara adanmışlardır. Burada Apollon 
Kitharodos‟la ilişkili steller genel isimle toplanmıştır.
Apollon Krateanos 
Tanrı Apollon‟u Krateanos epitheti altında sadece Mysia Bölgesi‟nde Kyzikos ve civarında ele geçen adak 
stellerinde görüyoruz. Anadolu‟nun birçok bölgesinde ele geçen Apollon‟a adanmış adak stellerinde tanrı, 
genellikle Kitharodos tipinde tasvir edilmektedir. 
Apollon Leonteios 
Tanrının bu epithetini Mysia Bölgesi‟nde Susurluk civarında ele geçen bir adak steli üzerinde görmekteyiz. Yazıt, 
G. E. Bean tarafından bulunmuştur. Yazıtı, harflerin biçimi incelendiğinde Hellenistik döneme 
tarihleyebilmekteyiz. Yazıtın çevirisi şöyledir:
“Apollonidos oğlu Leonides bu adağı Apollon Leonteios‟a (sundu).”
Apollon Libotenos 
Bursa Müzesi envanter kayıtlarından İnegöl kökenli olduğu öğrenilen mermer adak steli, Libotenos epithetini 
taşıyan elimizdeki tek örnektir. Üzerindeki kabartmanın ve yazının stilistik özelliğinden dolayı stel M.Ö. 120-110 
yıllarına tarihlenir. Kat. No: 111‟deki yazıtın çevirisi şöyledir:
“Dionysios oğlu Demetrios bu adağı Apollon Libotenos‟a (sundu).”
Apollon Mekastenos 
İstanbul, Bebek Robert Koleji‟nde bulunan Kat. No: 112‟deki adak steli üzerinde tanrı, Mekastenos sıfatı ile 
geçmektedir. Yazıttan Menodoros‟un steli, Apollon Mekastenos için adadığını anlayabiliyoruz. Ancak yazı oldukça 
silinmiş ve eksiktir. O yüzden bu stelin ne için dikildiğini ve tanrının işlevini de öğrenemiyoruz. Hasluck‟a göre 
epithet, Makestus, Mekistos nehri ile ilgilidir. O halde, Makestus vadisi civarında oturan halkın tanrıya bu sıfat 
altında tapındıklarını ve yerel bir kült olduğunu söyleyebiliriz. Kısacası, Yunanlı bir tanrı ile yerel Anadolu ismi 
birleştirilmiştir. Stel üzerindeki kabartmaya baktığımızda tanrı, yine kitharodos tipinde tasvir edilmiştir.
Apollon Phoibos 
Parlak anlamına gelen Phoibos, Apollon‟un önemli bir sıfatı olarak karşımıza çıkar. Phoibos olan Apollon hem arı, 
arındıran ve arınmış hem de parlak olandır. Öyle ki ışıltısı, koruması altında olanları bile korkutur ve şaşırtır. 
Kallimakhos Apollon‟a övgü eserinde Apollon için şunları söyler:
“….Phoibos‟tur, yani ölümü geciktirme bilgisine sahiptir ama çoban gibidir de… Phoibos‟un izinde kentler 
kurulur, Phoibos bunların kurulmasına sevinir ve kendi eliyle temellerini atar…”
Apollon Tadokomeites 
Mysia‟da Kyzikos civarında ele geçen bir başka mermer adak steli üzerinde tanrıyı Tadokomeites epitheti ile 
görmekteyiz. Bu taş, Tadokomeites sıfatını içeren elimizdeki tek örnektir. Yazıtın çevirisi şöyledir:
“Diphilos oğlu Asklepiodos bu adağı Apollon Tadokomeites‟e (sundu).”
Apollon Tarsenos 
32
Bir Belgeselcinin Gözünden Türkiye’deki Antik Bölgeler ve Kentleri – MİSYA (Mysia)
Mysia Bölgesi‟nden Soma‟da ele geçen Kat. No: 115‟deki bir mektupta tanrının ismi bu epithet ile geçmektedir.
Attalos mektupta, Apollon Tarsenos‟un rahibinden, kurdukları Panegyris‟de (panayır) koyunlar için vergi 
muafiyeti (ateleia) istemektedir. Zaten bu tür organizasyonlarda yerel tapınaklara bazı ayrıcalıklar verilmekteydi. 
Büyük ihtimalle vergiden muaf tutulan koyunlar pek çok adak töreninde kullanılmaktaydı. Koyun, Anadolu‟nun 
ekonomik hayatında büyük bir yere sahipti.
Poseidon 
Sularla ilgili yeryüzü olaylarının tanrısı olan Poseidon, denizlerin tartışmasız efendisiydi. Homeros destanlarında 
Poseidaon olarak adlandırılırken Linear B yazıtlarında ise, Po-si-da-e-ia şeklinde geçer. Potidan‟dan türeyen kelime 
denizin efendisi anlamına gelmektedir. Poseidon yazılı kaynaklara göre değişik biçimlerde yazılmıştır: Poseidaon, 
Posidaon, Poteidan, Potedan, Posoidan, Pohoidan ve Posdan. Zeus kızdığı zaman yıldırımıyla yeri göğü yaktığı gibi 
Poseidon da üç dişli yabasıyla denizde dev dalgalar oluşturur, denizdeki tekneleri parça parça, karadaki yüzlerce 
binayı ise yerle bir ederdi. Bu nedenle tanrıya Enosigaios sıfatı (yerleri sarsan ve titreten) ile tapınılırdı. Ayrıca, 
Poseidon “At Tanrısı Hippios”tur. Atları ve atlıları korurdu. At yarışlarını düzenleyen ilk tanrıdır. Örneğin 
Arkadia‟da tanrıya, at biçimi verilerek tapınılıyordu.
Poseidon Ġsthmios
Kyzikos‟da ele geçen bir mermer kaide üzerinde yer alan yazıtta tanrı, Poseidon Isthmios epitheti ile anılmaktadır. 
Üzerindeki kabartmalardan dolayı halk arasında “Balık Taş” olarak adlandırılan silindir şeklindeki, grimsi renkteki 
kaidenin üst kısmı oldukça tahrip olmuştur. Kaide, dikey olarak yerleştirilmiş olan üç dişli mızrak ile dörde 
bölünmüştür. Yine üzerinde özenle çalışılmış dört tane gemi figürü, yunus ve ton balıkları ile küçük balıklar 
işlenmiştir. Kaidenin üst kısmında tabula ansata içinde birisi düz yazı diğeri methiye olmak üzere iki ithaf yazıtı yer 
almaktadır.
“Antonia Tryphaina kendisi ve onun oğlu Trakia kralı olan Rhoemetalkes ve onun erkek kardeşleri Pontus kralı 
olan Polemo Catys adına kraliçe, kralların annesi olan Antonia Tryphaina tarafından iskelenin etrafının ve onun 
kendi yönetimi altında gölcüğün ve kanalların tıkanmış uzun parçaların temizlenmesinden sonra Poseidon 
Isthmios‟a kendi gelirinden adağı sundu. ” “Tryphaina‟nın adayı yeniden şekillendirdikten sonra kanalların 
yatağını belirledi ve beni bularak buraya yerleştirdi, deniz tanrısına bir heykel adadı. Poseidon sen kendine ait olan 
yere sahip çık ki ben de sakin denizin iki kanalının varlığını doğrulayım.”
Poseidon Kaseos 
Bursa Müzesi‟ne Dikencik çiftliğinden getirilen Kat. No: 120‟deki adak steli üzende tanrıyı bu sıfat ile 
görmekteyiz. Küçük ve düzensiz harflerle oluşturulan yazıtın harf karakterinden N.Ö. 2. Ya da 1. yüzyıla 
tarihleyebiliyoruz. Stel üzerindeki isim listesine baktığımızda, hiçbir Romalı ismin bulunmaması da bu tarihi 
desteklemektedir. 
Dionysos 
Yunan pantheonunun en gizemli tanrısı olan Dionysos, Bakkhos (bãkxow) olarak da adlandırmış ve Roma‟da Liber 
Pater ile özdeşleştirilmiştir. Doğayı simgeleyen şarap tanrısı Dionysos M.Ö. 6. yüzyılla birlikte sanatı ve insan 
hayatını etkileyen bir tanrı olarak karşımıza çıkmaktadır. 
Dionysos Attu Heliou 
Karacabey‟de ele geçen ve İstanbul Arkeoloji Müzesi‟nde koruma altına alınan 270 envanter numaralı mermer, 
masif blok üzerine işlenen üçgen alınlıklı yüzeyi aşınmış olan adak levhası üzerinde, Kat. No: 128‟deki adak 
levhasında tanrıya bu epithet ile seslenilmektedir. 
Dionysos Kebrenios

***

Yeri
Hadrianoutherai‟nin Balıkesir yakınlarında olduğu halk arasında söylenmektedir fakat yeri henüz saptanamamıştır.
Bu isim Hellen dilinde Hadrianus‟un av yeri anlamında olup M.S.2.yüzyılda yörede ayı avı yapan İmparator 
Hadrianus tarafından kurulmuştur. Hadrianoutherai‟nin Balıkesir yakınlarında olduğu sanılırsa da yeri 
saptanamamıştır.Bu isim Hellen dilinde Hadrianus‟un av yeri anlamında olup M.S.2.yüzyılda yörede ayı avı yapan 
İmparator Hadrianus tarafından kurulmuştur.
Hadrianoutherai’ın kuruluĢ hikâyesi 
Roma İmparatoru Hadrianus tarafından kuzey batı Anadolu‟da kurulan üç kentten biri olan Hadrianoutherai, Roma 
ve Bizans kaynaklarında özellikle kuruluş hikâyesiyle yer almıştır. Bu kaynakların aktardığına göre, bölgedeki 
seyahati sırasında katıldığı av partisinde bir ayı öldüren imparator, başarılı geçen avın anısına avlandığı bölgede 
Hadrianoutherai kentini kurmuştur. Söz konusu av, kentin bastığı sikkelere de yansımıştır. Ephesos‟un kuruluş 
mitosuna benzerliği, Antikçağ‟da avın bir simge olarak krallar veya imparatorlar tarafından çok sık kullanılması ve 
Hadrianus döneminde kentlerin kökenlerini Hellen geleneğine bağlama çabaları, Hadrianoutherai‟ın kuruluş 
hikâyesinin de mitos olabileceği şüphesine yol açmaktadır. Buna karşın imparatorun antik kaynaklar, sikkeler ve 
kabartmalardan öğrendiğimiz av tutkusu, bu tutkusunu eyaletlerdeki gezileri sırasında icraata dönüştürmüş olması 
ve Hadrianoutherai‟ın lokalize edildiği Balıkesir çevresinin fauna ve flora açısından av için uygunluğu ise hikâyeyi 
tamamen bir mitos olarak görmemizi engellemektedir. Bu çalışma, gerçekten yaşanmış bir olayın düzenlenerek 
kentin kuruluş hikâyesi haline getirildiğini ortaya koymaktadır. 
75
Bir Belgeselcinin Gözünden Türkiye’deki Antik Bölgeler ve Kentleri – MİSYA (Mysia)
Tarihçe
Ramsay, Hadrian tarafından inşa edilen kentin, yanlışlıkla, Ergasteria (Balya) ile Miletopolis arasındaki yol 
üzerinde gösterildiğini söyler. Kentin konumu hakkındaki en iyi bilgileri, Bizans kaynaklarından öğrenmekteyiz. 
Piskoposluk listelerinde Hadrianoutherai ismi yerine Akhyraous isminin kullanıldığını görmekteyiz. Akhyraous 
ismi muhtemelen Bizanslıların Hadrianoutherai kentine verdikleri bir isimdi ya da buraya oldukça yakın bir başka 
yerleşimdi. Schwertheim, antik kentin Kyzikos‟tan Bergama‟ya giden yol üzerinde Robert ise Balıkesir‟in 
doğusunda olduğunu savunmaktadır. Ramsay da, kentin Pergamon-Miletopolis arasındaki yol üzerinde olduğunu 
söylemektedir. Günümüzde kentin kalıntıları saptanamadığı gibi tarihçesi hakkında da bilgimiz yoktur. Antik 
yerleşim hakkında net bilgiler olmasa da antik tarihçiler arasında farklı görüşler bulunmaktadır.Antik kaynaklar 
Hadirnoutherai‟ın adını Aelius Aristides, Historia Augusta, Cassius Dio,Tabula Peutingeriana, Hierokles listesi, 
Notitia Episcopatuum, Ioannes Malalas, Georgios Cedrenus ve Ioannes Zonaras gibi Roma ve Bizans kaynaklarında 
geçmektedir. Historia Augusta ve Cassius Dio kente Hadrianus‟un av sevgisi bağlamında değinmiştir. Her iki 
kaynakta verilen bilgiler, kentin kurucusunu vurgulaması ve av sonrasında kurulmuş olduğunu aktarması açısından 
önemlidir. Zira bu bilgiler nümismatik kaynaklar tarafından da desteklenmektedir. Cassius Dio‟nun verdiği 
bilgilerden imparatorun av merakının yaralanmasına neden olduğu da anlaşılmaktadır. Ancak bunun 
Hadrianoutherai‟da gerçekleştirdiği av sırasında mı yoksa başka bir yerde mi olduğu konusu çok açık değildir. 
Historia Augusta‟nın Hadrianoutherai‟daki avın başarılı geçtiğini bildirmesi nedeniyle kazanın başka bir yerde 
gerçekleşme olasılığı daha fazladır. Ayrıca Historia Augusta, imparatorun söz konusu avda bir ayı öldürdüğünü 
bildirmektedir. Bu bilgi, öldürülen hayvanın cinsi konusunda sikkeler dışındaki tek yazılı kaynağımızdır. Fakat 
Hadrianoutherai sikke tiplerinden bazıları üzerindeki ayı başı Historia Augusta‟yı doğrularken, bir diğer tip 
imparatorun öldürdüğü hayvanı ayı değil yaban domuzu olarak göstermektedir. Aristides‟in verdiği bilgiler ise 
diğer iki Antikçağ kaynağından farklı olarak kentin konumu ile ilgili ipucu içermektedir. Verilen bilgilerden 
Aristides‟in Pergamon‟a gitmek için Hadrianoutherai‟dan geçmesi gerektiği ve Hadrianoutherai‟ın yazarın o an 
bulunduğu yerden birkaç saatlik mesafede olduğu anlaşılmaktadır. Adın geçtiği Bizans kaynaklarına toplu olarak 
bakıldığında da Roma dönemini özetleyen kronikler veya idari ve dini yapılanmaya dair hazırlanmış kaynaklar 
olduğu göze çarpmaktadır. Bunlardan Malalas, kuruluş öyküsüne değinmemekle birlikte kentin kurucusunun 
Hadrianus olduğunu belirtmiştir. Bir başka Bizans kaynağı olan Zonaras, Roma tarihi için Cassius Dio‟yu kaynak 
olarak kullanmıştır.Dolayısıyla Hadrianoutherai üzerine aktarımı neredeyse bu kaynağın kopyasıdır. Cedrenus ise 
kuruluş öyküsünü özetlemektedir. Yazarın tartışmalı da olsa mevcut bilgilere yaptığı en önemli katkı kentin 
Mitata‟da (Milata ?) bulunduğu yönündeki aktarımıdır. Ramsay, Aristides‟in Hieroi Logoi‟da anlattığı bir öyküden 
yola çıkarak, Hadrianoutherai‟dan Miletopolis Gölü‟ne (Ulubat Gölü) kadar olan bölgede Milatalılar adlı bir 
kavmin yaşadığını, dolayısıyla bölgenin adının Milata olduğunu iddia etmektedir (Ramsay, 1960). Buna karşın 
Bizans tarihçisi Cyril Mango, Bithynia kökenli Aziz Ioannikios hakkındaki bir makalesinde Balıkesir‟de “metata” 
ya da “lakkou metata” adlı bir yerin varlığından bahsetmektedir. Hadrianoutherai‟ın adı Tabula Peutingeriana‟nın 
Asia ve Mısır topraklarındaki yerleşimleri içeren 9. parçasında geçmektedir. Haritada kentin adı Hadrianuteba 
şeklinde verilmiş ve kent Miletopolis ve Pergamon arasında gösterilmiştir. Mesafe olarak ise MiletopolisHadrianoutherai arası XXXIII, Hadrianoutherai-Pergamon arası VIII Roma mili olarak kaydedilmiştir. Bu durumda 
Miletopolis-Pergamon arası mesafe için 41 mil (yak. 61 km.) rakamı ortaya çıkmaktadır. Ancak rakam, günümüz 
yol ağları üzerinden ölçülen Mustafakemalpaşa –Bergama arasındaki yaklaşık 190 km. lik mesafe ile çelişkilidir. 
Bu çelişki, Tabula Peutingeriana‟da özellikle Hadrianoutherai- Pergamon arasındaki mesafenin yanlış verilmiş 
olmasına dayandırılmaktadır. Hierokles‟in sınıflandırmasında ise Hadrianoutherai, başkenti Kyzikos olan 
Hellespontus Eyaleti içinde yer alır. Burada XXI. Eparkhia olan Hellespontus eyaletine bağlı üç gruba ayrılmış 
kent adı verilmiştir. Hadrianoutherai‟ın adı ikinci grup kentler arasında sayılmaktadır. Bu grupta 13 kent adı vardır. 
Fakat yedinci sıradaki Ἡραι adlı kentin, Hadrianoutherai‟ın sonundaki ekin yanlışlıkla tekrarlanmasından 
kaynaklandığı anlaşılmaktadır. Kiliselerin ve piskoposların hiyerarşik sırasını konu alan Notitia Episcopatuum‟da 
bölgenin Metropolisi Kyzikos‟tur. Kyzikos‟a bağlı piskoposluk merkezlerinin sayısı ise 10-13 arasında 
değişmektedir. Hadrianoutherai‟ın adı genelde beşinci ya da altıncı sırada yer almıştır. Kaynağın bir başka önemi, 
VIII. ve IX. listede Hadrianoutherai ve Hadrianeia kentlerinin aynı liste içinde bulunmasıdır. Bu listelerde 
Hadrianoi da (Αδριανών) Bithynia Prima kentleri arasında gösterilmiştir. Bu durumda Kuzeybatı Anadolu‟da 
Hadrianus‟un adını taşıyan her üç kent te aynı kaynakta yer almış olmaktadır. Ayrıca X., XI. ve XIII. listelerde 
Akhyraous‟un adı vardır. X. ve XIII. listede Hadrianoutherai ve Akhyraous‟un adları birlikte verilmiştir. Bu durum, 
Akhyraous‟un ya Hadrianoutherai‟ın yeni adı ya da ona yakın ve bu kentin yerini almış olan bir Ortaçağ kalesi 
76
Bir Belgeselcinin Gözünden Türkiye’deki Antik Bölgeler ve Kentleri – MİSYA (Mysia)
olduğunu düşündürmektedir. Khalkedon, 2. Constantinopolis , 2. Nikaia ve Doğu Ortadoksları tarafından yapılan 4. 
Constantinopolis konsillerine Hadrianoutherai‟dan temsilci katıldığı bilinmektedir. Khalkedon Konsili‟nde 
Hadraianoutherai ve Hadrianeia, 2. Nikaia Konsili‟nde ise Hadrianoutherai, Hadrianeia ve Hadrianoi kentlerini 
temsil eden birer piskopos adı geçmiştir. Bölgemizde aranan en önemli epigrafik veri, Hadrianoutherai‟ın adının yer 
aldığı ya da Hadrianus‟u kurucu olarak onurlandıran bir yazıttır. Ancak ne yazık ki Balıkesir çevresinde bugüne 
kadar Hadrianoutherai adının geçtiği her hangi bir yazıt ele geçmemiştir. Buna karşın Louis Robert‟in Balıkesir‟de 
kopyaladığı iki yazıt parçası, kentin Hadrianoutherai ile bağına dair kaynaklarımızdan birini oluşturmaktadır. 
Bunlardan ilki, oldukça eksik olmasına rağmen araştırmacının gezilerini değerlendiren Jones tarafından Hadrianus 
ile ilişkilendirilerek tamamlanmıştır. İkinci yazıt da Septimius Severus ve Caracalla‟nın 202 yılına tarihlenen 
mektubudur . Fakat kırık olduğu için, Robert yazıtın yalnızca baş kısmını kopyalayabilmiştir.Kentin adının geçtiği 
elimizdeki tek yazıt ise oldukça geç tarihli bir mühür üzerinde karşımıza çıkmaktadır. Georgios Zacos‟un Byzantine 
Lead Seals adlı eserinde yayımlanan bu mühür, 11. yüzyılın ilk yarısına tarihlenmiştir. Mühür, Hadrianoutherai‟ın 
adının geçtiği literatürdeki tek örnek olmasının yanında, kentin tarihinin 11. yüzyılın ilk yarısına kadar devam 
ettiğini göstermesi açısından da önemlidir. Literatürdeki örnekler, Hadrianoutherai‟ın İmparator Hadrianus 
tarafından kuruluşundan başlayarak aralıklarla da olsa 1. Philippus dönemi sonuna kadar 100 yılı aşkın bir süre 
boyunca sikke bastığı göstermektedir. Basılan sikkelerin ön yüzleri eyaletlerdeki diğer kentler de olduğu gibi 
genelde imparatora, ailesine ya da imparatorca onaylanan dinsel bir simgeye ayrılmıştır. Arka yüzlerinde ise 
lejandla birlikte Hadrianoutherai için önemli tasvirler yer almaktadır. Herakles, Asklepios, Telesphoros, Tykhe, ayı 
başı ve boğa en fazla kullanılan tasvirlerdir. Arka yüzdeki ethnikon da, genelde ΑΓΡΗΑΝΟΘΖΡΗΣΩΝ veya 
ΑΓΡΗΑΝΟΘΖΡΔΗΣΩΝ şeklinde yazılmıştır. Yalnız sikke basımında boşluklar vardır. Roma imparatorlarından 
sadece Hadrianus, Septimius Severus, Caracalla , Geta ve 1. Philippus‟a ait örnekler elimize geçmiştir. Bu örnekler 
Cassius Dio ve Historia Augusta tarafından aktarılan kentin kuruluş öyküsünü desteklemektedir. Genel olarak, 
yayımlanan sikkelerin 19. Yüzyıl sonu ve 20. yüzyıl başlarındaki Avrupalı seyyah ya da araştırmacıların yaptıkları 
faaliyetler sonucu elde edildiği anlaşılmaktadır. Sikke darbı süreci benzer olan diğer bölge kentleriyle 
karşılaştırıldığında henüz ele geçmemiş tiplerin olduğu da düşünülebilir. Lokalizasyon Antik kentlerin 
lokalizasyonu Eskiçağ araştırmalarının en önemli problemlerinden biridir. Doğal veya zoraki nedenlerle 
yerleşimlerin tarihinde meydana gelen kesintiler, zamanla bazı antik yerleşimlerin adlarının unutulmasına ya da 
yerlerinin kaybolmasına yol açmıştır. Bu durum Hadrianoutherai için de geçerlidir. Özellikle kuruluş öyküsü ile 
dikkat çeken kent, genelde modern Balıkesir‟e lokalize edilmektedir. Ancak henüz kesin yeri belirlenebilmiş 
değildir. Lokalizasyon konusundaki kaynaklarımız; az sayıda Roma ve Bizans yazarının verdiği bilgiler, kentin 
kuruluş öyküsü, bölgenin fauna ve florası, kurucu İmparator Hadiranus‟un Küçük Asya‟daki gezi rotası, 
Hadrianoutherai sikkelerinin buluntu yerleri ve hatip Aelius Aristides‟in yaşamı hakkındaki bilgilerden 
oluşmaktadır. Bunlardan yazılı kaynaklardaki bilgiler, iki istisna dışında genelde kuruluş öyküsü üzerine 
yoğunlaşmıştır. Bölgenin Antikçağ‟daki fauna ve florası hakkında bilinenler ise kuruluş öyküsünde geçen avın 
yapıldığı yerin belirlenmesi için yeterli değildir. Öyküde Hadrianus‟un avladığı bildirilen ayı; bugün Madra Dağı, 
Uludağ ve Kaz Dağları gibi yüksek kesimlerde yer alan sık orman bölgelerinde görülür. Buna karşılık sikkeler 
üzerinde işlenen domuz, ayıya göre daha geniş bir alana yayılmış durumdadır. Fakat Antikçağ‟dan bugüne fauna ve 
floranın değişmesi kaçınılmaz olduğundan, bugünkü durumdan yola çıkarak kesin hüküm vermek oldukça 
sakıncalıdır. Kuruluş öyküsünün verildiği bir başka kaynak olan sikkeler ise lokalizasyon için iki yönlü 
incelenmelidir. Bunlardan biri, üzerlerindeki tasvirlerin konuma dair bilgi içerip içermediği diğeri de sikkelerin 
buluntu yerleridir. Hadrianoutherai sikkeleri üzerindeki tasvirlerde kentin konumuna dair tek ipucu, Asklepios 
tapınımının yaygın olduğu sıcak su kaynaklarına yakın olması gerektiğidir. Ancak Kuzeybatı Anadolu‟da bu kritere 
uygun çok fazla alan bulunması işimizi zorlaştırmaktadır. Sikkelerin buluntu yerleri konusundaki sorun ise 
örneklerin az olması ve kataloglarda bulutu yerlerine dair bilgilerin yer almamasıdır. Literatürde bu konuda kentin 
yeri ile bağdaştırılan iki bilgi vardır. Bunlardan biri, İtalyan gezgin Domenico Sestini‟nin 18. yüzyıl sonlarında 
Küçük Asya‟da yaptığı bir gezi sırasında Soma yakınlarındaki Darkale‟de bulduğu madalyondur. Sestini madalyon 
nedeniyle Hadrianoutherai‟ı Darkale‟ye lokalize etmiştir. İkinci bilgi de F. W. Hasluck ve Louis Robert‟in 
Balıkesir‟de Hadrianoutherai sikkelerinin yoğunlaştığını bildirmesidir. Ki bu, aynı zamanda Hadrianoutherai‟ın 
Balıkesir‟e lokalize edilmesini destekleyen verilerden biridir. Kentin konumu hakkında en açık ipucu ise geç Roma 
dönemine ait bir yol haritasının 12. yüzyılda veya 13. yüzyılın başında yapılmış kopyası olan Tabula 
Peutingeriana‟da yer alır. Söz konusu haritada Hadrianoutherai, kuzey güney yönlü yol ağı üzerinde, Miletopolis ve 
Pergamon arasında gösterilmiştir. Hadrianoutherai‟ın her iki kente olan uzaklığı da, Miletopolis‟e XXXIII, 
Pergamon‟a VIII mil olarak verilmiştir (Tabula Peutingeriana, IX).Bu durumda kent, Pergamon‟a oldukça yakın 
77
Bir Belgeselcinin Gözünden Türkiye’deki Antik Bölgeler ve Kentleri – MİSYA (Mysia)
olmalıdır. Nitekim Marquardt, Cyzicus und sein Gebiet adlı eserinin sonundaki haritada Hadrianoutherai‟ı olasılıkla 
bu kaynağa dayanarak Pergamon‟a çok yakın bir konumda göstermiştir. Ancak genellikle Tabula Peutingeriana‟da 
verilen mesafelerin yanlış olduğu kabul edilmekte, doğru mesafelerin Balıkesir yakınlarına tekabül ettiği ileri 
sürülmektedir. Örneğin Ramsay, gerçek ölçünün Pergamon‟a LIII, Miletopolis‟e ise XXXXIII (33)15 mil olması 
gerektiğini belirtmiştir. Bu durumda Pergamon –Balıkesir arası yaklaşık 80 km, Balıkesir- Mustafakemalpaşa arası 
mesafe ise yine yaklaşık 50 km. olmaktadır ki bu ölçüler günümüzdeki ölçülere biraz daha yakındır. Buna rağmen 
Hadrianoutherai‟ın lokalizasyonu konusundaki belirsizlik 19.yüzyıldan buyana devam etmektedir. Kaynaklardaki 
kısıtlı verilerle kendi deneyim ve gözlemlerini birleştiren Ramsay, Munro, Wiegand, Hasluck, Robert ve 
Schwertheim gibi araştırmacılar Hadrianoutherai‟ın konumuna dair öneriler sunmuşlar, fakat araştırmalarında 
görüşlerini kesinleştirecek her hangi bir veriye ulaşmamıştır. Yukarıda değinilen Marquart ve Sestini‟nin kenti 
Pergamon‟a oldukça yakın göstermelerine karşılık, Smith‟in sözlüğünde kent, Miletopolis ve Ergasteria arasına
yerleştirilmiştir. Fakat Ramsay, hem Tabula Peutingeriana‟da verilen mesafelere hem de bu mesafeden 
kaynaklandığını ileri sürdüğü Schmitz‟in lokalizasyonuna karşı çıkmış, Milotopolis ve Pergamon arasındaki yolun, 
doğu-batı doğrultulu yolla Balıkesir‟de birleşmesi nedeniyle Hadrianoutherai‟ın burada aranması gerektiğini 
savunmuştur . Theodor Wiegand ve Louis Robert‟in önerileri de aynı yöndedir. Wiegand, Aristides‟in Laneion‟dan 
Pergamon‟a gitmek için yola çıktığında ilk mola yerinin Hadrianoutherai olmasını dikkate alarak, kentin Laneion ve 
Pergamon arasında bugünkü Balıkesir civarında olması gerektiğini bildirmiştir. Buna karşın Robert daha kesin 
konum belirtmiş, kentin yerinin Balıkesir‟de bugünkü Atatürk Parkı‟nın olduğu tepede veya hemen yanında inşa 
edilen stadyumun bulunduğu alanda olduğunu ileri sürmüştür. Robert‟in düşüncesinde, alanın topografyasının 
yerleşim için uygunluğu ve bölgede yaptığı araştırmalar sırasında gördüğü çeşitli kalıntılar önemli bir rol 
oynamıştır. Hadrianoutherai‟ı Balıkesir‟e yerleştiren bir başka araştırmacı, Kyzikos çevresiyle ilgili kapsamlı 
çalışmasıyla tanınan Hasluck‟dur. Kenti Balıkesir Ovası‟nın güney batı köşesine yerleştiren Hasluck, Balıkesir‟de 
Hadrianoutherai‟a işaret eden görünür kalıntı olmamasına rağmen, kendisini bu kanıya götüren dört neden 
saymaktadır. Nedenlerden ilki, Balıkesir Ovası‟nın genişliği ve verimliliğinin ovada her dönemde gelişkin bir 
yerleşimin varlığını gerektirmesi, ikincisi kentin Hadrianoutherai‟ın kaynaklarca aktarılan Miletopolis-Pergamon 
arasındaki konumuna uyması, üçüncüsü Balıkesir‟in adının ve çevrede ele geçen yazıtların antik bir yerleşime işaret 
etmesi ve son olarak dördüncüsü de Hadrianoutherai sikkelerinin Balıkesir‟de diğer alanlara göre daha yoğun 
olmasıdır.Kentin lokalizasyonu konusunda literatürdeki ikinci önemli öneri ise Beyköy‟dür. Öneriyi ilk ortaya 
koyan araştırmacı olan Munro, 1901 yılında bölgede yaptığı araştırmalar sırasında gördüğü Beyköy‟ün hemen 
yanındaki tepeyi Hadrianoutherai‟ın yeri olarak tanıtmıştır. Araştırmacının en önemli dayanağı çevrede ele geçen 
Eski Yunanca yazıtlardır. Bunun yanında kalıntıların önemli bir yerleşime işaret etmesi, topografyanın kuruluş 
öyküsündeki av için uygunluğu, alanın Kaikos (Bakırçay) Vadisi‟ne giden yol üzerinde bulunması ve yine kendisi 
tarafından Bigadiç‟e yerleştirilen Akhyraous‟a yakınlığı diğer dayanakları arasında sayılabilir. Monro‟nun bu 
görüşü daha sonra kısmen Elmar Schwertheim tarafından da devam ettirilmiştir. Schwertheim, Kyzikos 
çevresindeki yazıtları derlediği 1980 yılında yayımlanan Die Inschriften von Kyzikos und Umgebung I adlı eserin 
sonundaki haritada genel kanıya uyarak kenti Balıkesir‟de göstermekle birlikte, sonraki yayınlarında Monro ile 
hemen hemen aynı gerekçelere dayanarak Kepsut‟a yerleştirmiştir.
Sonuç
Sonuç olarak, Hadrianoutherai ile ilgili antik ve modern literatürde en çok tekrarlanan husus, kentin Hadrianus‟un 
bölgede yaptığı başarılı bir av sonrasında kurulmuş olmasıdır. Anlatı, içinde gerçeklik barındırmakla birlikte, 
kuruluş öyküsünün hem kent hem de Hadrianus‟u yüceltmek amacıyla düzenlenerek yayıldığı anlaşılmaktadır. 
Kaynaklar tesadüfi bir ava dayandırmasına rağmen, kentin kuruluşunu Hadrianus‟un imparatorluğun iç huzurunu 
sağlama politikasına bağlamak gerekmektedir. İmparator bölgedeki seyahati sırasında boşluğu fark ederek, aynı 
zamanda yol ağının güvenliğini sağlayacak olan Hadrianoutherai‟ı kurmuş olmalıdır. Lokalizasyon konusunda ise 
iki farklı bakış açısı karşımıza çıkmaktadır. Tarihi coğrafyaya yoğunlaşan araştırmacılar, Balıkesir‟de Atatürk 
Parkı‟nın bulunduğu alanı; epigrafik malzemeyi ve görünür kalıntıları dikkate alanlar ise Kepsut‟un Beyköy 
Mahallesi‟ndeki bir tepeyi Hadrianoutherai‟ın yeri olarak önermişlerdir. Bu iki öneri dışındaki görüşler de 
genellikle kesin konum bildirmeksizin Balıkesir çevresini işaret etmektedir. Balıkesir Atatürk Parkı önerisinin 
dayanakları daha güçlü olmakla birlikte, elimizde hâlâ kesin bir kanıt yoktur. Yani mevcut çalışmalar, lokalizasyon 
önerilerinin doğruluğunu ya da yanlışlığını kanıtlayacak boyutta değildir. Bu konuda düğümü çözecek ilk 
adımlardan biri, Balıkesir Atatürk Parkı‟ndaki kalıntıların mahiyetinin anlaşılması için uzun soluklu bir kazı 
çalışması yapılmasıdır. Hadrianoutherai‟ın burada olmadığı anlaşılırsa; sonraki adım Propontis kıyısından 
Pergamon‟a giden iki yol ağı takip edilerek, bu yolların yakınındaki kalıntı alanlarının incelenmesi olmalıdır.
78
Bir Belgeselcinin Gözünden Türkiye’deki Antik Bölgeler ve Kentleri – MİSYA (Mysia)
Kaynaklar 
 Aelius Aristides, Heilige Berichte, çev. Heinrich Otto Schröder, Heidelberg,
Carl Winter, Univeritätsverlag, 1986.
 Cassius Dio, Römische Geschichte, Band: V, çev. Otto Veh, Düsseldorf,
Artemis & Winkler Verlag, 2007. 
 Georgius Cedrenus, Compendium Historiarum I, yay. I. Bekler, Bonnae, 
Inpensis Ed. Weberi, 1838. 
 Hasluck, F.W. (1910). Cyzicus, Cambridge, Cambridge University Press. 
 Hierokles, Synecdemus, Ed. Augustus Burckhardt, Lipsiae, in Aedibus B.G. 
Teubneri, 1893 
 Historia Augusta, The Scriptores Historia Augusta I, Çev. David Magie, (The
Loeb Classical Library), London, William Heinemann LTD, 1960. 
 Howatson, M. C. (2013). Oxford Antikçağ Sözlüğü, ed. M.C. Howatson, çev.
Faruk Ersöz, İstanbul, Kitap Yayınevi.
 Ioannes Zonaras, Epitome Historiarum, Vol. II, ed. Ludovicus Dindorfius, 
Libsiae, B.G. Teubneri, 1869. 
 Jones, A. H. M. (1971). The Cities of The Estern Roman Provinces, Oxford, 
Oxford University Press. 
 Jones, C. P. (2014). “Louis Robert in Central Mysia”
 Laflı, E. (2016). “Hadrianoutheria ve Palaiokastro”, Balıkesir Kent
Sempozyumu 2015, ed. Şener Ceryan, Abdullah Soykan, Balıeksir 2016
 Lequien, M. (1740). Oriens christianus in quatuor Patriarchatus digestus, Vol. 
I, Ex Typoraphia Regia, Paris. 
 Malalas , Chronographia, Recensuit. Iohannes Thurn, (Corpus Fontium 
 Historiae Byzantinae, Vol.: XXXV), Berlin, Walter De Gruyter, 2000. 
 Mango, C. (1983). “The Two Lives of St. Ioannikios and the Bulgarians”,
Harvard Ukrainian Studies, Vol. 7, Okeanos: Essays presented to Ihor 
Ševčenko on his Sixtieth Birthday by his Colleagues and Students (1983)
 Mansi, J. D. (1767). Sacrorum Conciliorum Nova et Amplissima Collectio, Vol. 
13, Florentiae, Expensis Antonii Zatta Veneti. 
 Mansi, J. D.: 1792 Sacrorum Conciliorum Nova et Amplissima 
Collectio, Vol. 7, Florentiae, Expensis Antonii Zatta Veneti. 
 Marquardt, J. (1836). Cyzicus und sein Gebiet, Berlin, Bei Theod. Chr. Friedr. 
Enslin. 
 Parthey, G. (1967). Hieroclis Synecdemus et Notitiae Graecae episcopatuum: 
Accedunt Nili Doxapatrii Notitia patriarchatuum et locorum nomina 
immutata, Ed. Theodoro Mommsen, Amsterdam, Adolf M. Hakkert. 
 Ramsay, W. M. (1960). Anadolu‟nun Tarihi Coğrafyası, çev. Mihri Pektaş,
İstanbul, Milli Eğitim Basımevi
 Robert, L. (1962 ). Villes d‟Asie Mineure, Études De Géographie Ancienne,
Seconde Edition, Paris, E. de Boccard. 
 RPC III, Roman Provincial Coinage III: Nerva, Trajan and Hadrian (AD 96–
138), Part I, II, ed. Michel Amandry, Andrew Burnett, British Museum Press, 
2015. 
 Schmitz, L. (1873). “Hadrianuthe’rae”, A Dictionary of Greek and Roman 
Geography, Cilt: I, ed. Willim Smith, London, John Murray, Albemarle Street.Schwertheim, E. (1987). “Forschungen in Mysien”, Araştırma 
Sonuçları
Toplantısı, V, Cilt I, Ankara 1987
 Sestini, D. (1807). Viaggi E Opuscoli Diversi, Berlin, Apresso Carlo Qvien. 
 Tabula Peutingeriana, Castori Romanorum Cosmographi, Tabula quae 
dicitur Peutingeriana, ed. Conrad Miller, 1887. 
 Türk, M. (2018). “Geç Antikçağ Kaynakları Işığında Hellespontus Eyaleti
Kentleri”, Uluslararası Bandırma ve Çevresi Sempozyumu, Tam Metin
Bildiriler Kitabı I, Ed. Prof. Dr. Zekai Mete, Doç. Dr. Ahmet Aydın 
 Wiegand, T. (1904). “Reisen in Mysien”, AM, 29, s. 254- 339, Lev. XXIII-XXVI. 
Zacos G. (1985). Byzantine Lead Seals, Volume Two, Nos 1-1089, compiled 
and edited by John W. Nesbitt, 2 parts, Berne, Benteli Publisher

****

AKHYRAOUS 
Yeri
Akhyraous Balıkesir‟in 15-20 km. güneyindeki, Hocakalesi denilen yerde olduğu sanılmaktadır. Akhyraous ismi 
Prof. Dr. Bilge Umar‟a göre Hellen dilinin çarpıtılmış bir sözcüğü olup bir anlamı yoktur. Luwi dilinden türetilerek 
Hellen diline uyarlandığını da düşünebiliriz.Bigadiç ilçesinin doğusunda bulunan tepe üzerinde M.S.11. yüzyılda 
Bizanslılar tarafından yapılmış Achyraos Kalesinin kalıntıları bulunmaktadır. Yunan işgali döneminde karargah 
olarak kullanılan kalenin dış surları çok harap bir şekilde günümüze kadar gelebilmiştir. Haçlı Seferi sırasında 
Alman İmparatoru Friedrich Barbarossa 1190‟da buradan geçmiştir
79
Bir Belgeselcinin Gözünden Türkiye’deki Antik Bölgeler ve Kentleri – MİSYA (Mysia)
Tarihçe
Ramsay‟a göre, Akhyraous, Hermos ile Kaikos vadilerinden Miletopolis ve Costantinople‟a giden büyük yolun 
üzerinde yer alıyordu. Bu yol Balıkesir‟den de geçmekteydi. Ramsay, Bizans Devrinde kentin sahip olduğu önem 
nedeniyle, bu noktada bulunmasına şüphe olmadığını savunmaktadır. Bu dönemde kent metropolislik mevkiine 
yükselmiştir. Robert, kentin ilk yerinin, Balıkesir‟in güneyindeki Pamukçu kasabasının yanı başında bulunan 
“Hocakalesi” adı verilen kalıntıların bulunduğu yer olduğunu düşünmektedir. Bilge Umar‟a göre Akhiraous, 
bugünkü Biga yakınlarında Salihli ve Alaşehir yönündeki İlkçağ ve Ortaçağ‟da kullanılan yol üzerindedir. İlkçağ 
kentine ait kalıntılar günümüze kadar ulaşmamıştır.
KEPSUT 
Kepsut‟ta antik çağa ait herhangi bir kalıntı bulunamamıştır. Çevresindeki köylerde ise Bizans kaleleri 
görülmektedir. Bunlardan bir tanesi Kepsut‟un 5 km. doğusundaki Beyköy‟de, diğeri Beyköy‟ün 1 km. 
kuzeybatısındaki Akçaköy‟de, bir diğeri Beyköy‟ün 4 km. kadar kuzeydoğusunda Keçidere köyünde, bir başka 
Bizans kalesi ise, Kepsut‟un 7 km. güneybatısında Hotaşlar köyü ile Simav çayı arasında bulunmaktadır.
ĠVRĠNDĠ
Yeri
Balıkesir ili İvrindi ilçesi doğuda Savaştepe ilçesi, güneydoğuda Manisa, güneyde İzmir illeri, güneybatıda 
Burhaniye, batıda Havran, kuzeyde Balya ilçeleri, kuzeydoğuda da merkez ilçe ile çevrilidir.
Tarihçe
İvrindi’nin yerleşme tarihi M.Ö. 3000-4000 yıllarına kadar uzanmaktadır. Mysia bölgesi olarak bilinen bölge uzun 
süre Bergama Krallığı yönetiminde kalmıştır. Daha sonra Roma ve Bizans hakimiyetinde yaşayan bölge 1071 
Malazgirt Zaferi’nden sonra büyük gruplar halinde Türk göçlerine sahne olmuştur. İvrindi, elverişsiz coğrafi 
yapısından dolayı tarih boyunca refah düzeyine hiç ulaşamamış bir yerleşim yeridir. Özellikle ana yollara uzak 
olması bunun başlıca nedenidir. Bu yüzden burada ilkçağa ait herhangi bir kalıntının bulunamaması da doğaldır. 
İvrindi‟nin 15 km. kuzeydoğusunda bulunan Gömeniç köyünde bir Bizans kalesinin kalıntıları görülmektedir. L. 
Robert, Strabon‟un da bahsettiği ve yeri tartışmalı olan Pionia köyünü buraya yerleştirmektedir fakat bu kesinlik 
kazanamamıştır.
ERGASTERĠA
Ergasteria-Balya Balıkesir‟e bağlı Balya, Hellenistik dönemde Ergasteria (işyeri, maden çıkarma/işleme yeri) olarak 
bilinmekteydi. Bizans döneminde ise adı Palia‟dır. Balya kasabası da aynen İvrindi gibi elverişsiz bir coğrafi yapıya 
sahiptir. Manyas Gölü‟ne akan Kocadere‟nin izlediği vadi geçidinin yanındadır. Bu elverişsiz coğrafi durumu 
nedeniyle, burada antik çağdan kalma bir kalıntı yoktur. Sadece Balya‟nın 6 km. kuzeydoğusunda bulunan 
Kadıköy‟de bir Roma kalesi kale bulunmaktadır.
80
Bir Belgeselcinin Gözünden Türkiye’deki Antik Bölgeler ve Kentleri – MİSYA (Mysia)
KĠRMASTĠ-( MUSTAFAKEMALPAġA)
Yeri-Konumu-Çevresel özellikleri
Mustafakemalpaşa eski ismiyle Kırmasti, halk arasındaki ismiyle Kemalpaşa, Bursa iline bağlı bir ilçedir. Uluabat 
Gölü yakınlarında bulunan 
Mustafakemalpaşa; doğusunda Orhaneli, 
güneydoğusunda Büyükorhan, 
güneybatısında Balıkesir’ 
in Kepsut ve Dursunbey, batısında Balıkesir’ 
in Susurluk, 
kuzeyinde Karacabey ve Uluabat Gölü, 
kuzeydoğusunda merkez ilçe ile çevrilidir.
Tarihçe
Kirmasti‟nin tarihçesi hakkında bilgiler antik kaynaklar, arşivler ve bölgede yapılan arkeolojik bilimsel araştırma 
kazılarında elde edilen verilere dayanmaktadır. En yakın bilgi ise ilçe girişindeki eski yerleşim olan Miletopolis 
antik kentidir. Melde bayırı (Üçkürnalı) olarak bilinen mevkide 1975 yılında Bursa, İzmir karayolu çalışmasında 
ortaya çıkmış Miletopolis höyük ile başladığı sanılmaktadır. Tarihçi Strabon’a göre antik şehir Miletos kolonisi 
olarak göl kıyısında yerleşimin kurulduğu belirtilmektedir. Yaptığım tarih öncesine ait yerleşim araştırmalarda 
Kirmasti sınırları içinde bulunan bazı köylerin bahçe ve eski mezarlarında tarih öncesi iskan izleri taşıyan harabe 
kalıntı parçaları ile karşılaşılmaktadır. Öyleki Miletopolis 
M.Ö. 1. yüzyılı zaten işaret ediyor. Ayrıca ilçenin 15 km 
uzaklığında bulunan Akarca (tümbüldek) kaplıcalarının antik 
dönemde de bu bölgede varlığının sürdüğü sanılmaktadır. 
Zengin arlkeoloji verilerine sahip Kirmasti çevresindeki antik 
dönem ayrıntılarıyla Bi Yalman, B. Alpagut, M. Şahin, 
M.Çubukçu, H. Ersöz akademik araştırma ve makalelerinde 
yer almış tarih öncesi kalıntıları ile antik yerleşimlerden birisi 
olduğu görülmektedir. Antik kentin içinden geçen çay da aynı 
ismi taşımaktadır. Adının kökeni mübadele öncesine 
dayanmaktadır. Kentin içinde günümüze ulaşmış yapı 
kalıntısı ancak bazı köylerin bahçe çitlerinde kullanılmış tarih öncesine ait yapı kalıntıları görülmektedir. En önemli 
veri ise bir evin temel inşaatı sırasında ele geçmiş olan tunçtan yapılmış bir Athena başı heykelidir. Bu eserin 
Miletopolis kökenli olduğu düşünülmektedir. Gün yüzüne tesadüf çıkmış olan eser şu anda Bursa Arkeoloji 
Müzesinde sergilenmektedir. Diğer taraftan 
Kirmasti köyü olan Paşalar köyü, Paşalar fosil 
lokalitesi ilk olarak keşif çalışmaları, Bavyera 
Bilimler Akademisi’nin ilgili üyesi Alman 
akademisyen Heinz Tobien tarafından 1960’larda 
kazılmıştır. (Lokalite, ormanyolu açılırken,1968 
yılında Alman-Türk jeolog ekibinin yürüttüğü 
linyit yüzey araştırması sırasında tesadüfen 
bulunmuştur. O dönemde yapılan arkeolojik 
çalışmalarda bulunan 82 kadar omurgalı 
lokalitesinden Paşalar lokalitesi en 
zenginlerinden biri olduğu ve primat fosilleri 
içerdiği için, ilk olarak kayıtlara geçen 1969 ve
1970 yıllarında Alman paleontolog Heinz Tobien 
tarafından kazılmıştır.) Lokaliteden ele geçen 
primat fosilleri üzerinde arkeolojik inceleme, ilk çalışmalar 1977 yılında P. Andrews ve H.Tobien tarafından 
yapılmıştır. Başlıca iki tür tanımı yapılıp, ufak yapıda olan veriler incelenerek Sivapithecus darwini olarak 
81
Bir Belgeselcinin Gözünden Türkiye’deki Antik Bölgeler ve Kentleri – MİSYA (Mysia)
guruplandırılmıştır.1983 senesinde Prof. Dr. Berna Alpagut başkanlığında başlayan ikinci kazı sezonundan sonra 
(Alpagut,1990),Paşalar hominoidleri oldukça seksüel dimorfik bir tür Sivapithecus alpani ve ikinci tür ise aynı 
genus içersinde intermediyet bir tür olarak tanımlanmıştır. (Alpagut, Andrews ve Martin,1990). Alpagut,·Andrews 
ve Martin’e göre(1990),Paşalar fosil lokalitesinde ikinci bir tür hominoid olma olasılığı bulunmaktadır.
Tarih öncesi çağ‟a ait birçok kalıntıyı barındıran Kirmasti – Mustafakemalpaşa ilçesi antik dönem temelleri üzerine 
inşa edildiği sanılmaktadır. 
MĠLETOPOLĠS
Miletopolis Antik Kent YerleĢimi
Miletopolis veya Miletoupolis, eski Mysia’nın kuzeyinde, adını Macestus ve Rhyndacus nehirlerinin birleştiği 
yerde, kasabanın batısında, Macestus ve Rhyndacus’un 
birleştiği bir kasabadır. Strabon‟a göre Milet kolonisiydi.
M.Ö.1.yüzyılda göl kenarında bulunmaktadır.(Miletopolitis 
yada Artynıas) gölü olarak adlandırılmıştır. Önemli bir Liman 
kenti olan Miletopolis günümüzde Ulubat gölüne 17 
km,Manyas Gölü‟ne 27 km, Marmara Denizine 37 km 
uzaklıktadır.Bursa Mustafakemalpaşa ilçe ova tepeliğinde 
Üçkürnalı yada Melde bayırı olarak adlandırılan mevkide 
1975 yılında Bursa İzmir karayolu çalışmalarında ortaya 
çıkmıştır. Kuruluşu hakkında kesin bir bilgi olmamakla 
birlikte, Kyzıkos lular, ya da Atinalılar tarafındanmı yoksa Miletoslular tarafındanmı kurulduğu bölgede zaman 
içinde yapılan harfiyat ve kurtarma kazıları ışığında elde edilen nimüsmatik veriler veya arkeolojik bulgulara 
dayandırmaktayız. Antik kaynaklarda geçen Kentin ayrıca bir liman kenti olduğunu,Hadriyanus dönemi sikkeleri ve 
Atina vergi listelerinde geçmesinden anlaşılmakta.
Tarihçe
Kentin adını ilk Strabon anmaktadır. Strabon, kentin kurucusu olarak Thrak kökenli Dolionlar ve Mygdonlar‟ı 
gösterir; ancak kentin adına bakılarak bir 
Miletos kolonisi olduğu da söylenmektedir. 
Yörede M.Ö. 1. binde Milada halkı 
yaşamakta idi ve bu halkın kentinin adı geç 
dönemlerde Miletopolis olmuş fakat bu ismin 
Miletos ile bir ilgisi yoktur. Sadece Milata adı 
Miletoya dönüşmüştü. Ramsay‟a göre 
Miletopolis, bu Mileta‟ların şehri idi ve 
Miletos‟tan gelmiş bir koloni tarafından 
kurulmuş hissini vermek için isim 
Yunanlılaştırılmıştır. Kentin varlığına Attik 
Tribut listelerinde de rastlamaktayız. Buradan M.Ö. 5. yüzyılda 
Miletopolis ile Atina arasında ilişkilerin başladığını öğrenebiliyoruz. 
Kentin varlığını gösteren bir başka kaynak ise, festival takvimleridir. 
Miletopolis‟de ele geçen bir yazıtta ay adları sayılmıştır. Bu aylardan bir 
tanesi de “Skirophorion” ayıdır. Bu, Atina takviminde yılın en son ayıdır 
ve bugüne dek Atina dışında başka bir yerde bu ayın adına 
rastlanamamaktadır. Ele geçen sikkeler sayesinde M.Ö. 4. yüzyılda 
kentin sikke basmaya başladığını öğreniyoruz. Atina sikkelerinde olduğu gibi, sikkelerin ön yüzlerinde Athena‟nın 
başı, arka yüzde de baykuş figürü görülmektedir. Schwertheim, bu simgeleri Atina ile ilişkili kentlerin kullandığını 
söylemektedir
82
Bir Belgeselcinin Gözünden Türkiye’deki Antik Bölgeler ve Kentleri – MİSYA (Mysia)
Miletopolis M.Ö. 281 yılındaki Kurupedion Savaşı‟ndan sonra Selevkosların hakimiyetine girmiş, yüzyılın 
sonlarına doğru Bergama Krallığı‟nın topraklarına katılmıştır. Bithynia kralı Prusias‟ın M.Ö. 156-154 yılları 
arasında yapılan savaşta Bergama kralı 2. Attalos‟u yenmesiyle kent bir süre Bithynia Krallığı‟nın egemenliğine, 
M.Ö. 1. yüzyılda ise, Kyzikos hakimiyetine 
girmiştir. M.Ö. 1. yüzyılın ortalarında kent 
zenginleşmeye başlar ve imparator 
Vespasianus döneminde tekrar sikke 
basımına geçilir. İmparator Hadrianus 
Anadolu‟ya yaptığı seyahati sırasında 
Miletopolis‟e de uğramış ve kentte büyük 
saygı görmüştür. İmparator Valerian ve 
Gallienus dönemlerinde Gotlarla yapılan 
savaşlar nedeniyle kent her bakımdan 
zayıflar. Bizans döneminde ise bir 
piskoposluk merkezi olmuştur.
Bir başka görüşe göre kentin M.Ö.7.yüzyılda kurulduğu düşünülürse Miletopolis‟in bir Koloni kenti olup olmadığı 
hakkında açıklayıcı bilgiler netlik kazanmazken Miletopolisin M.Ö.5.yüzyılda Antik Delos Birliğine üye olduğu ve 
bu birliğe (M.Ö.410/409 listesi ) yıllarında vergi ödediği kayıtlarda bulunmaktadır. Bir diğer veri ise, Antik Kent 
Miletopolis‟te M.Ö.4.yüzyılda darp edilen sikkelerin ön yüzünde Athena başı, arka yüzünde ise baykuş 
bulunmaktadır. Kent M.Ö.4.yüzyılda bağımsız kent statüsüne‟de girdiği gözükmektedir. Arkeolojik bulgular 
ışığında bakılırsa, kentte çıkan sikkeler üzerindeki betimlemeler ve 
kentte çıkan bazı yazıtlarda Miletopolis kentinin Atina ile büyük 
bağlantısının olduğu netlik kazanmıştır. Miletopolis antik şehir ilk 
keşif 1975 yılı Bursa İzmir karayolu çalışmaları sırasında tespit 
edilmiş, bu sebeple antik şehir tahrip olacağı düşünülüp karayolu 
çalışması durdurulmuştur.1975 yılında Arkeolojik açma başlatılıp 
bilimsel çalışmalar ışığında ortaya çıkan veriler kesinlik kazanmıştır. 
Kazı çalışmalarında antik kenti çevreleyen Miletopolis Höyüğün 130×70 boyutlarındaki kısmı kaldırılmış yol 
yapımına devam edilmiştir. Burada çıkan verilere göre M.Ö.100 
de kurulduğu ayrıca yunan arşiv ve belgelerinde adı 
geçmektedir. M.Ö.4 yüzyıl dan itibaren bazı sikkelerde 
Miletopolten olarakta adı geçmektedir. 2008 yılında tekrak bir 
kurtarma kazı çalışmasında Miletoplis Antik kentin bir kısmı 
gün yüzüne çıkartılmıştır. Miletopolis antik kentte yapılan 
arkeolojik kazılarda, bir tapınak, tapınak kalıntıları,hamam 
kalıntıları,mimari yapılar,lahitler,bronzdan Apollon heykel, 
büst, seramik parçaları, Miletopolis kökenli yazıtlar ve figürler Bursa Arkeoloji Müzesinde sergilenmektedir. 
Ayrıca Karacabey harası sırtlarında bulunan nekropolde antik kent‟e ait olduğu sanılan mezar kalıntıları 
bulunmuştur.
Üstünde savaşların yapıldığı birçok bilinmeyen Medeniyetlerin geçtiği ve çözümlenmemiş sır olan yaşantılarını 
götürüp gittiği Antik Çağ insanları bu bölgedeki kolonilerini ne için kurdukları yada ne zaman terk ettikleri gizemli 
bir tarihin yirminci yüzyılda farkedilmiş olmasıdır. Çünkü Miletler hakkında çok fazla bilgimiz var fakat 20. 
yüzyıla kadar Miletopolis hakkında ortaya çıkmamış sırlarda bulunmaktadır. Son 30-35 yıl içerisinde bilim 
adamları Miletoplis hakkında insanların söylenceleri 
arasındakini ancak farkedebildi. Ulubat Gölü kenarında 
Antrepoli kurulan bu kayıp Medeniyet Apolyont gölünün 
batısında kurulmuştur. Hatta Karacabey Harası yakınlarınada 
uzanmaktadır. Miletopolis ismi Luvi dilinden gelmiş ve Helen 
Diline uydurulmuş olması varsayımları arttırmaktadır. Kentin 
adına bakacak olursa Miletoslular tarafından kurulduğu 
muhtemeldir. Bir diğer görüş ise bölgede M.Ö.1.bin yılda bir 
Mileda halkının yaşadığı antik yazarların hikaye anlatımlarından anlaşılmakta. İlk Mileda halkının yerleşkesi kesin 
83
Bir Belgeselcinin Gözünden Türkiye’deki Antik Bölgeler ve Kentleri – MİSYA (Mysia)
bilgi olmamakla birlikte M.Ö. 100 de gerçekleştiği ve Mileda kentinde çoğunlukla Roma lılar ikamet etmekte 
olduğu arşivlerde geçmektedir. Halkın küçük bölümü ise antik yunanlılar oluşturmaktadır. Bazı tarihçiler bu halkın 
Miletoslular ile hiçbir ilgisinin olmadığını Mileda adının Miletoya dönüşmüş olabileceğini ortaya koymaktadır. 
Mileda adı Hitit belgelerinde böyle geçer,Luvi dilinde Ana Tanrıça Tapınağına giden yol anlamına geldiğini işaret 
etmektedir. Miletopolis bir Misya (Mysıa) kentidir tıpkı Bergama 
ve Kyzıkos gibi. Miletopolis yakınlarındaki Apolyont gölü Antik 
Çağ‟da Miletopoli‟e kadar uzanıyordu yani Miletopolis bir göl 
kıyısındaydı.
Miletopolis ismi tarihte ilk kez M.Ö.100 de duyulmuştur. M.Ö. 85 
te Romalı komutan Flavius Pontus Devleti Kralı Mitradesi 
Rhındakos çayı kıyısında yenerek Kentteki hakimiyeti gereği 
kendi adına sikke bastırmıştır. Flavius daha sonra antik kenti 
Kyzikos başpiskoposluğuna bağlamıştır. Araştırmalarımızdaki bazı dış kaynaklarda adı geçen Miletopolis Antik 
kent hakkındaki bilgilerin Atina Hadrıanus müzesi kayıtlarda M.Ö.9 ve 10.yüzyıl içinde bu kentten vergi aldığı 
anlaşılmaktadır. Atina da M.Ö.330 yılında geçen bir kayıtta da Miletopolis kentinin ismi geçmektedir. Miletopolis 
geçirdiği depremler ile kutsal alanların yıkıldığı ve İmparator Hadrıyanus kenti ziyaret ettiğinde 45 katır yükü külçe 
altını sikke bastırarak kentin onarımına katkıda bulunmuş olup halkın sevgisine mazhar olmuştur. Bizan döneminde 
Piskoposluk merkezi olan Antik kent doğal felaketlerle yerle bir olup olağan üstü mimari eserlerle yapılmış şehirler 
afetler ve yıkıntılar altında kalmış, nerdeyse tamamen yok oldukları açmalar ışığında belli oluyor. Fakat bu yıkımlar 
ve felaketler iki bin yıl evvel Roma yaşam tarzını bugüne getirerek anlaşılabilmesini sağlamıştır. 
AraĢtırma ve kazılar
İlk buluntuları 1974 yılında Bursa-İzmir karayolu yapımı çalışmaları sırasında ortaya çıktığı ve Miletopolis antik 
kentin tahrip olacağı saptanarak yol yapımı durdurulmuş 
ve 1975 yılında tekrar kazıma başlanıp buradaki veriler 
kesinlik kazanmıştır. Kazı çalışmalarında Antik kenti 
çevreleyen Miletopolis Höyüğün 130×70 boyutlarındaki 
kısmı kaldırılmış yol yapımına devam edilmiştir.Burada 
çıkan verilere göre M.Ö.100 de kurulduğu yunan arşiv 
ve belgelerinde adı geçmektedir.M.Ö.4.yüzyıldan 
itibaren bazı sikkelerde Miletopolten olarakta 
geçmektedir. 2008 yılında antik yerleşim üzerinde 
tekrak bir kurtarma kazı çalışmaları Miletoplis antik 
kentini gün yüzüne çıkartmaktı, Bursa arkeoloji müzesi 
yetkilileri ve kazıcı firma işçileri heyecanla çalıştılar 
ancak kısa bir çalışma sonrası ara verilen antik kentte 
kurtarma kazısı bile inanılmaz bir başarı getirdiği ve 
bugünkü bölge halkını bile heyecanlandırmıştır. 
Buluntular 
Yapılan bilimsel arkeolojik kazıda Roma İmparatoruna ait bir 
tapınağın kalıntıları yivli sütunlar, mask kabartmalar, sütun 
başlıkları , alınlıklar ve çeşitli motiflerle işlenmiş mermer parçaları, 
1.13 boyunda bronzdan yapılmış bir Apollon heykeli bulunmuştur. 
Tapınak kalıntıları arasında bulunan oda girişlerine ait kaide ve 
sütunlar, mask kabartmalar tapınağın 
giriş bölümüne ait olduğu 
sanılmaktadır. Kazılarda ayrıca 
Apollon heykeline ait parçalar ,hamam 
kalıntıları , yıkık sütünlar arasında 
mozaik parçaları ve erken Bizans 
dönemine ait harabe kalıntıları 
84
Bir Belgeselcinin Gözünden Türkiye’deki Antik Bölgeler ve Kentleri – MİSYA (Mysia)
bulunmuştur. Ayrıca Karacabey harasına yakın sırtlarda 20 civarında aile mezarı bulunmuştur. Hala gizemini 
koruyan antik şehir hakkındaki bilgilerin araştırılması gerektiği Miletopolis‟in Miletoslular mı..! Kyzıkoslularmı..! 
yoksa Atinalılar tarafından kurulduğu geniş ve kapsamlı arkeolojik kazılar sonrası netlik kazanabileceği 
sanılmaktadır. Ayrıca Berlin – Altes Museum da sergilenen Menofanların M.Ö.1.yüzyıl‟a ait mezar kabartması 
(Roma’da yaşam ve ölüm) ,Günümüzde Bursa – Mysia, Miletopolis yakınında çıkarılmış olup antik yerleşimin 
üzerinde Roma hakimiyetinin varlığını güçlendirmektedir. 
Diğer bir taraftan antik kent üzerinde arkeolojik araştırmaları değerlendiren ve Miletopolis hakkında araştırma 
yapan bilim insanları Uluslararası 3.Mustafakemalpaşa Sempozyumu Geçmişten Geleceğe Mustafakemalpaşa adlı 
eserin 75 ve 116 sayfalarda geçen Liman kenti Miletopolis bölümlerinde şöyle açıklamakta. 
1902 yılında bölgeyi ziyaret eden diğer bilim adamı ise; coğrafyacı Alfred Philippson‟dur.Philippson eserinde, 
günümüzde “Melde Bayırı” olarak adlandırılan tepenin sol tarafında yer alan 
bataklıktan ve bataklık etrafında tespit ettiği mimari bloklardan bahsetmektedir. 
Burasının Miletopolis kenti (Kirmasti) ve kente ait liman olduğu konusunda vurgu 
yapmaktadır. Philippson, Rhyndakos Nehri‟nin getirdiği alüvyonlar sayesine 
bölgenin zamanla dolduğunu ve arkeolojik kültür varlıklarının zamanla toprak 
altında kaldığını belirtmektedir. Hasluck ise, Miletopolis‟in Kyzikos‟un egemenlik
bölgesi içinde bulunduğunu bildiren araştırmacılardan biridir. Eserinde kentin 
yerinin Mihaliç veya Melde‟de olabileceği görüşlerine yer vermektedir. Ancak, 
gözlemlerinde Miletopolis sikkelerinin Melde‟de çok yoğun olarak çıktığını, 
Mihaliç‟te ise çok nadir olduğunu belirtmektedir. Hasluck, sonuç olarak Melde 
etrafında yoğun olarak gözlemlediği mimari kalıntılardan ve sikkelerde kentin lokalizasyonu Melde Bayırı ve 
çevresine vermektedir. J. Artue Munro da, Hasluck gibi Miletopolis‟i Melde Bayırı civarına lokalize eden 
araştırmacılardan birisidir. Kentle ilgili kesinleştirilemeyen soruların cevabını 1975 yılında, Bursa Arkeoloji 
Müdürlüğü başkanlığında yapılan arkeolojik kazılar ve Alman Epigraf Elmar Schwertheim vermiştir. Melde 
Bayırı‟nda yapılan arkeolojik kazılarda, bir tapınak ; “C sondajı” olarak adlandırılan alanda ise, hamama ait yapı 
kalıntıları tespit edilmiştir . Yapılan kurtarma Schwertheim ise; Kyzikos ve yöresi yazıtlarının 2. serisinde 
Miletopolis kökenli tüm yazıtları yayınlamıştır. Gerek arkeolojik kazılar gerekse; Schwertheim tarafından 
yayınlanan yazıtlar kentin lokalizasyon problemini ortadan kaldırmıştır. Yapılan bu araştırma ve kazılar Hellenistik 
ve Roma Dönemi‟nde kentin oldukça önemli bir yer olduğunu gözler önüne sermektedir. Kazılarında tespit edilen 
mimari yapılar, lahitler, heykel ve M.Ö. 6-5. yüzyıla tarihlenen çeşitli seramik parçaları antik kentin Melde 
Bayırı‟nda olduğu kanaatini güçlendirmiştir.
Limanın Konumu
Attik-Delos Deniz Birliği‟ne üye olan kentin limanının olması kaçınılmaz bir gerçektir.
Ancak, günümüze kadar yapılan araştırmalarda Melde Bayırı ve çevresinde limana ait olabilecek herhangi bir yapı 
kalıntısı ile karşılaşılmamıştır. Tarafımızca yapılan araştırmada, kentin yakın çevresinde yer alan Tatkavaklık, 
Derecik, Ocaklı, Yumurcaklı, Gönü, Yolağzı ve Ovaazatlı köylerinde muhtelif yerlerde antik limana ait olabilecek 
kalıntılar tespit edilmeye çalışılmıştır. 
Araştırma yaptığımız köylerde muhtarlar 
veya köy azaları ile birebir görüşülmüş, 
çevre hakkındaki bilgilerine 
başvurulmuştur. Yapılan araştırmada 
limanla bağlantılı olabilecek herhangi bir 
yapı kalıntısına rastlanılmamıştır. Ancak 
söz konusu köylerde tekil sayıda mimari parçalara rastlanmış ve bu mimari blok taşların Melde Bayırı‟ndan 
getirildiği öğrenilmiştir. Yüzeyde limana ait herhangi bir yapı kalıntısına rastlanmayan kentin limanının 
belirlenebilmesi için bölgenin geçirdiği coğrafi değişim ve depremlerin irdelenmesi gerekmektedir. Nitekim, 
Uluabat ve Manyas Gölleri Kuzey Anadolu Fay Hattı içerisinde yer alan bölgede Antik Çağ‟dan günümüze kadar 
birçok deprem meydana gelmiştir. Bu hareketli zemin özellikle Kuvater‟de hızlı bir jeomorfolojik gelişim-değişim 
geçirmiştir. E. Lahn‟a göre, Neojen
Dönem‟de Bursa-Gönen depresyonu çöküntü alanında büyük bir göl oluşmuş; Kuvater Dönem‟de meydana gelen 
hareketlenme neticesinde ise bu büyük göl, dört ayrı küçük göle dönüşmüştür. Uluabat Gölü‟nde yapılan jeolojik ve 
jeomorfolojik araştırmalar gölün; Geç Holosen‟de akarsu yataklarının setlenmesiyle meydana geldiğini 
göstermektedir. Bölgede akarsu yataklarının eğimi azdır ve nehirlerin biriktirme hızı oldukça fazladır. Zamanla 
karasallaşan küçük göllerden geriye Uluabat ve Manyas Gölü kalmıştır. 1910‟lu yıllarda Philippson, Melde 
civarında, müze tarafından kurtarma kazılarının yapıldığı alanın hemen batısında bir bataklığın varlığından söz 
85
Bir Belgeselcinin Gözünden Türkiye’deki Antik Bölgeler ve Kentleri – MİSYA (Mysia)
etmektedir. Yaptığı çizimde de bataklığın konumunu açıkça göstermiştir. Günümüzde ise söz konusu alan tamamen 
kurumuş, üzerinde yer yer inşaatlar yapılmıştır.
Referanslar 
 Prof.Dr. İbrahim Hakan Mert
 Öğr.Gör. Reyahan Şahin
 Arş.Gör.Dr. Serkan Gündüz
 Yrd.Doç.Dr. Oktay Dumankaya 
 Yrd.Doç.Dr. Sezai Sevim 
 Mustafa Eren 
 Tekin Gün

*****

EġKEL LĠMANI – DASKYLEION AD MARE 
Yeri
Bursa ilinin kuzeybatısında bulunan Eşkel, Rhyndakos Irmağı‟nın Marmara Denizi‟ne döküldüğü yerin doğusunda, 
küçük bir koyda kurulmuştur. 
Tarihçe
Daskyleion ad Mare yerleşim hakkındaki bilgiler, antik kentin 20. yüzyıl‟da Yunanlılar tarafından Daskeli olarak 
iadı ile anılmakta olduğu görülmektedir. Kentin antik dönemdeki adı Daskyleion‟dur. Bölgede birden fazla 
Daskyleion isimli kent olmasından dolayı Corsten, Eşkel‟de bulunan deniz kenarındaki Daskyleion kentini 
Daskyleion ad Mare (Deniz Kıyısındaki Daskyleion) olarak adlandırmıştır. 20. yüzyılın başında ilk kez Dakyleion 
ile Eşkel eşleştirmesini ilk kez yapan F. W. Hasluck‟tur. Hasluck, Daskyleion‟un, koyu doğu rüzgârlarından 
koruyan bir tepenin üzerinde olduğunu belirtmektedir. Kentin, koyun içerisinde şekilsiz, yontulmamış taşlardan 
düzensiz bir dalgakıranı ve çok küçük bir limanı mevcuttur. Eşkel Limanı‟nda yapılan çalışmalar, Eşkel sahil şeridi 
boyunca, burnun üstüne ve çevresinde gerçekleştirilmiştir. Korsantepe olarak adlandırılan burun üzerinde 
yaptığımız araştırmalarda birçok seramik parçasına rastlanmıştır. Kıyılarında ve sualtında yaptığımız araştırmalar 
neticesinde antik döneme tarihleyebileceğimiz herhangi bir liman yapısı ile karşılaşılmamıştır. Kıyı şeridinin 
durumu özellikle son birkaç yıl içerisinde gerçekleşen modern yapılaşmanın izlerini göstermektedir. Eşkel‟in eski 
fotoğraflarını incelenirken, özellikle Abdullah Şentürk tarafından 2008 yılında çekilen fotoğraf, değişimi gözler 
önüne sermektedir. Hasluck tarafından bahsedilen antik dalgakıranı Şentürk‟ün fotoğrafında açıkça görmekteyiz. 
Antik dalgakıranın üzerine ne yazık ki son yıllarda yapılaşmaya gidilerek yeni bir dalgakıran inşa edilmiştir. Bu 
sebep ile antik dalgakıranın boyutları hakkında bir yorum yapmamız mümkün değildir. Sadece yapım tekniği 
açısından fotoğraf üzerinden fikir üretmemiz mümkün olmuştur. Dalgakıran, Eşkel Koyu içerisinde, fotoğraftan 
görülebildiği kadarı ile güneybatı–kuzeydoğu doğrultusunda düz bir hatta uzanmaktadır. Karadan çekilen bir 
fotoğraf üzerinden eski dalgakıranı yorumladığımız için sualtında ne kadar devam ettiği belirsizdir. Dalgakıran, 
deniz taşıtları için kuzey ve batı rüzgârlarına karşı korunaklı bir alan yaratmaktadır. Hasluck‟un da tanımladığı gibi, 
şekilsiz iri taşların düzensiz olarak yığılması ile oluşturulmuştur. Yapım tekniği olarak, Plakia Antik Kenti 
dalgakıranına benzemektedir. Korsantepe‟nin doğu tarafında kalan kıyı şeridi Ketenderesi‟ne kadar yüksek kıyı 
şeklinde devam etmektedir. Kıyı yapısı hem herhangi bir dalgakıran yapısının bulunmaması hem de direkt olarak 
kuzey yönlü rüzgârlara açık olması nedeni ile liman inşa edebilmek için uygun değildir. Bu sebep ile antik çağda 
Dasyleion ad Mare‟nin bir adet limanı olması gerektiğini ve bu limanın ilçedeki modernleşmenin tahrip ettiğini 
düşünmekteyiz.
PAĠMANENON- (ESKĠ MANYAS)
Yeri
Paimanenon-Eski Manyas Paimanenon‟un bugünkü yerini tartışan eski araştırmacılar, Kyzikos‟tan 35 mil mesafede 
olduğunu savunurlar. Waddington ve Lolling şehrin ismi olarak Poimanos şeklini kabul etmektedirler. Ramsay ise, 
86
Bir Belgeselcinin Gözünden Türkiye’deki Antik Bölgeler ve Kentleri – MİSYA (Mysia)
bunun yanlış olabileceğini söylemektedir. Halkının da Poimanenoi olduğunu savunmaktadır. Bugün “Eski Manyas” 
diye anılan kalıntılar alanı Manyas ile Susurluk arasında, Manyas‟ın 9 km. güneydoğusundadır. 
Tarihçe
Poimanenon‟da kazı yapılmadığından ve antik kaynaklarda da pek söz edilmediğinden tarihçesi ile ilgili 
bilgilerimiz sınırlıdır. Ancak, kentin tarihçesinin M.S. 2. yüzyıla kadar uzandığını bastığı sikkelerden 
öğrenmekteyiz. Bizans döneminde ise, Komnenosların güçlü bir kalesi olduğu bilinmektedir. Antik kentte birkaç 
mimari parça ile Roma dönemine ait bir yazıtlı taş ele geçmiştir. Ramsey 1960 yılında yayımlanan eserinde 
“Lolling Athenische Mittheilungen‟in, Gönen‟de bulunmuş olan bir kitabeden hareketle Poimanenon arazisinin 
Gönen‟e kadar uzandığı” görüşünde olduğunu ifade etmektedir. 
KONAN- ARTEMEA (GÖNEN)
Yeri
Konan-Artemea-Gönen Artemea‟nın bugün Balıkesir sınırları içinde olan Gönen kaplıcalarının bulunduğu yerde 
olduğu sanılmaktadır. 
Tarihçe
Tarihi hakkında kesin bilgileri net olmayan Konan-Artemea ilk bilgiler M.S 2. yüzyıl‟a ait bulunan kitabelerde 
şehrin adı „Sıcak Su Şehri, Thermi‟, hamamlarda „Granikaion Hamamları‟ olarak geçmektedir. Bu kitabelerde, 
sıcak suyun şehir için önemli olduğu ve şifa dağıtan suyun insanlara sunulması için yardım yapan yönetici ve
kişilerin isimleri belirtilmektedir. Kent o yıllarda var olduğu sanılan Artemis tapınağının yanında kurulmuştur. 
Kuruluş tarihi kesin değildir. Gönen kaplıcalarının bulunduğu yerde antik çağ kalıntılarına rastlanmamakla birlikte, 
antik mezar stelleri ele geçmiştir.Antik çağlardaki isimleri Asepsus ve Artemea olan ilçe; tarih boyunca çeşitli
medeniyetlere de ev sahipliği yapmıştır. M.Ö. 14. yüzyılda bir köy olarak kurulduğu tahmin edilen ilçede; Osmanlı
dönemine kadar, Truvalılar, İyonlar, Lidyalılar, Persler, Helenler, Bergama krallıkları ile Roma ve Bizans 
devletlerine ait halkların yaşamlarını sürdürdükleri tahmin edilmektedir. Uzun süre Bizans yönetiminde kalan 
bölge, 13. yüzyılda Anadolu Selçuklularının eline geçmiş, bu Devletin dağılmasından sonra Karesi Beyliği
yönetiminde kalmış ve nihayet 1334 yılında Osmanlı idaresine katılmıştır.
ZELEĠA (SARIKÖY)
Yeri
Zeleia-Sarıköy Biga-Gönen yolu üzerinde Gönen‟in 12 km. kuzeybatısında Sarıköy‟ün yakınlarındaki tepenin 
yamaçlarındadır. Strabon Zeleia‟yı, Aisepos‟un denize döküldüğü yerden yaklaşık 80 stadia ve Kyzikos‟tan 190 
stadia uzaklıkta İda dağının eteklerinin en ucunda kurulduğunu söylemektedir. 
Tarihçe
Kent tarihi hakkında en yakın yorumlar antik kaynaklardan günümüze aktarılmaktadır. Homeros İliada‟sında, Troia 
savaşlarında Zeleialıların Troialılara savaşçılar gönderdiğinden bahsetmektedir. Bunlardan kentin kuruluş tarihinin 
M.Ö.1200‟den daha eskiye gittiğini anlamaktayız. Tarihçi Arrianos ise, İskender‟in Anabasis‟i adlı yapıtında 
İskender‟in M.Ö. 334 Granikos savaşı sırasında Zeleia yakınlarında konakladığını yazmaktadır. Zeleia gelişmiş bir 
kent olmadığı için burada görülmeye değer bir antik çağ kalıntısı yoktur. Tek buluntu köyün içindeki silindir 
şeklindeki mermer bir yazıttır. Büyük İskender‟in M.Ö. 334 yılında Biga yakınlarındaki Kocabaş çayı kıyısında, 
Pers ordusunu yendiği Granikos savaşı eskiçağ tarihinin en önemli olaylarından biridir. Perslere karşı kazandığı bu 
ilk büyük zafer Büyük İskender‟e Asya‟nın kapılarını açtığı gibi, yeni bir çağın da başlangıcı olmuştur. Bu savaşta 
87
Bir Belgeselcinin Gözünden Türkiye’deki Antik Bölgeler ve Kentleri – MİSYA (Mysia)
Makedonya‟dan Çanakkale Boğazını aşarak gelen Büyük İskender‟in ordusu, Zeleia‟dan gelen Pers ordusuyla 
karşılaştığı antik yazarların kaynaklarında geçmektedir.
AraĢtırmalar 
İlk defa Homeros‟un İliada destanında adı geçen Zeleia, tarih içinde kendisinden çok fazla bahsedilen bir kent 
değildir. Kent ile ilgili antik çağlardaki en önemli kayıt Granikos savaşından önce Anadolu‟daki Pers askeri 
gücünün burada toplanması ve Pers komutanlarının savaş ile ilgili kararları almalarıdır. Daha sonra da Pers ordusu
batıya doğru hareket etmiş ve savaşın yapıldığı Granikos ırmağı kıyısında Büyük İskender‟i beklemiştir. Tarih 
içinde önemli bir olaya ev sahipliği yapmış olan Zeleia kenti, 20. yüzyılın başında bölgede araştırmalar yapan W. 
Leaf tarafından Sarıköy yakınındaki Üvecik Tepe üzerine yerleştirilmiştir. Geçen zaman içinde eskiçağ tarihi ile 
ilgili yapılan tüm yayınlar Leaf‟in bu önerisini aldıklarından Zeleia, Sarıköy olarak geçmektedir.Fakat 2006-2007 
yılları arasında bu civarda gerçekleştirilen ilk arkeoloji yüzey araştırmaları Sarıköy yakınındaki Üvecik Tepe‟nin 
gerek boyutları, gerekse arkeolojik materyalin eksikliği nedeniyle Zeleia olamayacağını ortaya koymuştur. Civarda 
yapılan araştırmalarda ise, Sarıköy‟ün doğusunda, Gönen çayı kıyısındaki Bostancı, Höyük Tepe‟nin Zeleia için 
çok daha uygun olduğu sonucuna varılmıştır. Buradaki yerleşimin kent ile ilgili antik kaynakların verdiği tarife 
uygun olarak Aesepos (Gönen) çayı kıyısında olmasının yanı sırabüyüklüğü ve arkeolojik buluntular nedeniyle de 
Zeleia olması çok daha uygundur. Tepe üzerinde yapılan yüzey araştırmalarında Geç Tunç Çağından itibaren 
yerleşilmekte olduğu anlaşılmıştır. Ayrıca yerleşimi çevreleyen bir sur duvarı ile akropolünde tapınak olması 
muhtemel yapılara ait mimari kalıntıların varlığı da bu sav‟ı desteklemektedir. Böylece, Homeros destanlarında 
bahsi geçen nadir kentlerden biri olan Zeleia‟nın bu lokolizasyonu ile Bandırma-Gönen bölgesinin Geç Tunç 
Çağında Troia merkezli kültür ile olan bağı da anlaşılmış olacağı düşünülmektedir.
LENTĠANA
Lentiana Ramsay‟a göre, Lentiana, Poimanenon‟un civarında bir dağ silsilesi ve bir kentin adıdır. Birçok yerde ikisi 
birlikte anılmaktadır. Çeşitli yayınlarda Lentiana‟nın, Kyzikos ile Poimanenon arasında olduğu ya da Poimanenon‟a 
çok yakın olan Kharioras‟la Berbeniakon‟un kuzeyinde olduğu geçmektedir. Umar bu anlatımlardan yola çıkarak, 
kentin konumuna ilişkin olabilecek dört isim önermektedir. Bunlardan bir tanesi, Gönen‟in 8 km. kuzeybatısında 
olan Alaattin Köyü; ikincisi, Gönen‟den 5 km. Babayaka Köyü ki burada muazzam harabeler vardır; üçüncüsü, 
Gönen‟in 14 km. batısında Alacaoluk Köyü‟ndeki Alacaoluk kalesidir. Dördüncüsü ise, Zeleia/Sarıköy‟ün 3 km. 
güneyinde bulunan Dereköy‟dür. Buralarda antik çağdan kalma kalıntılar görülmektedir.

****

DASKYLEİON

Dascylium, Dascyleium, Dascylus ya da Daskyleion olarak da 
yazılmaktadır.(Antik Yunanca: Γαζκύλιον, Γαζκσλεῖον), 
Daskyleion konusunda ilk araştırmalar Antik Çağ’da şehrin adı 
konusundaki farklı görüşlerle başlamıştır. Antik 
yazarlardan Mela ve Plinius bu merkezlerden Daskylos olarak söz 
ederken, Stephanos Byzantios, Daskylion adını kullanır. M.Ö. 
7.yüzyılda Daskylos adıyla bilinen ünlü Lydia Kralı‟nın Sardis‟ten 
hanedan kavgaları nedeniyle buraya gelmesiyle kent Daskyleion 
adını almıştır. Daskyleion‟da doğan oğlu Gyges daha sonra Lydia‟ya geri çağrılıyor. Gyges Lydia‟ya kral olduktan 
sonra şehre Daskyleion deniliyor. Çünkü Daskyleion “Daskylos‟un yeri anlamındadır. Bu ismi M.Ö.650 yıllarında 
almıştır. Ünlü tarihçi Herodotos ise bu şehrin adını Daskyleion olarak verir. Antik Çağ’da şehrin adı konusundaki 
tartışmalar 20. yüzyıl başlarında yerini şehrin lokalizasyonu konusundaki tartışmalara bırakmıştır. Orta 
Çağ yazarı Stephanos Byzantios Anadolu‟da Daskyleion adı verilen beş yerleşmeden söz etmektedir; ancak 
tarihçiler ve arkeologlar Kuzeybatı Anadolu‟da, Bandırma‟ya 40 km mesafedeki Ergili Köyü‟ne çok yakın 
olan, Manyas Gölü kıyısındaki Hisartepe üzerinde yer alan kalıntıların satraplık merkezi Daskyleion‟a ait olduğu 
konusunda ortak görüşte olduğu görülmektedir.

Yeri 
Balıkesir İli, Bandırma İlçesi’ne bağlı Ergili Köyü sınırlarında yer 
almaktadır. Manyas Gölü’nün güneydoğu köşesine yakın bir konumdadır.
Konumu ve Çevresel Özellikleri 
Adını Lydia Kralı Gyges’in babası Daskylos’tan alan Daskyleion Kenti, 
Manyas Gölü’nün güneydoğusunda, Hisartepe üzerinde yer almaktadır.
Adı
M.Ö.7.yüzyıl‟da Daskylos adıyla bilinen ünlü Lydia Kralı‟nın Sardis‟ten hanedan kavgaları nedeniyle buraya 
gelmesiyle kent Daskyleion adını almıştır. Antik yazarlar bu bölge için Hellespontine Phrygia adını kullanmışlardır. 
Strabon da burada Phryglerin yaşadığını belirtmektedir. 
YerleĢim
Daskyleion‟da yapılan araştırmalar sonucu ele geçen Phryglere ait epigrafik ve arkeolojik buluntular bunu 
kanıtlamaktadır. Phryg dilindeki yazıtlar, bezemeli seramikler ve Kybele kültüne ait buluntular, M.Ö. 8 yüzyıldan 
Hellenistik döneme kadar burada Phrygler‟in varlıklarını sürdürdüklerini göstermektedir
Tarihçe
Frig yerleĢimi
Daskyleion’da Troya gibi erken dönem 
yerleşimlerinin olduğu kenttir. 1990 yılından 
itibaren ele geçen epigrafik ve arkeolojik buluntular 
burada bir Frig yerleşimi bulunduğuna işaret 
etmektedir. Frig dilinde yazıtlar, MÖ 8. yüzyıl 
sonlarına ait bir Kibele tapınak modeli, kült eşyaları 
ve çok miktarda bezemeli ve graffitolu seramik 
eserler Friglerin buradaki varlığını kanıtlamaktadır. 
2007-2009 yılları arasında tepenin en yüksek 
yerinde, Kült Yolu olarak adlandırılan alanda 
yapılan kazılarda anakayaya oyulmuş adak çukurları 
ile karşılaşılmıştır. Bu çukurların içerisinden Frig 
uygarlığına ait çok sayıda ağırlık ve tam kap ele 
geçmiştir. Bu kapların çoğu Gordion kazılarından 
ele geçen seramiklerle benzerlik göstermektedir. 
Daha da ötesi, ele geçen graffitolu seramiklerden 
Friglerin Daskyleion‟daki varlığının sadece kendi 
dönemleri ile sınırlı olmadığı anlaşılmaktadır. En 
önemli kanıtlardan 
biri, satrap Megabates Dönemi‟ne tarihlenen bir 
kyliks ayağı altındaki “vanaks” yazısıdır. “Vanaks” 
Frig dilinde “kral” anlamına gelmektedir ve burada olasılıkla satrapı kastetmektedir. Bu yazıt sayesinde, Ahameniş 
Dönem‟de de Frig halkına ait bir grubun buradaki varlığını sürdürdüğü tespit edilmiştir.
Daskyleion‟da Frig yerleşiminin tespit edilmesi arkeoloji dünyası için çok önemli bir keşiftir. Bu durum, bölgenin 
antik yazarlar tarafından neden “Hellespontine Phrygia” olarak adlandırıldığını açıklamakla kalmayıp aynı 
zamanda Friglerin Anadolu‟daki yayılımlarının Kütahya-Eskişehir sınırının daha da batısına ve kuzeye kaydığını 
ortaya koymuştur.
Lidya yerleĢimi
89
Bir Belgeselcinin Gözünden Türkiye’deki Antik Bölgeler ve Kentleri – MİSYA (Mysia)
Lidya uygarlığına ait yerleşim kalıntıları da yine Kült Yolu olarak 
adlandırılan alanda yoğunlaşmaktadır. Ahameniş evresinin hemen 
altında yer alan Lidya tabakaları özellikle son yıllarda çok önemli 
buluntular vermiştir. Burada yaklaşık 10 m2
‘lik bir alana yayılmış 
olan bir yangın tabakası tespit edilmiştir. M.Ö. 550-540 yıllarına 
tarihlenen bu yangın tabakası Perslerin kente gelişi ile aynı zamana 
denk gelmektedir. Bu durum Perslerin kenti savaşarak ele geçirmiş 
olduğunu göstermektedir. Söz konusu yangın tabakası içerisinden, 
olasılıkla dinsel bir sahneyi betimleyen çok sayıda altın ve gümüş 
figür geçmiştir. İnsan figürlerinden bir tanesinin bir rahibi, 
diğerlerinin de kimliği saptanamayan bir tanrıçayı ya da tanrıçaları 
temsil ettiği sanılmaktadır. Gümüşten yapılmış hayvan figürleri ise 
muhtemelen sunu hayvanlarını temsil etmektedir.
Bu buluntuların yanı sıra Lidya Dönemi‟ne ait çok sayıda tam kap ve 
kaliteli Lidya seramikleri, höyüğün genelinden ele geçmektedir. 
Mimari kalıntılar açısından, Kült Yolu alanındaki Lidya mekanlarının 
yanı sıra Akurgal kazıları sırasında ortaya çıkarılmış ve sadece en alt 
taş blokları korunmuş olan sur kalıntısının Lydia kentini çevreleyen 
sur olduğu sanılmaktadır.
AhameniĢ evresi
Ahameniş Dönemi mimarisine ilişkin sağlam korunabilmiş en önemli kalıntı, tepenin güneybatı bölümünde, Kuş 
Gölü‟ne hakim bir noktada bulunan “Kült Yolu” ve onun etrafında barındırdığı yapı kompleksidir. Erken Ahameniş 
Dönemi‟ne tarihlenen ve ortasında yer alan kanalla ikiye 
ayrılan bu yol bir apsisle son bulmaktadır. Bu yol, Tomris 
Bakır tarafından ateş kültüyle ilgili törenlerin yapıldığı kutsal 
bir yol olarak yorumlanmaktadır. Böylece plastik eserler 
üzerinde yer alan sahnelere de baktığımızda Perslerin 
Daskyleion‟da dini ibadetlerini geçekleştirdiği 
anlaşılmaktadır. Özellikle şu anda İstanbul Arkeoloji 
Müzesi‟nde bulunan iki kabartmalı blok üzerinde yer alan 
rahip ve soylu tasvirleri, burada ateş ibadetlerinin ve kurban 
törenlerinin yapıldığını göstermektedir. 
Daskyleion‟un bir Ahameniş Dönemi satraplık merkezi 
olduğuna dair en önemli buluntular Akurgal kazıları sırasında 
ele geçmiş olan “bulla” lardır. Bulla terimi, antik dönemde güvenli iletişimi sağlamakta kullanılan mühür baskıları 
için kullanılmaktadır. Devletler arasındaki yazışmalarda kullanılan papirüsler bullalar ile mühürlenir ve bu sayede 
başka bir kişinin yazıyı açıp okuması engellenmiş olurdu. Daskyleion Anadolu‟da bulla bulunmuş az sayıdaki 
yerleşimden biridir, çünkü bullalar pişmemiş topraktan yapılmaktadır ve bu yüzden günümüze kadar ulaşmaları 
zordur. Daskyleion‟daki bullalar ise bir yangın tabakasından ele geçmiş olup bu sayede günümüze kadar 
korunabilmiştir. Bullaların esas önemi üzerinde barındırdığı yazılardan ve sembollerden ileri gelmektedir. 
Daskyleion bullalarında Aramica, Eski Persçe ve Yunanca yazıtlar saptanmıştır. Bunun yanı sıra kuş tasvirleri ve av 
sahneleri yer almaktadır ki bunlar da Daskyleion Paradeisos‟unda yaşayan kuşları ve yapılan avları anlatıyor 
olmalıdır. Pers soyluları tarafından kullanıldığı bilinen çok sayıdaki jasper tabak ve az sayıda korunmuş 
olan Dareikos ve Syglos sikkeleri, buradaki Pers yaşantısının diğer önemli kalıntılarıdır.
Paradeisos 
Persçede Pairidaoza olarak ifade edilen Paradeisos “bir kralın ya da devlet büyüğünün sahip olduğu, onun resmen 
kurdurduğu, koruduğu ve bakımını üstlendiği etrafı çevrili park” demektir. Pers geleneğinde krala bağlı bütün 
yöneticilerin, “imitatio regis” yani “kralı taklit etme” kapsamında bir yaşam sürdürmek durumunda olduğu 
bilinmektedir. Daskyleion, hemen yanında bulunan Manyas Kuş Gölü ile bu geleneğin yaşatılması için en uygun 
konuma sahiptir. Hatta Daskyleion‟un bir satraplık merkezi olarak tayin edilmesinde bile bu durumun etkisi olduğu 
söylenebilir. Antik yazarlardan Ksenofon‟un belirttiği üzere, vali Pharnabazos‟un sarayı ve köylerin etrafını ünlü av 
alanları kaplamaktaydı. Bu av alanlarının bir kısmının etrafı çevrilmişti. Ayrıca bölgeyi boydan boya kat eden 
nehirde (bugünkü Karadere) her türlü balık ve gölde (bugünkü Manyas Gölü) avlanmak için çok çeşitli yaban 
kuşları bulunuyordu. Ksenofon, Hellenika‟nın başka bölümlerinde Paradeisos‟un bir park olarak nitelendirildiğini 
satrap Pharnabazos‟un ağzından aktarmaktadır. Pharnabazos aslında burada Spartalı komutan Agesilaos‟un kenti 
90
Bir Belgeselcinin Gözünden Türkiye’deki Antik Bölgeler ve Kentleri – MİSYA (Mysia)
tahrip etmesinden sonra duyduğu üzüntüyü dile getirmektedir. 
“şimdi görüyorum ki; babamdan bana miras olarak kalan 
saraylarla birlikte, mutluluğu tattığım ağaçlarla ve av 
hayvanlarıyla dolu olan park tahrip oldu ve yandı”
Helenistik dönem
Helenistik Dönem kalıntıları, Daskyleion‟un bu dönemde de 
önemli bir merkez olarak varlığını sürdürdüğünü 
göstermektedir. Özellikle “İncili Duvar” olarak adlandırılan 
teras duvarı bu dönemin en güzel mimari örneklerinden biridir. 
Duvarın yapımında daha önceki dönemlere ait olan 
bazı devşirme bloklar kullanılmıştır. Üzerinde incelikle 
işlenmiş inci ve yumurta dizilerinin yer aldığı bu blokların, 
orijinalinde Ahameniş Dönemi satraplık sarayına ait olduğu sanılmaktadır. Son yıllarda tepenin doğu yamacında 
yapılan kazılarla mermer ve andezit bloklarla döşenmiş bir yol ortaya çıkarılmıştır. Bu yol Helenistik Dönem‟de 
kente girişi sağlayan yoldur ve tepeye ulaştığı noktada ele geçen çok sayıda çivi ve çürümüş ahşap parçaları giriş 
kapısının burada olabileceğini göstermektedir. Bu yol Bizans Dönemi‟nde de kullanılmış ve bu dönemde giriş 
kapısı yolun daha aşağısına taşınmıştır.Tepenin içerisinde yer alan yapıların yanı sıra höyüğün çevresinde yaklaşık 
2 km lik bir alana yayılmış durumda çok sayıda tümülüs mezar yer almaktadır. Bu tümülüslerden bazıları Tomris 
Bakır döneminde kazılmış ve restore edilmiştir. Kösemtuğ Tümülüsü, Anadolu‟daki tümülüsler arasında mezar 
odası iyi korunmuş olan az sayıdaki tümülüsten biridir. M.Ö. 4. 
yüzyılın 2. yarısına tarihlenen bu mezarın Makedonyalı bir 
komutana ait olduğu düşünülmektedir. Tümülüsteki en dikkat 
çekici keşiflerden biri; dromosun duvarlarında kullanılmış 
devşirme bir blok taş üzerinde yer alan Frig yazıtıdır.
AraĢtırma ve Kazı 
1952’yılında Manyas Kuş Cenneti iki hidrolog ve zoolog; Alman 
asıllı Kurt Bittel ve eşi Leonore Kosswig tarafından keşfedilmiştir. 
Yine 1952 yılında Ekrem Akurgal ile Nezih Fıratlı 
tarafından ziyaret edilmiş ve ardından 1953 yılında ise 
Ankara Üniversitesi ve Müzeler Müdürlüğü adına burada 
küçük bir araştırma yapılmıştır. 1954 yılında ise Akurgal 
ve Fıratlı tarafından ilk kazı çalışmaları başlatılmıştır. 
Bundan 35 yıl yıl sonra, 1988 yılında Ege 
Üniversitesi’nden Tomris Bakır başkanlığında bir ekip 
tarafından yeniden başlatılan kazılar 2008 yılına dek 
gerçekleştirilmiştir. Bakır’ın ardından kazılar 2009 
yılından beri Kaan İren tarafından sürdürülmektedir.
Tabakalanma 
Daskyleion, M.Ö. 8. yüzyıldan Bizans Dönemi’ne kadar 
sürekli yerleşim görmüştür. Bu süreklilik ve Bizans
Dönemi’ndeki tahribatlar nedeniyle tabakalanmanın 
tarihlendirilmesinde çeşitli zorluklarla karşılaşıldığı 
belirtilmiştir.
Buluntular 
Mimari 
1990 yılı kazı sezonunda Hisartepe üzerinde M.Ö. 5. 
yüzyıl başlarına ait olan bir ya 1990 yılı kazı sezonunda 
Hisartepe üzerinde M.Ö. 5. yüzyıl başlarına ait olan bir 
91
Bir Belgeselcinin Gözünden Türkiye’deki Antik Bölgeler ve Kentleri – MİSYA (Mysia)
yapıya (saray) ait duvar, euthynteria, tabanlar ve taş döşeme ele geçmiştir. Bu yapının Daskyleion Satrabı 1. 
Artabazos (yönetime geçiş M.Ö. 477) tarafından yaptırıldığı, 1. Pharnabazos (MÖ 460-430), 2. Pharnekes (M.Ö. 
430-414) ve 2. Pharnabazos (M.Ö. 414-388) dönemlerinde de kullanıldığı; 395 yılında Sparta’lı Agesilaos 
tarafından yıkıldığı ve 2. Pharnabazos’un yapıyı restore ettirdiği, daha sonra da Ariobarzabes (M.Ö. 388-362) ile 2. 
Artabazos’un (362-352) burada yönetici olarak oturdukları ve 334 yılında Alexandros’un (Büyük İskender) 
komutanı Parmenion’un Daskyleion’u ele geçirmesi sırasında çıkan yangında bu yapının tamamen yanıp, yıkıldığı 
düşünülmektedir. 2001 kazı döneminde M-8 açması olarak isimlendirilen ve Ekrem Akurgal döneminde kazı 
yapılmış 8×8 m boyutlarında kare planlı 
yapının kimliğini anlamaya yönelik bir 
çalışma yapılmıştır. 1.2 m genişliğinde ve 
kalın temel taş blokları göz önüne 
alındığında, böyle bir temelin kule şeklinde 
yüksek bir yapıya ait olduğu 
düşünülmüştür. Kare yapının içinde 
yapılan çalışmalarda, bu yapıdan öncesine 
tarihlenen çok sayıda duvar ve bunlara ait 
tabanlar ve bu tabanlar üzerinde yatan in 
situ seramikler ele geçmiştir. Yapının 
temel bloklarının altında 50 cm kalınlıkta 
bir yangın tabakasının varlığı ve bu 
yangının hemen üstünde yer alan in situ 
seramiklerden de, M.Ö. 395 yılında 
Sparta’lı komutan Agesilaos’un Satrap 2. 
Pharnabazos ile yaptığı savaş sonucunda 
çıkan yangın olduğu anlaşılmıştır. Buradan 
ele geçen seramikler arasında Attika 
üretimi M.Ö. 4. yüzyıl başlarına tarihlenen 
kırmızı figür teknikli khaliks krater, siyah 
firnisli ve üzerinde graffito harfler taşıyan tuzluk önem taşımaktadır. Bu durumda kule yapısının 395 yılından önce 
değil de, sonra inşa edilmiş olduğu anlaşılmıştır. Ayrıca kule şeklindeki bu yapının Nakshi Rustem’de bir örneği 
olan Ateş Tapınağı’nın benzeri olduğu düşünülmektedir. Yine 2001 kazılarında, Hisartepe’nin doğu yamacında bir 
teras duvarı ortaya çıkarılmıştır. Aynı kazı döneminde 77 cm’lik kısmı ortaya çıkartılan yapı, Persler ile 
ilişkilendirilmiş ve Akhaemenid Hanedanı’nın Anadolu Satrapları Daskyleion’a geldiklerinde Pers mimari 
geleneğine uygun olarak saraylarını ve satraplık yapılarını üzerine yaptıkları bir teras duvarı olarak yorumlanmıştır 
Hisartepe’de Akhaemenid Dönem kalıntıları ve İon iskanı yanında Lydialılar’a ait bol miktarda seramik içeren evler 
de ortaya çıkarılmıştır. 1990 yılında başlayarak Daskyleion’da Phrygler’e ait epigrafik ve arkeolojik buluntular ele 
geçirilmeye başlamıştır. Phryg dilinde yazıtlar, bezemeli ve graffitolu seramikler, Kybele kültüne ait buluntular, 
M.Ö. 8. yüzyıl sonunda ait bir Kybele tapınağı temelleri, üstü plaka taşlarla örtülü bir kült kanalı M.Ö. 7. yüzyıla ait 
taştan yapılmış, küçük boyutta bir Kybele tapınak modeli, bothros, kült eşyaları ve kent suru Daskyleion’da 
Phyrigler’in M.Ö. 8. yüzyıldan başlayıp Hellenistik Dönem’e kadar Daskyleion’da yaşadıklarını kanıtlamaktadır. 
2011 yılı çalışmalarında T26-U26-U27 açmasında, 2 no’lu duvarın Akhaemenid Dönemi’nde kullanılmış olan bir 
kulenin, iç dolgusu ile beraber 2.55 m kalınlığındaki kuzey duvarı olduğu anlaşılmıştır. T28-T29 açmalarında Pers 
Dönemi’ne tarihlenen basamaklı bir giriş yapısı olduğu düşünülen mimari bir öğe açığa çıkarılmıştır. Burada diğer 
açmadaki kuleden bağımsız olarak farklı bir kule yapısı görülmüştür. Kulenin ilk olarak M.Ö. 5. yüzyılda yapıldığı 
saptanmıştır. Çünkü kulenin iç kısmında kireç taşından yapılma küçük taş sıraları yer almaktadır. M.Ö. 4. yüzyılda 
ise bu taş sıralarının dış kısımları düzgün işlenmiş andezit blok taşlarla kaplanmıştır. H32-33 açmalarında 
Akhaemenid Dönem’e ait kültsel yapı kompleksi, döşemesi ve kanallarıyla ortaya çıkarılmıştır. Çanak Çömlek: 
Daskyleion’da M.Ö. 8. yüzyıldan itibaren ortaya çıkan gri seramikler, Hellenistik Dönem içlerine kadar kesintisiz 
bir biçimde devam etmiştir. Daskyleion’da M.Ö. 8-6. yüzyıl tabakalarında ele geçen malzemenin %80-90’ını gri 
seramikler oluşturmaktadır. Diğer merkezlerde benzer örneklerine ulaşılamayan Daskyleion’a özgü ünik formlar 
M.Ö. 8. yüzyılda karşımıza çıkmaktadır. Bu dönemin aksine, M.Ö. 6. yüzyıldan itibaren, boyalı seramikte 
kullanılan formların yoğun olarak gri seramik repertuarına alındığı gözlemlenmektedir. Bu yoğunluğun Hellenistik 
Dönem’e doğru daha da artarak devam ettiği saptanmıştır. 1988 kazı sezonunda Attika siyah firnisli seramikler ile 
92
Bir Belgeselcinin Gözünden Türkiye’deki Antik Bölgeler ve Kentleri – MİSYA (Mysia)
kırmızı figür seramikler, yaban keçisi stilinde seramikler, kuşlu kase parçaları, Aiol tipi gri seramikler ele geçmiştir. 
Ayrıca 5. yüzyıla ait mimari terrakotta parçaları ele geçmiştir. 1954 kazı sezonunda ele geçen Protokorinth, 
Orientalizan stil gibi M.Ö. 7. yüzyıl seramikleri Propontis’teki Yunan kolonizasyonu ile ilişkilidir. 2002 yılı kazı 
çalışmalarında yapılan sondajlar, Daskyleion’un M.Ö. 547’den önceki yerleşim izlerine işaret etmektedir. Yapılan 
sondajda, gri ya da siyah Phryg seramikleri, Korinth, Lydia, Doğu Yunan, Protogeometrik dönem seramiklerinin 
varlığı burada yerleşimin M.Ö. 1100’lere yani karanlık çağlara değin sürdüğünü göstermektedir. Pers’lerin özellikle 
Atina’nın lüks mallarına meraklı oldukları bu dönemde ele geçen seramik malzemeler ile kanıtlanmıştır. Attika 
siyah figürlü, kırmızı figürlü, siyah firnisli ve beyaz zeminli tekniklerde üretilen çok sayıda krater, amphora, hydria, 
kase, içki ve yemek takımları ele geçen buluntular arasındadır. Bunlar arasında Attika’lı ressamların boyadığı 
eserler zengin bir koleksiyona sahiptir. Amasis Ressamı, Lydos, Eksekias, Antimenes, Niobidler Ressamı bunlardan 
birkaçıdır . 
Heykel – Kabartma 
Üst üste sıralanmış kabartmalı frize sahip olan Phryg dili ile yazılmış mezar steli M.Ö. 5. yüzyıla tarihlenir. Söz 
konusu stel, Anadolu-Pers Mezar Stelleri grubunda değerlendirilmiştir. 
Akurgal kazılarında M.Ö. 5. yüzyıl stili bir kabartma ele geçmiştir. 
Kabartmada antitetik şekilde duran iki sphinks yer almaktadır. Ergili 
çalışmalarında elde edilen Yunan eserleri, üslup bakımından Milet 
heykeltıraşlık okuluna bağlıdır. Örneğin M.Ö. 400 yılına ait olan ata binmiş 
kadınların saçları, Geç Arkaik Yunan stilindedir. Yüz profili ve anatomisi 
Yunan özelliklidir. Akhaemenid stili görülen kabartmalar ise, Akhaemenid 
örneklerine uygun olarak Yunan ustalar tarafından yapılmıştır. Daskyleion’da 
bulunmuş olan ST 2 no’lu anthemionlu stel parçası G. Polat tarafından doktora 
tezi kapsamında incelenmiştir. Alt bölümü kırık olan büyük boyutlu stelin üst kısmında hemen hemen tam 
korunmuş olan bir anthemion yer almaktadır. Anthemionun alt kısmında dik olarak yerleştirilmiş iki “s” volüt 
bulunmaktadır. Yalnızca üst bölümü korunmuş olan gövde bölümünde çerçeve içinde figürlü sahne yer almaktadır. 
Beş figürün yer aldığı bu sahnede bir tören sahnesi betimlenmiş olduğu bu stel hem anthemion işçiliği hem de 
figürlü sahnedeki figürlerin göstermiş olduğu sertlik nedeniyle M.Ö. 500 
civarına ait olmalıdır. Daskyleion’da ayrıca Polat’ın tezinde yer verdiği ST 3, 
4 ve 5 no’lu anthemionlu diğer stellerde M.Ö. 5. yüzyılın ilk yarısı ile aynı 
yüzyılın ortalarına tarihlendirilmektedir. Diğer: 1954 yılında ele geçen 
bullalar Pharnabazos’un saray yapısını yeniden restore etmesi ile ilişkilidir. 
300’e yakın tam veya parçalar halinde bulunan bulla’ların büyük kısmı 
Akhaemenid stilinde, bazıları ise Yunan stilindedir. Bazı bullaların üzerinde 
Arami yazısı bulunmaktadır. Arka yüzlerinde yer alan papyrus ve ip
izlerinden anlaşıldığı üzere Bulla’lar papyrus tomarlarına bağlı durumda bulunuyorlardı. Böylece Daskyleion 
satraplığına ait bir arşivin mevcut olduğu ortaya çıkarılmıştır. 2002 yılı kazı sezonunda ortaya çıkartılan fildişi 
kabza Orta Akhaemenid evreye ve Daskyleion’un güçlü Satrabı 1. Artabazos’un dönemine, M.Ö. 5. yüzyılın 2. 
dörtlüğüne tarihlenmektedir.
Yorum ve tarihleme 
Daskyleion kazılarında ele geçen seramik, mimari kalıntı, kütlesel eşya ve Phryg yazısı taşıyan epigrafik buluntular, 
Daskyleion’da, Phryg’lerin M.Ö. 8. yüzyıldan başlayarak 4. yüzyıl ortalarına kadar yaşamış olduklarını 
kanıtlanmıştır. Ayrıca Aiol gri monokrom seramiklerinin burada dominant olması, Daskyleion’da Aiol nüfusunun 
varlığını da ortaya koymaktadır. Ayrıca, Propontis Bölgesi’nde Trak’ların yaşadığını işaret eden epigrafik bir belge 
olan M.Ö. 6. yüzyıla tarihlenen mezar steli buluntusu göz önene alındığında, antik yazarların söz ettikleri göçler 
Daskyleion’da arkeolojik veriler ile kanıtlanabilecek duruma gelmiştir. Bunun yanında antik metinlerin yanı sıra, 
kazılar sırasında ele geçen Lydia seramikleri ve Lydia dilinde grafittoya sahip seramik parçaları da, MÖ 7. yüzyılda 
Daskyleion’da Lydia kültürünün varlığını desteklemektedir. Daskyleion’da ele geçen M.Ö. geç 7. – erken 6. yüzyıla 
ait olan maşrapa formu, Phrygler ile ilişkilendirilmektedir. Phryglerin form repertuarında olan bu kabın, Kuzeybatı 
Anadolu’da başka hiçbir merkezde ele geçmemesi, Daskyleion’daki Phryg varlığı ile açıklanmalıdır. Hisartepe ve 
çevresinde yapılan araştırmalarda, Hisartepe’nin doğusunda ve Kuş gölü’nün doğu sahilinde M.Ö. 6. ve 5. yüzyıl 
93
Bir Belgeselcinin Gözünden Türkiye’deki Antik Bölgeler ve Kentleri – MİSYA (Mysia)
malzemesi veren yerleşim alanları, Daskyleion’un yalnız Hisartepe ile sınırlandırılamayacağını göstermiştir. Ayrıca 
burada yer alan Daskyleion Satraplığı, Büyük İskender bu merkezi ele geçirinceye kadar on üç satrap tarafından 
idare edilmiştir (Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurulu Bülteni, 1990)

****

KUZEY MYSİA (BANDIRMA YAKINLARI)
APOLLONĠA AD RHYNDACUM (GÖLYAZI)
Apollonia Ad Rhyndacum, antik dönemde Yunan mitolojisi tanrısı Apollon’a adanmış ve Apollonia adı 
verilmiş Yunan kentlerinden birisidir. 
“Apollonia” adlı diğer kentlerden ayırabilmek için verilen 
“Apollonia Ad Rhyndacum” adı, “Rhyndakos kenarındaki 
Apollonia” anlamına gelir. Rhyndakos, Uluabat Gölü‟nü 
havzasındaki Mustafakemalpaşa Çayı (Kocasu veya 
Orhaneli 
Çayı)’dır. Bursa’nın Nilüfer ilçesindeki Gölyazı‟da 
bulunan ve Uluabat Gölü’nün içine doğru uzanan bir 
yarımada üzerine kurulu Apollonia kentinin Apollonia Ad 
Rhyndacum olduğu kabul edilmiştir. Ancak, Apollonia 
Ad Rhyndacum kentinin, Rhyndakos‟un Marmara 
Denizi‟ne döküldüğü bir yerlerde bulunması muhtemel bir 
başka Apollonia kentinin adı olabileceği de düşünülmektedir.

Tarihçe
Apollon‟un yurdu anlamına gelen kent Rhyndakos ırmağının döküldüğü Apolyont Gölü‟nün (Uluabat Gölü) 
kıyısına yakın bir adacık üzerinde bulunmaktadır. Sevin‟e göre kent, 
Bithynia Bölgesi sınırları içindedir. Bölgenin en batısında olup 
adını, 
Bergama kralı 2. Attalos Philedelphos‟un annesi Apollonis‟ten 
almıştır. Kendilerinin bir Miletos kolonisi olduklarını savunan Apollonialılar aslında Kyzikos‟tan gelen Miletos 
göçmenleri tarafından kurulmuş olmalıydı. Bulunduğu coğrafi konumu nedeniyle stratejik bir önem taşıyan kent 
aslında erken dönemlerde Mysia Bölgesi‟nin sınırları içersinde idi. Apollonia Roma egemenliği döneminde sikke basmıştır. Bugünkü Bursa ilinin Gölyazı beldesi sınırları içinde yer alan Apollinia antik kenti, Mysia ve Bitinya’nın 
önemli bir kenti idi. Kentte, Antik Çağ kalıntılarının yanısıra 
Hristiyanlık ve Osmanlı dönemine ait yapılar da bulunur. Şehrin adı 
Osmanlılar döneminde Apolyont’a dönüşmüştür. Kentin ilk kuruluş 
tarihi hakkında bilgi yoktur ancak Apollonia‟da darp edildiği 
düşünülen birkaç sikke nedeniyle kentin M.Ö. 5. yüzyılın ortalarında 
kurulmuş olabileceği iddia edilmiştir. Apollonia’nın adının geçtiği en 
erken tarihli yazılı belge Milet’te bulunan M.Ö. 2. yüzyıla tarihlenen 
bir yazıttır. Kimi araştırmacılar, bu belgeye dayanarak 
kentin Miletos’un kolonisi olarak kurulduğu belirtilmiştir. Pergamon 
Krallığı’nın güçlendiği dönemde, bu krallığın hakimiyeti altına giren 
kent, kerevit ticaretinin de etkisiyle M.Ö. 1. yüzyılda zenginleşmiş ve 
yazılı kaynaklarda adından bahsedilmeye başlamıştır. Apollonia isminin geçtiği ilk sikkelerin darpları Pergamon 
Krallığı Dönemi‟ne denk gelir, bu nedenle kuruluşunun M.Ö. 183 – 150 yılları arasında olduğunu iddia edenler de 
bulunur. Kent Pergamon Krallığı‟nın M.Ö. 133 yılında Roma İmparatorluğu‟na bağlanması ile Roma egemenliğine 
girdi. Roma İmparatorluk Dönemi‟nde “civitas Iibera” (özgür kent) statüsündeydi. Roma döneminde bir süre 
Adramittion’a, bir süre de Kzykos’a bağlı bir yerleşim oldu. Roma İmparatoru Hadrianus, Bithynia gezisi sırasında 
kente uğramış; bu ziyaretin anısına kenti çevreleyen kale bedeninin kapısına bir yazıtaşı konmuştur.Apollonia, 
Bizans döneminde önce Bithynia Piskoposluğu‟na, daha sonra Nicomedia (İzmit) ve kısa bir süre de Kios (Gemlik) 
Piskoposluğu‟na bağlandı. 14. yüzyıl başında bir süre Osmanlı akınları karşısında Prusa (Bursa) ve Apemaa 
(Mudanya)’dan kaçanların toplantığı bir kent olarak varlığını sürdürdü. Osmanlılar 1302‟de Bizans ordusu ile 
yaptıkları Bafeus Muharebesi’nde yenilgiye uğrattıklarında kaçan Kite Tekfuru‟nu kovalayarak ilk kez Apollonia ad 
Ryndacum önlerine geldiler; tekfurun teslim edilmesi konusunda anlaşmaya varılması üzerine geri çekildiler. Kent, 
daha sonra Osman Bey’in silah arkadaşlarından Aykut Alp’in oğlu Kara Ali tarafından fethedildi.Osmanlı 
yönetiminde Hristiyan ve Müslüman Osmanlı yurttaşlarının bir arada yaşadığı ancak Hristiyan nüfusun ağırlıkta 
olduğu bir yerleşim olarak varlığını sürdürdüğü ve adı Apolyont’a dönüştürülmüş olduğu antik kayıtlarda 
geçmektedir.
YerleĢim
Günümüzdeki Gölyazı beldesinin, antik Apollonia kentinin sivil yerleşimi üzerine 
kurulduğu düşünülür. Şehrin koruyucu tanrısı Apollon’a adanmış tapınak, karaya 1 
km. uzaklıkta sığ bir adacık olan Kız Ada üzerinde bulunur. Kentin resmî sivil 
yapıları ise yarımadanın karaya yakın iç kısmındaki Zambak Tepe yamaçlarındadır. 
Ayrıca antik yerleşimin girişine yakın kız adasına bakan sırtlarda aile mezarları 
bulunmuştur.2011-2012 yılları arasında yaptığım belgesel içeriğindeki araştırma 
notlarımın arasında geçmektedir.
Kazı ve araĢtırmalar
2016 yılında nekropol alanında, 2017 yılında Apollyon Tapınağı’nın bulunduğu Kız Adası’nda kurtarma kazıları 
başlatılmıştır.
Kalıntılar
Kentin 1 km. kadar kuzeybatısında günümüzde Kız Adası olarak adlandırılan adacık, kentin tapınak adasıdır. 
Adada, yerleşime adını veren Apollon’a adanmış bir tapınağa ait kalıntılar 
temenos duvarı, kayık bağlama iskele blokları bulunur. Nekropol alanında 
Roma dönemine ait mezar ve lahitle bulunmaktadır. Zambak Tepe’nn doğu 
yamacında adak nişleri, kuzey yamacında Stadion alanı, güneybatı yamacında 
4000 kişi kapasiteli olduğu tahmin edilen tiyatronun kalıntıları bulunur. 
Kız adası Tapınak blokları-(Temenos DUVARI

***

ARTAKA- ARTAKE (ERDEK) 
 
Yeri ve Çevresel özellikleri
Balıkesir ilinin ilçesi olan Erdek (Yunanca: Αρηάκη Artàke, Latince: Artace), Marmara Bölgesi’nin Marmara 
Denizi‟ne doğru uzanan Kapıdağ Yarımadası‟nda Erdek Körfezi’nde yer alır. Türkiye’nin ilk sayfiye yerlerinden 
birisidir. Bölge konumu Balıkesir ilinin en kuzeyinde, Marmara 
Denizi kıyısında bulunmaktadır.
Adı
Erdek tarihte Artake adıyla tanınmaktadır. Bu isimlere bakarak 
ilçenin Sitler tarafından kurulduğu söylenebilir. Artake, şimdiki 
Erdek‟in önünde bulunan Zeytinliada olarak bilinen adanın ismidir. 
Bugünkü Erdek‟in yakınındaki bir tepe ve orada bulunan kent de 
aynı isim ile anılmaktadır. 
Tarihçe
Ancak Erdek tarihi milattan önce 5400´lü yıllara dayanır. Artake sitlerin efsanevi krallarından biridir. Artake M.Ö. 
7. yüzyılın başında Miletoslular tarafından kolonize edilmiş, M.Ö. 361 yılından önce bütün Kapıdağ ile birlikte 
Kyzikos‟un egemenliğine girmiştir. Helenistik çağ 
boyunca sürekli olarak yükselip parlayan Kyzikos‟un 
yanında gittikçe önemini yitiren Artake, Roma döneminde 
de bu sitenin bir dış mahallesi durumuna düşmüştür. 
Bizans çağıyla beraber limanları ihmal edilen ve 
depremlerle yıkılan binalarının taşları yağma edilen 
Kyzikos‟un gerilemesiyle giderek gelişmeye başlamış ise 
de Kyzikos‟un ününe yetişememiştir. Strabon kentin M.Ö. 
8. yüzyılda kurulmuş bir Miletos kolonisi olduğunu 
söylemektedir. Ancak yerleşimin karşı kıyıya ne zaman 
yayıldığını bilemiyoruz. Bu belki de Fenike donanmasının 
getirdiği yıkımdan önce ya da sonra gerçekleşmiştir. M.Ö 
5. yüzyılda gerçekleşen ve başarısızlıkla sonuçlanan İonia 
ayaklanmasına katılan Artake kenti, M.Ö. 493 yılında 
Persler tarafından yakılıp yıkılmıştır. Bu tarihten sonra ise 
kent, Kyzikos‟a bağlanmıştır. Artake, zengin ve büyük bir 
kent değildi. Ortaçağda canlı bir kent konumuna geçmeye çalışsa da, her zaman Kyzikos‟a bağımlı kalmıştır. Birkaç 
kez geçirdiği yangın ve depremlerden dolayı, rastlantılar sonucu bulunan ya da yapılan temel kazıları sırasında ele 
geçen mimari parçalar dışında, günümüze pek kalıntı kalmamıştır. Artake 1339 yılında Orhan Gazi‟ nin oğlu 
Süleyman Paşa tarafından fethedilip Türk egemenliğine geçmiştir.Erdek, M.Ö. 1603 yılında Galata kazasına bağlı 
bir kariye iken, 1807‟de de Karesi Sancağına bağlanmış, 1831 tarihinde merkezi Bursa Hüdavendigar sancağına 
katılmış, 1843 yılından itibaren Marmara kazasına bağlanmış, aynı yıl içinde idari değişiklikle Erdek Sancak 
Kaymakamlığına yükselmiş, 1846 yılında Erdek Hüdevendigar livaları arasında yer almış, 1873 yılında Erdek 
kazasına 8 merbut müdürlük (Bandırma, Gönen, Manyas, Paşalimanı, Kapıdağ, Marmara, Emirali-İmralı ve Erdek) 
bağlanmıştır. 1877 yılından itibaren Bandırma kazası ile arasında rekabet başlamış çünkü bu tarihte Bandırma bir 
Kaymakamlık merkezi olmuş ve müdürlükler paylaşılmıştır.
İlçe 1918 yılında Yunan işgaline uğramış ve 18 Eylül 
1922´de işgalden Halit Paşa komutasındaki Türk ordusu 
tarafından kurtarılmıştır. 1924 Mübadelesiyle Rumların 
boşalttığı Erdek merkeze ve köylere Selanik´e bağlı 
Karacaova (Karacaabat) ve Kavala Pomakları Giritli ve 
Boşnak göçmenler yerleştirilmiştir.Erdek 1926 yılında 
Bandırma´ya bağlanmış tekrar 1928 yılında kaza şeklini 
almıştır.

****

PROKONNESOS- (MARMARA ADASI) 
Konumu ve çevresel özellikleri
Marmara Denizi‟nin (Propontis) güneybatısında yer alan ve en büyük adalardan bir tanesi olan Prokonnesos 
günümüzde olduğu gibi, antik dönemde de mermerleriyle ünlüydü. Bir Miletos kolonisi olduğu düşünülen kentin 
tarihi M.Ö. 6. yüzyıla değin 
geri gitmektedir. M.Ö. 5. 
yüzyılda İonia ayaklanmasına 
katıldığı için Persler 
tarafından yakılarak 
cezalandırılmıştır. Yine aynı 
yüzyılda Attika-Delos Deniz 
Birliği‟nin üyesi olmuştur. 
Adanın ünlü mermerleri en 
çok Kyzikos tarafından 
kullanılmıştır. 
Halikarnassos‟daki 
Mausolos‟un mezar anıtı 
buradan getirilen mermerler 
ile yapılmıştır.
Antik Prokonnesos (Marmara adaları) tarihi hakkında en yakın ve net bilgiler ve antik yazarların notlarından 
anlamaktayız. 
Prokonnesos(Marmara Adası): ArktonnesosYarımadası‟nın kuzeydoğusundaki Propontisiçindeki adalar grubunun 
en büyüğüdür. Neurisve Elaphonesosisimleriyle de anılmaktadır. 
Günümüzde olduğu gibi, antik dönemde de kaliteli mermerleriyle 
ünlüdür. Adadaki, Saraylar adını taşıyan, olasılıkla 
Miletoskolonisi olduğu sanılan kentin tarihi M.Ö. 6. yüzyıl‟a 
kadar geri gitmektedir. M.Ö. 5. yüzyıl‟ın başında İonia 
Ayaklanması‟na katıldığı için M.Ö. 493 yılında Pers donanması 
tarafından cezalandırılıp yakılan kent, MÖ 5. yüzyıl‟da ise Attika 
DelosBirliği‟ne katılmıştır. En çok Kyzikos‟takullanılan adanın 
mermerleri aynı zamanda Halikarnassos‟taki Mausolos‟un mezar 
anıtında da kullanılmıştır. Ada özellikle 1. yüzyıl‟dan başlayarak Akdeniz Havzası‟nın en büyük beyaz mermer 
üretim merkezi haline gelmiştir. Civardaki diğer adalar Halone(Paşalimanı) ve Ophioussa‟dır(Avşa).
Güney Marmara Adaları 
Eski Çağ‟da Güney Marmara Adaları “Güney Marmara Adaları
Mimari Mirasın Belgelenmesi ve Risk Değerlendirmesi” adlı 
projemizin kapsamını oluşturan Güney Marmara Adaları, 
Marmara Denizi‟nin güney 
yarısında, Kapıdağ 
yarımadası‟nın batı ve 
doğusunda konumlanmış, en 
büyüğü Marmara Denizi‟ne 
adını veren Marmara Adası 
olmak üzere bugünkü 
isimleriyle Hayırsız, Işık, Asmalı, Ekinlik, Avşa, Mamalı, Paşalimanı, Koyun, Yer, Kuş, Hali, Hasır, Soğan, Sedef,
Fener ve İmralı ada ve adacıklarını kapsamaktadır. Bu adalardan İmralı erişim dışı olduğu için proje kapsamına 
alınmamıştır; diğerlerinde yalnızca Marmara, Ekinlik, Avşa ve Paşalimanı‟nda yerleşim bulunmakta, kalanlarında 
ise halihazırda bulunmamaktadır. Bu adaların tarih öncesi devirlere ait yerleşimleri hakkındaki bilgilerimiz Avşa 
Adası ile sınırlıdır. En erken tarihli veri Mezolitik Döneme tarihlenen Ağaçlı kültürüne ait izlerdir. 
97
Bir Belgeselcinin Gözünden Türkiye’deki Antik Bölgeler ve Kentleri – MİSYA (Mysia)
Bununla birlikte Avşa Adası, Manastır Mevkinde Erken Tunç Çağı‟na 
tarihlenen buluntular tespit edilmiştir. Eski Çağ için ise yalnızca Marmara 
ve Paşalimanı adalarında yerleşim olduğuna dair arkeolojik verimiz 
bulunmaktadır. Eski Çağ‟da bu adaların isimleriyle ilgili ana kaynağımız 
olan Yaşlı Plinius 1. yüzyıl, Propontis‟te Kyzikos yakınında yer alan adaları 
şu şekilde sıralamaktadır. “Elaphonnesos -ki Kyzikos mermeri buradan 
gelmekte olup- Neuris ve Prokonnesos olarak da anılmaktadır. Daha sonra 
Ophiussa (Avşa Adası); Akanthos (Ekinlik?); Phoebe; Scopelos; 
Porphyrione; Halone (Paşalimanı) -ki aynı adlı şehre de sahiptir; Delphacia; 
Polydora; ve şehriyle birlikte Artaceon‟‟ gelmektedir. Antik Mysia bölgesine dahil olan Marmara Adası hakkında 
en eski tarihsel bilgilerimizi ünlü Yunan tarihçi Herodotos‟dan M.Ö. 5. yüzyıl öğrenmekteyiz. Herodotos, M.Ö. 7. 
yüzyıl civarı yaşamış olan ozan Aristeas‟ın mucizelerle dolu hayat hikâyesini aktarırken, ozanın doğum yeri olan 
Prokonnesos‟tan (Marmara Adası) ve burada yaşanmış birtakım olaylardan detaylı bir şekilde bahsetmektedir 
Ayrıca Batı Anadolu‟daki Yunan kentlerinin Perslere karşı başlattıkları Ion Ayaklanması M.Ö. 499-494 esnasında 
Pers yanlısı bir Fenike filosunun Prokonnesos ile Artake‟yi (Erdek) yakarak tahrip ettiğini aktarmaktadır.
Prokonnesos kentinin adına Attika-Delos Deniz Birliği vergi listelerinde M.Ö. 452 ve 450 yıllarında 
rastlanmaktadır; buna göre M.Ö. 450 yılında Prokonnesos kent devleti Attika-Delos Deniz Birliği‟ne 3 talanton 
vergi ödemiştir. Ksenophon M.Ö. 4. Yüzyıl‟da Peloponnesos Savaşı‟nın M.Ö. 431-404 bölgedeki uzantısı olan 
Kyzikos Savaşı‟nın M.Ö. 410 Prokonnesos‟ta gerçekleşmiş bazı safhalarından söz etmekte; fakat ada hakkında 
spesifik bilgi vermemektedir. 
Anaksibios ve Antalkidas adlı Spartalı amirallerin 
M.Ö. 389 ve 387 yıllarında Atina donanmalarına karşı 
verdikleri mücadeleler aktarılırken de Prokonnesos‟un 
kısaca bahsi geçmektedir.Denizci kavimler arasında 
yaşanan savaşlardan bir diğerinde Kyzikoslular, M.Ö. 
362 yazında Prokonnesos‟a karadan ve denizden 
saldırarak kente büyük zarar vermiş, Prokonnesoslular da 
bu durum karşısında müttefikleri Atinalılardan 
yardım istemişlerdir. Bunun yanı sıra adadaki Atina 
egemenliğinin M.Ö. 330‟lar itibariyle hâlâ aktif 
olduğugörülmektedir. 
Birinci yüzyılda yaşayan Pomponius Mela‟ya göre Propontis (Marmara Denizi)
adaları arasında yalnızca Prokonnesos meskûn bir yerdi. İkinci yüzyıl 
yazarlarından Ptolemaios, Propontis‟teki Prokonnesos Adası‟ndan bahsetmekte ve 
buranın koordinatlarını vermektedir. Bir başka 2. yüzyıl yazarı Appianus‟un 
aktardıklarına göre Nikaia (İznik) ve Nikomedeia‟yı (İzmit) alan isyancı general 
Sextus Pompeius‟un peşine düşmek üzere denize açılan bir Roma ordusu M.Ö. 
35‟te Prokonnesos‟ta karaya çıkmıştır. Yine ikinci yüzyıl yazarlarından Pausanias 
da, Prokonnesosluları savaş yoluyla Kyzikos‟da yaşamaya zorlayan 
Kyzikosluların, M.Ö. 1. yüzyıl dolaylarında altından bir Dindymene Ana (Kybele) 
heykelin Prokonnesos‟tan kaçırdıklarını anlatmaktadır. Marmara Adası, Eski Çağ
boyunca tüm Akdeniz dünyasına ihraç ettiği mermeriyle ünlenmişti.
Mısır hükümdarı 3. Ptolemaios M.Ö. 246-222 Herakleion‟da, Prokonnesos mermerinden bir tapınak inşa ettirmiştir. 
Romalı mimar Vitruvius M.Ö. 1. yüzyıl Prokonnesos mermerlerinin özellikle Halikarnassos (Bodrum) ve Efes‟teki 
bazı anıtlarda kullanıldığından bahsetmektedir. Strabon da 1. yüzyıl adadaki mermer ocağını büyük ve mükemmel 
olarak nitelendirmekte ve yerleşimin Miletoslular tarafından kurulmuş bir koloni olduğunu belirtmektedir. Strabon 
ayrıca bölgedeki “daha eski” bir Prokonnesos yerleşimine de değinmekte ve 1. yüzyıl‟da Prokonnesos Adası‟nın, 
aynı isimli bu eski kentin devamı olduğunu vurgulamaktadır. Strabon‟a göre dünyanın birçok yerindeki kentlerde 
bulunan en güzel sanat eserleri özellikle de Kyzikos‟ta olanlar– bu mermerden inşa edilmiştir. Ayrıca, Yaşlı Plinius, 
Maussolos‟un Halikarnassos‟taki sarayının duvarlarının Prokonnesos mermerleriyle süslendiğini aktarmaktadır. 
Prokonnesos Adası, 4-5. yüzyıl‟a tarihlenen Roma yol haritası Tabula Peutingeriana‟da “Ins. Proconessus” şeklinde 
zikredilip, Konstantinopolis‟in hemen güneyinde konumlandırılmakta ve civarındaki diğer tüm adalardan oldukça 
büyük gösterilmektedir.

Buluntular 
Arkeolojik olarak günümüze ulaşanları ise şöyle sayabiliriz: Hasluck, Marmara‟nın yarım saat yukarısındaki 
poligonal örgülü duvar ve iki kuleden söz etmektedir. Marmara 
ve Galimi (Çınarlı)‟nın yukarısında çeşitli duvar kalıntıları 
bulunmaktadır. (Adadaki en zengin antik buluntular Saraylar‟da 
(Palatia) yürütülen kazılarda açığa çıkarılan Roma Dönemi 
nekropolüne aittir ve halen yerleşimin iç kısmında görülebilir 
durumdadır. Kazılarda ele geçen kimi taş eserler nekropol 
alanının bitişiğinde açık hava müzesi olarak düzenlenen alanda 
korunmaktadır. Saraylar‟da yine kazılan antik mermer ocakları, 
günümüz ocaklarının arasında kalmıştır. Diğer buluntu alanı 
Paşalimanı (Aloni) Adası‟ndaki Tuzla (Houhlia) iskelesinde 
toplanmış Antik ve Orta çağlara ait kimi mermer malzemedir. 
Ayrıca Paşalimanı Adası‟nda rüzgar türbini yakınında Eski Çağ‟a ait dağılmış halde mermer bir lahit ve Tuzla‟nın 
sırtlarında sur olabilecek bir duvara ait kalıntıların varlığı bilinmektedir.
Bizans Dönemi
Adanın Doğu Roma (Bizans) hâkimiyeti altındaki dönemi hakkında bilgilerimiz ve yayınlanmış bilimsel 
çalışmaların sayısı da fazla değildir. Marmara Adası hakkında en erken tarihli Bizans belgesi 2. Theodosius 408-
450 dönemi‟nde derlenen Codex Theodosianus‟da Troia ve Prokonnessos‟taki ocakları çalıştıranların hakları ile 
ilgili bölümdür. Codex Theodosianus‟daki bilgilere göre mermer 
ocaklarında çalışan ailelerin her ne şartta olursa olsun yaşadıkları bölgeyi 
terk etmeleri yasaklanmıştır. Buna dayanarak 19. yüzyıl Fransız tarihçi, 
arkeolog ve mimar Texier, adada sabit bir işçi nüfusu oluştuğunu 
yazmıştır. Stephanos Byzantion 6. yüzyıl, Propontis‟te yer alan 
Prokonnesos‟u ve sakinlerini tanımlamanın yanında yine aynı bölgedeki 
Besbikos (İmralı Adası), Phoebe, Aloni (Paşalimanı Adası), Physia, 
Ophiussa (Avşa Adası) ve Prokonnesos (Marmara) kentlerini sıralamakta; 
özellikle de Besbikos‟un oluşumuna dair bir efsaneye değinmektedir. 6. 
yüzyıl‟da Prokonnesos, başkenti Kyzikos olan Hellespontos Eyaleti‟nin bir parçasıdır. Orta Bizans Dönemi‟nde, 
idari olarak Aigaio Pelagos (Ege Denizi) thema‟sına bağlıdır. 9. yüzyılın ilk yarısından itibaren ise adalar, Rus ve 
Arap akınlarına maruz kalmıştır.

*****

Palatia‟da (Saraylar), caminin arkasında Erken Bizans Dönemi‟ne tarihlenen bir yapıya ait duvar kalıntısı Ch. 
Texier tarafından kayda geçirilmiş ve bir gravür ile yayımlanmıştır. Texier‟e göre bu mermer taşlar ve tuğla 
sıralarıyla inşa edilmiş kalıntının bir saraya veya kaleye ait olup olmadığını saptamak mümkün değildir. Texier, 
Yunancada „saraylar‟ anlamına gelen Palatia adının burada imparatorluk yapılarından geldiğini önermektedir. Bu 
kalıntının yol aşırı karşısında, 2016 yılında Bandırma Müzesi tarafından gerçekleştirilen bir kazı alanı yer 
almaktadır. Bu alanda büyük bir yapı kompleksine ait duvarlar, bir lahit ve sütunlar ortaya çıkarılmış ve bu buluntu 
grubu da yine Erken Bizans Dönemi‟ne atfedilmişti 
Marmara Adası hakkında tarihsel metinler ve 
göndermeler azdır; ancak arkeolojik buluntular adada 
mermer ocaklarının etkin biçimde çalışmaya devam 
ettiğini göstermektedir. Adadaki mermer ocaklarının 
faaliyetlerine devam ettiğinin kanıtları bazıları 
arkeolog N. Asgari başkanlığındaki heyet tarafından 
ortaya çıkarılan ve günümüzde Saraylar Açıkhava 
Müzesi‟nde sergilenen eserlerden de anlaşılmaktadır. 
Marmara mermerinden imal edilmiş ambon, sütun 
başlığı, parapet levhaları, altar, kiborion destekleri 
Erken Bizans asırları boyunca hemen tüm Akdeniz 
kıyılarındaki sivil ve dini mimaride kullanılmışlardır. 
Büyük Konstantin 4. yüzyıl, kendi ismiyle anılacak olan Byzantium (İstanbul) kentini yeniden inşa ettirirken eski 
kent kapısının bulunduğu yere dairesel biçimli bir forum (Forum Constantinus, bugünkü Çemberlitaş) yaptırmış ve 
bu alanda Prokonnesos‟tan getirilen mermerleri kullanarak karşılıklı iki devasa kemer konumlandırmıştır. 
İstanbul‟da Ayasofya‟nın bezemesinde de Marmara mermeri kullanılmıştır. Marmara mermerinden imal edilen 
mimari unsurlara Anadolu‟nun hemen her yerindeki (Daphne-Antakya, Aphrodisias, Lykia, Isauria gibi) kilise ve 
manastırlarda rastlamak mümkündür. Marmara mermeri İstanbul‟daki Stoudios Manastırı (İmrahor Camii) gibi 
yapılarda ve Filistin, Tunus, Cezayir hatta Fransa (Gallia) gibi daha uzak coğrafyalardaki kiliselerde de 
kullanılmıştır. Mezar tiplerinde ve özellikle lahit yapımında da Marmara mermerinin oldukça revaçta bir malzeme 
olduğu anlaşılmaktadır. İstanbul ve Ravenna‟da (İtalya) saptanan çok sayıda lahdin Marmara mermerinden 
yapıldığı görülmektedir. Michael Psellos‟un Chronographia‟sından öğrendiğimiz kadarıyla ada mermeri Bizans‟ın 
geç dönemlerinde de önemini korumuştur. Isaakios I 
Komnenos‟un 1057-1059 Marmara Adası mermerinden 
saraylar yaptırdığı da bilinmektedir. Güney Marmara
Adaları ve çevresinde görülen Bizans eserlerinden daha 
fazlası denizin altında yatmaktadır. Özellikle Marmara 
Adası çevresinde 13 kadar Bizans batığı keşfedilmiştir. 
1993-95 sezonunda toplam 11 batık yeri saptanmıştır. 
Sualtı dalışları sonucunda Tekmezar Burnu I batığının 
20.000 civarında amphorayüklü olduğu ve bu özelliğiyle 
de dünyanın o güne dek bilinen en büyük amphora kargosuna sahip olduğu anlaşılmıştır. 1998 yılında Çamaltı 
Burnunda 11. yüzyıla tarihlenen ikinci bir batık daha keşfedilmiştir. Geminin Akdeniz ile Karadeniz arasında ticaret 
yapmakta olan bir İtalyan şehrine ait olduğu tahmin edilmektedir. 1996 yılı araştırmaları sonucu Ekinlik (Koutali) 
Adasında keşfedilen mermer yüklü batığın da İmparator Iustinianus 527-565 devrine ait olduğu sanılmaktadır. 
Batıklarda tespit edilen amphoralar üzerinde hangi atölyede yapıldıklarını ya da hangi kişilerin elinden çıktıklarını 
belirten standart mühürler vardır. Bu mühürler aynı zamanda ticaretin Bizans Devleti denetiminde olduğunu 
göstermektedir. Arkeolojik bulgularla kapamaya çalıştığımız uzun tarihsel boşluk Haçlı Seferleri‟ne kadar doğru bir 
ölçüde dolmaktadır. Uzun asırlar boyunca yalnızca ekonomik önemi olan veya çeşitli suçlardan hükümlüler için 
sürgün yeri olan Güney Marmara Adaları, Bizans gücünün geri çekilişi, Latinlerin Akdeniz kıyılarına hâkim olmaya 
başlaması ile 11. yüzyıldan itibaren stratejik bir önem kazanmıştır. Bu yüzyıldan sonra ada hakkında tarihsel 
belgeler de çoğalmaya başlamaktadır. Adanın Prokonnesos olarak değil “Marmara” olarak anılmaya başlanması da 
Haçlıların etkisiyle olmuştur. Ada için Marmara isminin kullanıldığını bildiğimiz en erken kaynak Fransız Haçlı 
şövalyelerinden Geoffroi de Villehardouin‟in (11601212) hatıralarıdır (Hasluck 1909, 7). Bu ismin Latin denizciler 
tarafından yaygınlaştırıldığı sanılmaktadır. Bizans egemenliği bilindiği üzere 1071 sonrasında Anadolu‟da yavaş 
yavaş gerilemiştir ancak imparatorluğun sonuna kadar, Bizans idaresi altında kaldığından emin olduğumuz az 
sayıda toprak parçası da vardır. Bunlar arasında Kapıdağ 
Yarımadası ve çevresindeki adalar da yer almaktadır. 1115 
yılında adanın Emmanuel Komnenos tarafından Ioannis 
Komnenos adlı bir şahsa bağışlandığı ve buna dayanarak 1224‟te 
adanın bu sefer Georgios Marmora‟ya İkta olarak verildiğini 
gösteren bağış senedi G. Marmora‟nın torunu Andrea Marmora 
tarafından Della Historia di Corfu adlı eserinde yayımlanmış ve 
Ertüzün tarafından Türkçesi yayınlanmıştır.Fakat Gedeon ve 
Hasluck 1224 tarihli belgenin tahrifli olduğunu düşünmektedir. 
Ne var ki, tarihler ve isimler başka referanslarla 
doğrulanamamaktadır. Dördüncü Haçlı Seferi 1202-1204 sonucu 
işgale uğrayan Bizans İmparatorluğu toprakları pay edilirken Prokonnesos ve diğer Marmara adaları, yeni kurulan 
Latin İmparatorluğu‟na geçmişti. Takip eden süreçte “Marmora” Adası sakinleri, Haçlı komutanı Pierre de 
Braiecuel‟a karşı ayaklanmış ve komutanın büyük kayıplar yaşamasına sebep olmuşlardır. Bugün de adada Kole 
Burnu‟ndakiler dahil olmak üzere Marmara‟nın sahil surları ve Gündoğdu‟nun doğu burnundaki surlar gibi bazı 
tarihi yapıların Latinler tarafından inşa edildiği düşünülmektedir. Adadaki Latin işgali 1224 yılına kadar sürmüştür. 
1304 yılında bölgeye saldıran Katalanlar, Marmara Adası‟nı zapt edememiş, geri çekilerek Perinthos‟u (Marmara 
Ereğlisi) işgal etmişlerdir. 1315 yılında ada Konstantinopolis Latin İmparatoru unvanlı Akhaia (Mora) Prensi 
Tarentumlu Philip tarafından Martin Zaccaria‟ya verilmiştir. Ancak bu tarihten sonra ada yeniden Bizans 
egemenliğini tanımış gibi görünmektedir. 1324 tarihli bir kayda göre Konstantinopolis Patriğine bağlı Küçük 
Asya‟da sadece üç başpiskoposluk sayılmaktadır: Kyzikos, Prokonnessos ve Lopadion (Uluabat). Gedeon‟un 
yayınladığı listelerden de adaya ilk olarak 879 yılında Ignatius adlı bir başpiskopos atandığı bilinmektedir. Söz 
konusu veriler o tarihten itibaren ve sonrasında da adaların dinsel hiyerarşik konumunu korumayı başardığını 
göstermektedir. 1399‟da yaşanan Osmanlı-Venedik deniz savaşı verilerine göre Venediklilerin de ada etrafında faal 
olduğu kesindir. Michael Dukas‟tan öğrendiğimize göre Marmara Denizi‟nde imparatorluğun son günlerine kadar 
Bizans donanması aktif haldedir. Hatta Konstantinopolis‟in kuşatıldığı esnada dahi donanma Kyzikos ve çevresine 
akınlar yapabilmektedir.Marmara Adası‟nın tam olarak hangi tarihte Osmanlı egemenliğine girdiği bilinmemekle 
birlikte muhtemelen Konstantinopolis‟in düşüşüne kadar Bizans egemenliğinde kaldığı var sayılabilir. 1422‟de 
İmparator 2. Manuel‟in oğlu Ioannis Palaiologos‟un Marmara Adası‟nı ziyaret ettiği bilinmektedir; dolayısıyla 
adanın o tarihlerde Bizans egemenliği altında olduğu söylenebilir. Bu durumda 1204-1224 yılları arasındaki Latin 
işgali dışında Marmara Adası‟nın bin yıl boyunca Doğu Roma (Bizans) İmparatorluğu egemenliğinde kaldığını 
söylemek mümkündür.
Osmanlı Egemenliği Döneminde Güney Marmara Adaları
Güney Marmara Adaları‟nın kesin olarak hangi dönemde Osmanlı idaresine geçtiği bilinmemektedir; ancak 15. 
yüzyıl ortalarında gerçekleşmiş olmalıdır. Osmanlı Devleti 
göçler yoluyla adada Müslüman nüfusu artırmaya çalışmıştı. 
Marmara Adası‟ndaki Osmanlı mezar taşlarına bakıldığında 
adaya 16. yüzyıldan sonra Türklerin yerleştiği görülmektedir. 
İlk gelenler Amasya, Tokat, Erzincan ve Eğin‟den gelmişlerdir. 
Onyedinci yüzyıldan kalan mezar taşlarına bakıldığında ilk
gelen ailelerin Bektaşi olduğu kanaati yüksektir. Ardından 
Osmanlılar, Trabzon ve Sinop‟tan adaya yeni aileler 
taşımışlardır. Mermer ocaklarında çalışmak üzere Sinop‟un 
Ayancık ve Boyabat, Samsun‟un Çarşamba ilçesinden işçiler ile 
Trabzon‟dan imamlar getirilmiştir. Adalar arasında bu dönem 
için en fazla veriye sahip olduğumuz yer Marmara Adası‟dır. 
Marmara Adası (Marmaras) Osmanlı Dönemi‟nde 
MarmaraAdası hakkındaki en erken ve ayrıntılı bilgileri veren ünlü denizci Pirî Reis‟tir . Pirî Reis‟in Kitab-ı 
Bahriye‟sinin pek bilinmeyen bir versiyonunda, bugün de aynı adla anılan Marmara köyü de dahil adanın sekiz 
köyü olduğu yazılıdır. Ertüzün söz konusu yazma eserden yararlanmıştır; buna göre: adada Marmara, Midillu 
(Midilli), Bulgarlar (Bulgurlar), Palatya (Palatia) gibi köy ve limanların olduğunu, Marmara köyünün önünde yıkık
bir burgaz (kale) olduğunu belirtir (bu yıkık duvar Ertüzün‟ün kaymakamlığı zamanında da kısmen ayaktaydı). Pirî 
Reis‟in Midilli olarak andığı köy Prastio‟dur (Gündoğdu). Köyün bu isimle anılması halkının Midilli‟den göç 
etmesinden kaynaklı olabilir. Tam olarak hangi yerleşimi kastettiği anlaşılamayan diğer köyün adı Bulgurlar‟dır. Bu 
köy hakkında net bir şey söylemek mümkün olmasa da burada bir hata olduğu, Bulgurlar‟ın aslında 
101
Bir Belgeselcinin Gözünden Türkiye’deki Antik Bölgeler ve Kentleri – MİSYA (Mysia)
Paşalimanı‟ndaki Vurgaro olduğu düşünülebilir. Arnavut köyü olarak bahsettiği yerin Afthoni (Asmalı) olduğu 
kesindir. Avrupalı seyyahların Aftoni halkının Epiros kökenli Arnavutlardan oluştuğunu söylemeleri Balkan 
Hristiyanlarının bu adada iskân edildiklerini düşündürmektedir. Batılı seyyahlara göre Afthoni köyü halkının 
yaşlıları 19. yüzyıl sonlarında dahi Arnavutça konuşmaktaydı. Pirî Reis‟in andığı diğer noktalar beş-altı geminin 
sığabileceği Petalan (Badalan) limanıyla adanın kuzeyindeki Palatiya‟dır. Birincisi adanın kuzeybatısındadır; 
ikincisinin ise açık biçimde Palatia (Saraylar) olduğu anlaşılmaktadır.Onaltıncı yüzyılda adalar popülasyonunun 
büyük bölümünü oluşturan Ortodoks Rumlar haricinde Sefarad Yahudileri ve Müslümanlar da Osmanlı nüfus 
aktarımları politikasının bir parçası olarak adaya yerleştirilmişlerdir. Bu veri hem tarihsel metinlerden hem de 
mezar taşları gibi arkeolojik malzeme aracılığıyla da doğrulanabilmektedir. Bu dönemde Galata Kadılığı‟na bağlı 
olan adanın mahkeme kayıtları günlük yaşam hakkında oldukça ayrıntılı bilgiler sunmaktadır. Onyedinci yüzyıl 
mahkeme kayıtlarından öğrendiğimiz kadarıyla adada yaşayan Rumlar haraç vergilerini Bursa‟daki Sultan Mehmed 
Han Vakfı‟na vermekle yükümlüydüler. 1604 tarihli bir mahkeme kaydında Marmara Adası sakinleri, adı geçen 
vakfa haraclarını ödemelerine rağmen vergi tahsildarlarının ikinci kez kendilerinden harac toplamaya 
çalıştıklarından dolayı şikâyetçi olmuşlar ve yapılan inceleme sonucunda adalıların haklı olduğu anlaşılarak tekrar 
harac toplanması işlemi durdurulmuştur.1605 tarihli başka bir fermana göre ada halkının vergilerini nakit olarak 
ödemekte zorlandıklarından, nakit yerine Saray‟ın odun ihtiyaçlarını karşılamalarına karar verildiği belirtilmektedir. 
Kayıtlara göre Kapıdağ, Marmara, Avşa (Afisya), Tavşan ve Ekinlik adalarının sakinlerinin birey başına ödemeleri 
gereken yıllık cizye vergisi tutarı kişi başına 70 akçedir ve bu durumda adı geçen bölgelerde yaşayan 5500 vergi 
mükellefinin toplam borcu 385.000 akçe olmaktadır. Bölge Rumları ayrıca kazançları karşılığında bir sür-sat vergisi 
de ödemekle yükümlüdürler; ancak sür-sat vergisinin karşılığı olan 428.805 kuruşu Saray‟a nakit olarak değil odun 
cinsinden aynî olarak göndermekle yükümlüydüler. Rumların Saray‟a göndermeleri gereken odun miktarı yıllık 
olarak 23.000 çeki (yaklaşık 5750 ton) olarak belirlenmiştir. Bu odunları, Marmara Adası‟ndan (Cezire-yi 
Marmara)Yanioğlu Todori, Kostaoğlu Penapod Reis, Markioğlu Telasinozi, Maklakarioğlu Nikola Reis, Andonoğlu 
Manol Reis, Yanioğlu Zagor Reis, Tavşan Adası‟ndan (Cezire-yi Tavşan) Pandazi ve Aleksioğlu, Avşa Adası‟ndan 
Pator, Manoloğlu Malakis Reis ve Ekinlik (Cezire-i Kotali) Adası‟ndan İstemani oğlu Dimitri Reis, çekisi 15 
akçeye İstanbul‟a taşımaktaydılar. Kaptanlar bu işin karşılığında 
toplamda 345 bin akçe kazanmışlardı. 1600‟lerin başında 
Marmaralı Rum kaptanlardan odunun çekisini 16 akçe ilâ 22 
akçe arasında bir fiyata alan İstanbullu aracılar bunları İstanbul 
halkına aldıkları fiyatın üç katına, çekisi 45 akçeye 
satmaktaydılar. Marmara Adası etrafındaki batıkların çevresinde 
Osmanlı devrine ait çok sayıda gemi çapası İstanbul ile yoğun 
bir deniz trafiği yaşandığını kanıtlamaktadır. Bu durum çok 
sayıda geminin bu sularda fırtınaya tutularak toplamaya fırsat 
bulamadan çapalarını kesip bırakmak zorunda kaldıklarını da 
göstermektedir. Marmara Adası etrafında çok sayıda tarihi batık 
bulunması adalar çevresindeki yolculuğun riskli olduğunu da kanıtlamaktadır. 1605 tarihli bir başka kayıtta ise 
bölgede içki vergilerini toplama yetkilerinin Simoyil, Hanovil ve Hayim adlı Yahudilerin ellerinden alındığı 
belirtilmektedir. Adı geçen Yahudiler, Marmara Adası‟ndaki dokuz karye (köy), Doğan Adası (Aloni/Paşalimanı 
Adası olsa gerektir), Arap Adası (Avşa‟daki Yiğitler kastediliyor olmalı), Ekinlik karyelerinin içki vergilerini 
toplama hakkına sahipken taahhüt ettikleri vergiyi Osmanlı Sarayı‟na iletmemişlerdir. Bundan dolayı iki yıllık 
gecikmiş verginin karşılığı olan 1.900.000 akçeyi (“on kerre yüzbin ve dokuz kerre yüzbin akçe”) ödedikten sonra 
mültezimlik yetkileri bu kez Yahudi Mois ve Franko‟ya devredilmiştir.Onyedinci yüzyıl sonlarına doğru Osmanlı 
Devleti‟nin yeniden fetih politikasına dönüşüyle birlikte Marmara adalar topluluğu Rumlarının da hayatı değişmeye 
başlamıştır. 1682 yılında Viyana kuşatması hazırlıkları esnasında Marmara Adası Rumlarından da sefere hazırlık 
için avarız vergisi alınmaya başlandığı ve Rumların donanmaya kürekçi olarak toplandığı görülmektedir. Padişah 4. 
Mehmed (1648-1687) tarafından Galata Kadısı‟na gönderilen 
fermanda Marmara Adası nahiyesinden 46 hanenin avarız 
vergisi ödemek üzere seçildiğinden söz edilmektedir.
Geleneklere göre her hane birer kürekçi verecek ya da 429 
avarız akçesi ödeyecektir. Fermanda bu paranın Kadı tarafından 
toplanıp tersane görevlilerine verilmesi buyrulmakta ve 
Kadı‟dan paraların tersane görevlilerine verildiğine dair bir 
temessük alınması söylenmektedir. Vergisini ödeyenlerin deftere 
kayıtlarının alındıktan sonra avarız haricinde her haneden 15 
akçe de tersane harcı ve 10 akçe de mübaşir harcı alınması 
emredilmektedir. Yine 1689 tarihli benzeri bir belgede İmralı, 
Kapıdağ ve Marmara Adası‟nda toplam hane sayısının 1075 ten 772‟ye düştüğü görülmektedir. Alınması gereken 
verginin ancak üçte biri toplanabildiği ve geriye kalan 154.000 akçenin toplanamadığı rapor edilmektedir. Vergiler 
ödenemediği için Sultan 4. Mehmed vergi indirimine gider ve 26.000 akçe daha toplandıktan sonra kalan vergi 
borcu “hallerine merhamet bâbında” affedilir. Ancak Osmanlı Devleti‟nin Avusturya, Venedik, Lehistan ve Rusya 
102
Bir Belgeselcinin Gözünden Türkiye’deki Antik Bölgeler ve Kentleri – MİSYA (Mysia)
ile girdiği mücadele sürekli yeni vergi kalemleri ortaya çıkarmasına neden olmuştur. Nitekim yine 1689 tarihli bir 
emirnameyle mezkûr adalar ve çevresinden imdadiye-yi seferiye (avarız) vergisi istenmektedir. Bu tür bir vergiyle 
yeni karşılaşan halk, vergilerini yıllardır odun olarak yolladıklarını söyleyerek, “biz matbah-ı âmireye odun viririz 
imdadiye seferiye virmeğe iktidarımız yokdur” derler. Ancak kendilerine cevap olarak bu odunların cizye ve nüzul 
karşılığında ödendiği, imdadiye seferiye‟nin başka bir vergi kalemi olduğu, devletin acil paraya gereksinim 
duyduğu için hane başına iki kişiden ve kişi başına da 150 akçe olarak nakit para istendiği belirtilir.
Marmara Adası‟nda bulunan ve şu anda Bandırma Arkeoloji Müzesi‟nde korunan mezar taşları da Marmara 
Adası‟nın Ege havzasından çeşitli sebeplerden göç aldığını kanıtlamaktadır. Örneğin, 1. Papachristou tarafından 
okunan Sakız Adası doğumlu Maria Kavaliotou‟ya ait mezar taşı yazıtının bir kısmı şöyledir:
 ΔΗ΢ ΠΡΟΠΟΝΣΗΓΑ Δ΢ΠΔΤ΢Α
 Α΢ΦΑΛΔΗΑΝ ΝΑ ΣΤΥΩ
 ΒΑΒΑΗ ΚΑΗ [Δ]ΓΩ ΣΟΝ ΘΑΝΑΣΟΝ
 ΔΜΠΡΟ΢ ΜΟΤ ΣΟΝ ΔΤΡΗ΢ΚΩ.
 ΑΦΗΝΩ ΠΗ΢ΟΝ ΢ΤΕΖΓΟΝ
 ΔΗ΢ ΓΖΝ ΣΖΝ ΑΛΛΟΣΡ[Η]ΑΝ
 ΠΟΡΔΤΟΜΑΗ ΢ΣΟΝ ΟΤΡΑΝΟΝ ΢ΣΖΝ 
 ΜΟΝΖΝ ΚΑΣΟΗ[ΚΗ]ΑΝ.
 ΚΑΣΑΓΩΓΖ ΜΟΤ ΥΗΑΚΖ,
 ΦΔΤ ΘΑΠΣΟΜΑΗ ΢ΣΖΝ ΓΑΛΗΜΖ
 Ω΢ ΞΔΝΖ ΔΗ΢ ΣΖΝ ΞΔΝΖ ΓΖΝ. 
 […] 
 ΔΓΔΝΝΖΘΖ ΔΝ ΥΗΩ ΣΖ 15 ΑΤΓΟΤ΢ΣΟ[Τ] 1854
 ΔΚΟΗΜΖΘΖ ΔΝ ΚΤΡΗΩ ΔΝ ΓΑΛΗΜΖ ΣΖ 4 7ΒΡΗΟΤ 1881.
 ΑΗΩΝΗΑ ΢ΟΤ Ζ ΜΝΖΜΖ
Korunmak için Marmara Denizi‟ne geldim Heyhat, burada da ölümü karşımda buldum. Arkamda bu yabancı yerde 
kocamı bırakıyorum
Gökyüzüne doğru gidiyorum, ebedi istirahatgaha. Memleketim Khios‟tur (Sakız) Heyhat, Galimi‟de, yabancı bir 
yerde bir yabancı olarak gömülüyorum.[…] 15 Ağustos 1854‟te Sakız‟da doğdu Galimi‟de [Çınarlı] 4 Eylül 
1881‟de vefat etti Hatırası daim olsun.
Marmara Adası, kalabalık Rum nüfusuna karşın Prokonnesos Metropolitliği‟nin merkezi değildi. Gedeon‟un 1824 
yılından itibaren bağımsız bir metropolitlik olduğunu belirtmesine dayanan Hasluck aynı bilgiyi yineler. Ancak 
metropolitliğin merkezi Paşalimanı Adası‟ndaki Aloni olmaktadır. Bu durum 1900 yılında Marmara kasabasının 
Patrikhane‟ye başvurusu sonucu kısmen değişmiş ve 
metropolitin, yılın altı ayını Aloni‟de ve diğer altı 
ayını Marmara‟da geçirmesine karar verilmiş; 
bununla birlikte ada merkezindeki Taksiyarhis 
Kilisesi, Marmara‟daki metropolitlik kilisesi ilan 
edilmiş, Aloni‟deki Agios Georgios Kilisesi eyaletin 
metropolitlik kilisesi olmaya devam etmiştir.
Lozan Mübadelesi Öncesinde Marmara Adası 
Nüfusu 
Adanın 19. yüzyılda yaşadığı canlanma sonucunda 
nüfusu yüzyıl sonunda 9.000‟e ulaşmıştır. Osmanlı 
salnamelerinden öğrendiğimiz kadarıyla adada 1898 yılında 8355 Rum, 340 Müslüman yaşamaktadır. Aynı yılın 
salnamesinde adada 1693 ev, iki cami, 14 kilise, bir havra, bir hamam, altı su değirmeni, iki yel değirmeni, 515 
erkek 183 kız öğrencinin okuduğu dokuz okul bulunduğu not edilmiştir. 1906 yılında Ksenofanis dergisinde 
yayınlanan bir yazıya göre ise Marmara Adası‟nın nüfusu 13.504 kişiye ulaşmıştır. Aktarılanlara göre nüfusun 280‟i 
Müslüman, 250‟si Yahudi, gerisi Rumdur. Adadaki Yahudiler 
hakkındaki en eski nüfus bilgileri 1821 yılına aittir. Buna göre 
adada sadece 5 Müslüman 25 de Yahudi aile bulunmaktadır . 
Hasluck 1907‟de adada 30 Yahudi, 40 Türk hanesi 
bulunduğunu söylemektedir. Adada yaşayan Müslümanların 
sayısı 250-300 civarında olduğuna göre Yahudilerin sayısı da 
buna yakın olmalıdır. Cuinet, “Erdek kazasında” 1890‟lı 
yıllarda 492 Yahudi yaşadığından ve 50‟si erkek 22‟si kız 
olmak üzere 72 öğrencili iki okula sahip olduklarından bahsetmektedir. Her ne kadar Cuinet “Erdek kazası” derken salt Marmara Adası‟nı kastetmemişse de Erdek’te 
Yahudi köyü olmadığından bu insanların Marmara‟daki Yahudi cemaatini temsil ettiklerini düşünebiliriz.
Marmara Yahudilerinden kalan bazı maddi eserlere İstanbul Balat‟ta rastlanmaktadır. Bunlar arasında Yanbol 
Sinagogu‟ndaki On Emir tablosunun üzerinde 5564 (1904) tarihi ve alt kısmında da Kal Kadoş Marmara Şel Aaron 
Eskenazi yazısı okunmaktadır. Muhtemelen burada adı geçen Aaron Eskenazi, Aaron Kaptan olarak bilinen kişidir. 
Mavnacı Kemal Kaptan olarak bilinen bir diğer adalı Yahudi de Balat‟a yerleştiği zaman evinin kapısına üzerinde 
Marmara Furtuna 1933 yazan gemi betimli bir mermer levha koydurmuştur..

***

Referanslar – Güney Marmara Adaları eseri 
 Ulaş Töre Sivrioğlu 
 Mustafa Akçaöz 
 Ioannis Papachristou 
 Ahmet Bilir 
 Oktay Dumankaya 
 Serkan Gündüz

KYZİKOS

Kizikos (Grekçe: Κύζικος), 
günümüz Erdek ilçesi 
yakınlarında, Marmara 
Denizi kıyısındaki Misya bölges
i antik kentlerinden birirdir. 
Eskiden Arteka adını taşıyan 
kentin kalıntılarına Türkler 
Belkıs Sarayı olarak 
isimlendirmiştir.
Yeri 
Balıkesir İli, Erdek İlçesi 
sınırlarında, Antik Arktonesos 
(Kapıdağ) yarımadasının Erdek ve Bandırma körfezleri arasındaki bataklığın kuzeyinde yer alır. Mysia Bölgesi, 
Propontis (Marmara Denizi) kıyılarından, güneyde Thyateira‟nın (Akhisar) kuzeyine uzanan, kuzey batıda Granikos 
(Kocabaş Çayı), güney batıda Ege Denizi, doğuda Rhyndakos (Orhaneli Çayı-Koca Dere) ile çevrelenmiş büyük ve 
verimli bir arazidir. Bölgeyi güneyden kuzeye kateden Makestos (Kocaçay) ve batı kısımda yer alan Aisepos 
(Gönen Çayı) da bu verimli araziyi sulamaktadır. Öte yandan, bölgenin kuzey yarısında yer alan Manyas ve Ulubat 
Göllerinin çevresi de tarıma çok elverişli sulak arazilerle çevrilidir.
Konumu ve Çevresel Özellikleri
Propontis’te önemli bir stratejik konuma sahip Arktonessos’un anakaraya bağladığı kıstağın hemen kuzeyinde yer 
alan Kyzikos, bugün “Belkıs” ve “Balkız” olarak da anılmaktadır. Kentin yerleşim alanı kuzeyde Dindymos Dağı 
(Ayı Dağı), Hamamlı ve Belkıs (Yeniköy) 
köyleri; batıda Erdek Körfezi ve Düzler 
Köyü, güneyde Erdek-Edincik-Bandırma 
karayolu; doğuda Aşağıyapıcı Köyü ve 
Bandırma Körfezi ile sınırlanmıştır. Kyzikos, 
bulunduğu konum nedeni ile Propontis 
denizi, (Marmara denizi) küçük Asya‟nın batı dünyasına açılmasını sağlayan en önemli etkenlerden bir tanesidir. 
Tam bu noktada kentin coğrafi konumu ve korunaklı limanları, Hytos, Panarmos ve Thrakisos5 sayesinde antik 
dönemden itibaren Propontis de daima söz sahibi olmuş, verimli topraklarının yanı sıra ilk dönemlerden beri gelişen 
Karedeniz ile yapılan deniz ticareti6 ile 
zenginleşerek Anadolu‟nun en önemli 
kentlerinden biri olmayı başarmıştır. 
Strabon, Kyzikos‟un bu durumunu, 
güzellik, büyüklük ve yönetimin 
mükemmelliği ile Asya‟nın en önemli 
kentleriyle yarışır durumda olduğunu ve 
kentin yerleşim düzeninin Rhodos, 
Massalia ve Karthago ya benzediğini 
söyler. Tüm bunların yanı sıra, M.Ö. 6 
yüzyılın ortalarından itibaren bastığı 
elektron sikkeler kentin hem ticaretinin gelişerek zenginleşmesine hem de ünlenmesinde önemli katkı sağlamıştır. 
Kentin antik coğrafyası hakkında birçok bilgi veren Strabon, kentin çevresinin beş yüz stadion genişliğinde 
olduğunu, şehrin güney kısmının bir düzlükte, kuzey kısmının ise Arkton Oros dağı yamaçlarına kurulduğunu 
belirtir. İki köprüyle ana karaya bağlanan bir ada üzerin ‟de, limanlarının yanı sıra iki yüzden fazla geminin 
barınabileceği doğal bir koya sahip olduğunu belirtmiştir. Bu noktada şehrin üzerinde kurulduğu toprak parçasının 
bir ada mı yoksa bir yarım ada mı olduğu antik kaynaklar tarafından tartışılan bir konu olmuştur. 
Tarihçe
Antik Çağ’ın büyük coğrafya bilgini Amasyalı Strabon, M.S. 17-18 yıllarında yazdığı sanılan ünlü Coğrafya adlı 
kitabında şöyle ifade eder: “Kyzikos, Propontis’te (Marmara Denizi) bir ada olup, kıtaya iki köprü ile bağlıdır. 
Köprülerin yakınında aynı ismi taşıyan, gerektiğinde kapatılabilen iki limanı ve iki yüzden fazla gemiyi alabilecek 
büyüklükte barınağı bulunan bir kent vardır” der. Kyzikos’un büyüklüğünden, güzelliğinden, yönetiminin 
mükemmelliğinden” söz eder.
Strabon, “Geographia” adlı eserinde,Homeros’a göre Troia toprakları, Kyzikos kentinden Aisepos Irmağı’ndan sonra 
başlar. İda’nın eteklerindeki Zeleia’da yaşayanlar, Aisepos’un kara sularından içen Aphneler, Troialılar, bunlar 
da Lykaon’un şanlı oğlu Pandaros tarafından 
yönetildiler. O (Homeros), bunları Lykialılar 
(Troas’ta Troialıların müttefiki olarak yerleşmiş 
olan Lykialılar) da der. Onlara, Aphnitis Gölü 
(Manyas Gölü)’nden ötürü ‘Aphneler’ dendiği 
de zannedilmektedir. Daskylitis Gölü(Kuş 
Gölü)’de bu adla anılır.” demektedir. Buna göre 
Troia’nın tam olarak nerede 
olduğunu Çanakkale’den ziyade, daha yukarıda, 
Marmara Denizi kıyısında aramak gerekir.
Ünlü yazar Heredot kaynaklı bilgiler,bölgenin 
M.Ö. 7. yüzyılın başlarında,”Didumus Dağı” 
eteğinde Kyzikos şehrinin egemenliği altında olduğu gözükmekte.Artake gibi Kyzikos şehri de ismini 
kurucusundan almış. Kyzikos‟un yaptırdığı eserler arasında Hadrian Tapınağı, Kyzikos Amfitheatrı, Altıköşe 
kuleler, Bouleuterion, Palata Çeşmesi, Agios Nikolas Kilisesi, Muhle Kalesi (Muhla Kalesi), Zeytin adasında yer 
alan Meryem Ana Klisesi ve genç vaftiz havuzu bulunuyor.
Kyzikos adı ve halkın kökeni
Antik çağda, bulunduğu bölge açısından oldukça önemli bir konuma sahip olan Kyzikos kentinin, kimler tarafından 
kurulduğu, gerek antik kaynaklar gerekse günümüz arkeolojik verileri ışığında çeşitli yorumlara açıktır. Her ne 
kadar tam olarak kazı ve bilimsel çalışması yapılmamış olsa da, kentte M.Ö. 2500 yıllarına tarihlenen bir höyüğün 
varlığı bilinmektedir. Tarihin her döneminde insanlar tarafından iskân edilen bu bölgeye özellikle, M.Ö. 1200 
civarlarında yoğun bir göç dalgası yaşandığı bilinmektedir. Bu göç dalgası sonucu özellikle Thrak kavimleri olan 
Mysler, Bytinler, Phrigler, Dolionlar ve Mygdonlar M.Ö. 3 yüzyılda yaşanmış olan Apollonios Rhodos tarafından 
yazılan Argonautlar efsanesi Troia savaşından önce altın postu aramaya çıkan kahramanlar‟ın çeşitli maceralar 
dâhilinde Kyzikos‟a uğramalarını konu alan bölümünde buranın halkı için, Dolionisler ülkesi adını kullanmaktadır. 
Efsanede Argonautlar‟ın gemileriyle yanaştığı ülkelerden biri de soyca kökeni Poseidon‟a dayanan ve adı Kyzikos 
olan kralın ülkesidir. Bir süre burada kalan Argonaut lar ülkeden ayrıldıktan sonra, ters esen rüzgârla geri gelmişler, 
105
Bir Belgeselcinin Gözünden Türkiye’deki Antik Bölgeler ve Kentleri – MİSYA (Mysia)
kent sakinleri ise onları gecenin karanlığında korsan sanarak savaşa tutuşmuşlardır. Bunu duyan kral Kyzikos‟ta 
savaşa katılmış fakat İason tarafından öldürülmüştür. Ölen kralın anısını yaşatmak içinde şehre Kyzikos adı 
verilmiş. Kral öldükten sonra kent Pelasglar tarafından saldırıya uğrayarak işgal edilmiştir. Bir başka görüş ise 
Dolionların, Pelasgların bir kolu olduğu yönündedir. Antik kaynaklardan Strabon‟da Kyzikos ve çevresinde yaşayan halk için Dolionlar demektedir. Aynı Strabon, Troia 
savaşından sonra Kyzikos dolaylarının Phirigyalı lar tarafından kolonize edildiğini söylemektedir. Kyzikos‟ta bulunan M.Ö. 6. yüzyıla ait bir yazıt üzerindeki, Phirigyalı iki tüccarın yaptıklarının 
anlatılması buradaki Phirig varlığını kanıtlamaktadır. M.S. 3. veya 4. yüzyıl da yaşayan Eusebios bölgeye yerleşen 
Dolionlar dan dolayı bölgeye Dolionia dendiğini söylemektedir. Aynı zamanda Eusebios, kentin ilki M.Ö. 756 
ikincisi ise M.Ö. 679 yılında olmak üzere Miletoslular tarafından iki defa kolonize edildiğini bildirir. İkinci 
kolonizasyon Kimmerlerin M.Ö. 7. yüzyılın başlarında , Güney Marmara bölgesinde yerleşerek, zamanla bölgenin 
farklı kısımlarına adlarını vermişlerdir. Bu halklar içerisinde özellikle Dolionlar, her ne kadar Heredot Tarihinde 
adları geçmese de, Kyzikos kentinin kuruluşu açısından üzerinde durulması gereken bir kavimdir. Dolionlar‟ın 
çeşitli kaynaklarda Thrak kökeninin yanı sıra 
Thesalyalı olabilecekleri de dile getirilmiştir. 
Anadolu’da yaptıkları saldırılar sonrasında 
harap olmuş ve muhtemelen M.Ö. 670 
civarında tekrar kurulmuştu. Yine Strabon 
Lampsakos‟lu Anaksimenes‟e dayandırarak 
Kyzikos‟un Miletoslular tarafından kolonize 
edildiğini söyler ama tarih vermez. Bazı 
görüşler ise M.Ö. 670 -680 arası bir defa 
kolonize edildiği yönündedir. Kyzikos‟ta 
yapılan ilk dönem araştırmalar sonucunda 
burada ele geçen bir takım Geç Geometrik 
Dönem seramiklerine göre, Kyzikos M.Ö. 7 yüzyılın ilk çeyreğinde Miletoslu‟lar tarafında kurulmuş olmalıdır.
Tarihi Olaylar 
1. M.Ö. 790-Miletoslu göçmenler, Kyzikos ve Prokonnes”te koloniler kurdu. M.Ö. 680-Kyzikos”a büyük bir 
Miletos göçmen grubu daha geldi. Kyzikos”un “Altın çağı” başladı.
2. M.Ö. 410 Kyzikos”u saran Persler”e karşı yardıma gelen Atinalı Alkibiades Bandırma Körfezinde yaptığı 
deniz savaşını kazandı.
Kronolojik tarihi 
Antik kent Kyzikos Homeros‟un İlyada‟sından Anadolu‟nun en eski halkı Mysialıların Trakyalılarla akraba 
olduğunu Strabon‟dan ise kentin ilk 
sakinlerinin Trakya‟dan gelen Dolion‟lar 
olduğunu öğreniyoruz. Miletos‟un kurduğu bir 
koloni kenti olan Kyzikos‟un kuruluş tarihi ise, 
burada ele geçen seramik buluntularına göre 
M.Ö. 7. yüzyılın ilk dörtlüğüne verilir.
Kizikos antik şehri ve antik liman
M.Ö. 561-546 yılları arasında Lydia kralı Kroisos tarafından vergiye bağlanan Kyzikos, daha sonra Pers 
egemenliğinde olan Daskyleion‟un idaresi altına girer. M.Ö. 498 deki Milet tiranı Aristogoras‟ın önderliğindeki İon 
isyanı ile Perslere bağlı birçok kent bağımsızlığını ilan eder. 
Lade Savaşı‟ndan sonra Fenike donanması tarafından Miletos 
yıkılınca Kyzikos, Daskyleion satrabı Oebareus‟a boyun eğer. 
M.Ö. 478-477 yıllarında kurulan Attika-Delos Deniz Birliği‟ne 
9 talent vergi ödeyerek birliğin üyeleri arasına katılır. Bu 
durum Peleponnesos savaşlarına kadar sürer. Ancak Atina, 
savaşlar sırasında eski gücünü kaybettiği için Anadolu kentleri 
de birlikten tek tek ayrılırlar. Bu durum karşısında Atinalı 
Alkibiades, önce Spartalılarla daha sonra da Pers kralı 
Tisaphernes ile anlaşarak Kyzikos‟u zapteder. M.Ö. 386 
yılında Kyzikos tekrar Pers egemenliğine girer ve bu durum da 
M.Ö. 364 yılına kadar devam eder. Bu tarihte kent, Daskyleion 
satrabına karşı başarılı bir savunma göstererek Pers 
boyunduruğundan kurtulur. Kent, M.Ö. 362 yılında 
bağımsızlığını ilan ederek en parlak çağını yaşar. Kyzikos‟un 
Büyük İskender ile başlayan parlak dönemi barış içinde geçer. 
İskender‟in ölümünden sonra M.Ö. 281 yılında Selevkosların müttefikiyken aynı yıl tekrar tam bağımsız bir 
görünüm kazanır. Bu dönemde Bergama ile iyi ilişkiler içine girilir. Kyzikos‟un huzur dönemi, M.Ö. 85‟lere kadar 
sürer. Bu tarihlerde kent Roma hakimiyetine geçer. M.Ö. 73 yılında Pontus kralı Mithridates büyük bir kara ve 
deniz kuvveti ile Kyzikos‟u kuşatır; ancak Lucullus önderliğindeki Roma ordusunun yardımıyla kuşatmadan 
kurtulmuştur. M.Ö. 20 yılında ise Oktavianus, Kyzikos‟un bağımsızlığına son verir. M.Ö. 15 yılında Agrippa 
tarafından tekrar eski haklarına kavuşan Kyzikos‟un, M.S. 25 yılında Tiberius tarafından tekrar hakları elinden 
alınır. Tiberius‟un ölümünden sonra Roma ile aradaki gerginlik sona erer. M.S. 124 yılında kenti ziyaret eden 
Hadrianus kendisine gösterilen ilgiden memnun olur ve bu yüzden kente “Neokoria” ünvanını verir. Kent, M.S. 259 
yılında başlayan Got akınlarından şiddetli geçen kışın yardımıyla korunmuştur; ancak M.S. 265 yılında başlayan 
yeni bir Got saldırısı ile kent büyük 
hasar görmüştür. İmparator 
Diokletianus (M.S. 284-305) 
zamanında ise Kyzikos, 33 kenti içine 
alan Hellespontus eyalet merkezi olur. 
Bu görkemli günler Byzantion‟un 
Doğu Roma İmparatorluğu‟na başkent
olmasıyla sona erer. M.S. 376 yılında 
Arianus taraftarları Kyzikos‟ta bir 
konsül toplantısı yaparlar. Zamanla 
siyasi varlığı azalan Kyzikos M.S. 
546 yılında korkunç bir deprem yaşar 
ve halkın çoğu kenti terk ederek 
Artake‟ye yerleşir. Justinianus (685-695) zamanında yapılan idari sistem değişikliği askeri themalara (garnizon) 
bölünen imparatorlukta Kyzikos M.S. 8. yüzyılda Nikaia Themasına bağlanır. M.S. 672 yılında kent, İstanbul‟u 
(Costantinapolis) fethe gelen Araplar tarafından üs olarak kullanılır. 741, 943 ve 1063 yıllarında meydana gelen 
şiddetli depremler Kyzikos‟ta taş üstünde taş bırakmaz ve halk kenti tamamen terk eder. Böylece birçok yapının 
mimari parçaları İstanbul‟a taşınarak yeni yapıların inşasında kullanılır.
Ünlü kişiler
Kyzikos’lu Androsthenes, MÖ 200’larda Seleukos kralı 3. Antiochos zamanında 
yaşadı.
 Kyzikos’lu Eudoxus, MÖ 130, denizci ve kaşif.
 Kyzikos’lu Gelasius, MS 5. yüzyıl kilise tarihçisi.
 Kyzikos’lu Adrastus, bir matematikçi

Referanslar 
1. Strabon, Georgaphika, Antik Anadolu Coğrafyası, (Kitap XII-XIII-XIV), Çev, Adnan Pekman, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, 
İstanbul, 2012, s. 100
2. “Erdek Kizikos,Tekin Gün”. Arkeolojik çalışma yazısı-Mart 2008. 
3. “Mysia-Kyzikos,Tekin Gün”. Mootol,Kültür Sanat-17 Aralık 2006. 

AraŞtırma ve Kazı 

Kentteki ilk incelemeler 1431 ve 1444 yıllarında Anconalı Cyriacus tarafından gerçekleştirilmiştir. Mysia‟daki 
diğer arkeolojik araştırmalar gibi sınırlı ölçülerde olan epigrafi araştırmaları J. H. Mordtmann , S. Reinach, J. A. R. 
Munro , Th. Wiegand , F. W. Hasluck ve L. Robert tarafından yapılmıştır. Adı geçen bilim adamları bölgeyi 
gezmişler ve buldukları yazıtları yayınladıkları çalışmalarıyla bilim dünyasına kazandırmışlardır. J. Marquardt ise 
1836 yılındaki çalışmasında Kyzikos antik kentini 
tarihçesi, kalıntıları, dini ve festivelleriyle birlikte ele 
almıştır. Ethem Bey ise İstanbul Müzesi‟nde bulunan 
plastik eserlerin tanıtıldığı çalışmasını 1901 yılında 
yayınlamıştır. Çalışmanın içinde bölgemize ait eserler 
de vardır. Ayrıca, G. Mendel, İstanbul Müzesi‟ndeki 
Grek ve Bizans eserlerinin kataloğunu yapmıştır.
Kentin ve kentteki yapıların tanımlanması adına 19. 
yüzyılda Marquardt-Grigoriadir, F. W. Hasluck‟un 
1910 yılında yayınladığı “Cyzicus” adlı çalışması da 
önemli bir eserdir. Kenti, Kapıdağı yarımadası ile 
birlikte ele alan; araştırmada yörenin tarihçesi, yapı 
kalıntıları, dini özellikleri ile birlikte ele almıştır. Z. 
Taşlıklıoğlu ise, “Anadolu‟da Apollon Kültü ile ilgili Kaynaklar” adlı çalışmasında tüm Anadolu‟dan topladığı 
yazıtlar ışığında Apollon kültünü bölge bölge incelemiştir. Anadolu‟da Kybele kültünü araştıran M. J. Vermaseren 
de elde ettiği verileri, “Corpus Cultus Cybelae Attidisque” adlı eserinde toplamıştır. Ekrem Akurgal tarafından 
başlatılan kazılar 1950’li yıllarından sondajlar şeklinde devam etmiş. Reşit Mazhar Ertüzün, 1964 yılında 
yayımladığı Kapıdağı Yarımadası ve Çevresindeki Adalar adlı kitabında, Kyzikos’un tarihçesine ve buluntularına 
yer vermiştir. Ancak kitapta demir çağa ait buluntulardan ayrıntılı bahsedilmemiştir. 1989-1996 yılları arasında 
Abdullah Yaylalı başkanlığında yürütülen kazılarda yalnızca Hadrianus Tapınağı ve çevresinde çalışmalar 
yapılmıştır.
M. Cremer, bölgeden gelen tüm mezar stellerini 
kabartmalarla birlikte tipolojik gelişim içinde incelemiştir. 
M. Şahin, bölgenin önemli bir kenti olan Miletopolis‟te 
yoğunlaştırdığı çalışmalarını 2000 yılında yayınlamıştır. 
Çalışmasında Miletopolis kökenli mezar stellerinin ve adak 
levhalarının tipolojik gelişimini figür tipleri ile birlikte 
incelemiştir. N. Şahin, Numizmatik ve epigrafik buluntular 
yardımıyla Anadolu‟da Zeus kültünü 2001 yılında 
yayınladığı, Zeus‟un Anadolu Kültleri adlı kitabında 
toplamıştır . Bu çalışmasında Zeus, tapınım gördüğü tüm 
epithetleri ile birlikte ele alınmıştır. Erdek eski kaymakamı 
R. M. Ertüzün, Kapıdağı ve çevresiyle birlikte Kyzikos‟un 
tarih öncesi çağlarını, mitolojik anlatımlara da yer vererek ele alır. Tarih, arkeoloji ve epigrafik açıdan kentin 
geçmişine ışık tutmaya çalışmıştır. 2006 yılından itibaren Nurettin Koçan tarafından kazılmaya başlanmıştır. 2013 
yılı kazı programı Doç.Dr. Nurettin Öztürk kazı başkanlığında yapılan bilimsel kazılar ışığında gün yüzüne 
çıkarılan Hadrian Tapınağı’ndan parçalar halinde ulaşılan sütun başlıklarından birinin sağlam olarak çıkarıldığı 
gözlemlenmiştir. Yaklaşık boyutları 20 metre yüksekliğe sahip sütunların üzerinde yer alan başlığın, 1.90 metre 
çapı, 2.50 metre yüksekliği ve 20 ton ağırlığı ile Roma dönemine ait çıkarılan en büyük sütun başlığı olduğunu 
görülmektedir.

Tabakalanma 
Buluntular – Kalıntılar
Kent, önceleri buraya yerleşen “Dolionlar” nedeniyle “Dolionis” olarak adlandırılmıştır. Miletos tarafından 756 
yılında kurulmasının ardından, Kimmer saldırısına uğrayıp tahrip olmuş ve daha sonra Megaralılar tarafından 679 
yılında tekrar kurulmuştur. M.Ö. 4. yüzyılda bağımsızlığını ilan etmiştir. Siyasi yönden güçlü olan kentin sanat 
alanında da büyük atılımlar yaptığı söylenmektedir. Mimari kalıntıların yanı sıra, buluntulardan anlaşıldığı üzere 
M.Ö. 6. yüzyılda heykeltıraşlıkta da önemli eserler ortaya koyulmuştur. Kentte inşa edilen tüm anıtsal yapılar, yakın 
yöreden çıkarılan değişik renkteki mermerlerle bezenmiştir. Strabon, Kyzikos’ta Anadolu’nun diğer kentleri ile 
rekabet edebilecek düzeyde üç mimari atölyenin varlığından bahsetmektedirÇanak çömlek 
1957 yılında E. Akurgal tarafından bölgede yapılan sondajlarda Arkaik Dönem seramiği ile geç dönem seramikleri 
karışık olarak ele geçmiştir. Ancak Arkaik 
Kyzikos’un deniz seviyesinin altında kalması 
nedeniyle burada araştırma yapmak imkansızdır. 
Heykel/Kabartma: Beyaz mermerden yapılmış 
heykel, 6 cm yüksekliğinde yaklaşık 35 cm 
uzunluğunda, 23 cm genişliğinde oval bir kaide 
üzerinde yer alır. 80 cm yüksekliğinde olan heykel 
M.Ö. 6. yüzyılın ikinci çeyreğine ait olmalıdır. 1957 
yılında E. Akurgal tarafından yürütülen kazılarda, 
Arkaik Dönem’e ait mermer bir columna caelata ve 
üzerinde dans eden gençlerin betimlendiği bir kabartma ele geçmiştir.
Mimari 
Günümüzde kısmen de olsa izlenebilen kalıntıların başında Kyzikos’u dört yanda çevreleyen sur duvarları 
gelmektedir. Bazı bölümleri M.Ö. 4. yüzyıla dek inen bu duvarların ayakta kalanlarının çoğu Roma ve Bizans 
dönemlerindendir. 
MİMARİ YAPILAR
Hadrian Tapınağı
Harian tapınağı, Bandırma-Erdek karayolu üzerindeki Düzler köyünün girişinde, yolun hemen kuzeyinde yer 
almaktadır. MS 1. yüzyılda inşasına başlanan tapınak ile ilgili ilk bilgileri M.S. 2. yüzyıl yazarlarından Skolast 
Lucianus notlarında yer almaktadır. Ayrıca 
İmparator Augustus‟un kente verdiği 
serbestiyi İmparator Tiberius‟un kaldırması 
sonucu ortaya çıkan mali sıkıntılar 
nedeniyle bitirilemeyen tapınağın 
İmparator Hadrian‟ın yaptığı yardımlarla 
tamamlandığı ve Kent M.S. 10.11.117 
yılında meydana gelen deprem ile tahrip 
olunca M.S.124 yılında Anadolu gezisine 
çıkan İmparator Hadrian Kyzikos‟a 
geldiğinde, kentin onarılması ve tapınağın 
yeniden inşasına başlandığı antik 
kaynaklarda geçmektedir. Böylelikle Anadolu‟da Pergamon ve Smyrna‟dan sonra İmparator tapınağı yapan kent 

Kyzikos olmuştur. Tapınağın mimarisi mimar Aristainetos‟un denetiminde yapılmış, 8×16 sütunlu, dipteros planlı, 
korinth düzenine göre inşa edilmiştir. Tapınak doğu-batı yönünde uzanan yedi galeri üzerine oturtulmuş, uzunluğu 
116.23 m, genişliğinin ise yaklaşık 70 m olduğu görülmektedir. Yapılan araştırma kazı sonucu tapınağın çevresinin 
düz mermer bloklarla döşenmiş olduğu belirlenmiştir. Araştırmalar tapınağın 2.50 m yüksekliği ile Roma 
döneminin korinth düzenindeki en yüksek başlığa sahip olduğu antik kayıtlarda yerini almaktadır. Tarihcisi 
Sokrates, tapınağın sellasında bulunan heykelden dolayı Hadrian‟ı Olympos‟un 13. Tanrısı olarak kabul etmektedir. 
Aristides, M.S. 167 de Hadrian tapınağının kuzeyindeki Agora‟da yaptığı bir konuşmada tapınağın alınlığında, 
yapının Hadrian‟a ithaf edildiğini belirten yazıtın olduğunu belirtmiştir. M.S. 6. yüzyıl ortalarında Byzantion‟un 
siyasi ve ticari yönden öne çıkması sonucu gittikçe önemini kaybeden kent, aynı dönemde depremle de tahrip 
olunca halk burayı terk etmeye başlamış, bu da kentin ve tapınağın yavaş yavaş unutulmasına neden olmuştur. 1431 
yılında Kyzikos‟u ziyaret eden Cyriacus 33 sütunlu, sellasında tanrı heykeli olan üçgen alınlıklı tapınaktan söz 
ederken, 1444 yılında ise sütunların ve duvarların büyük ölçüde tahrip olduğunu belirtmiştir.
 
Hadrian Tapınağı Kazıları
1994 yılı etkinliklerimizin ağırlığını Hadrian Tapınağı’ndaki sistemli kazılar oluşturdu. Onceki mevsim 
çalışmalarımızda olduğu gibi, tapınak yıkıntısının güney kanadında belirlediğimiz plankarelerin güneydoğu bölüme 
denk gelen Lll-IV, lll-IV, K.III-V ve kısmen de 1993’te kazılan H.I1 ve H.I11 plankarelerde yaptığımız kazılardaki 
amaç, güneydoğu köşeyi bulmak ve doğu cephe doğrultusunda çalışmalarımızı sürdürmekti. Amaçlanan yere 
plankarelerinde varıldı ve doğu yüze ulaşıldı. Anılan 
alanda yıkıntıların yüksekliği yer yer 2.50 – 3.00 m 
ye ulaşmasına karşın, dönem belirleyici özgün bir 
katmanlaşmayı tanımlayabilecek bir sıralama 
gözlemleyemedik. Ustte daha çok günümüz 
köyatıkları ve yoğun çalılıktan oluşan dolgunun yanı 
sıra, tapınak yıkıntılarının her tarafında karşılaşıldığı 
üzere, mermerlerin yakıldığı kireç ocaklarından 
geriye kalan küçük mermer parçaları büyük 
çoğunluktaydı. Ancak 1.00 m kadar derinliğe 
inildiğinde Bizans çağı kalıntılarıyla tapınağa ait 
büyük mermer bloklara ulaşılabildi. Yakın zaman 
atıkları dikkate alınmazsa, kazılan alanda ortaya çıkarılan bulgular iki dönemi ilgilendirmektedir: Bizans ve Roma. 
1994 kazılarının Orta Çağ’a ait kalıntıları H.I1, I.I1 ve III plankarelerinde ortaya çıkarılan üç adet sivri dipli 
depolama küpü (pithos) ve H.I1’de belirlenen kiremit örgülü mezardan oluşmaktadır. Yaklaşık 1.00 m derinliğe, 
1.00 m ağız çapı ve 1.10 m karın genişliğine sahip kalın duvarlı pitoslar tamamen toprakla dolu olup, üstteki 
dolgunun baskısıyla kırılmış durumdaydılar. Parçaları tamamen bulunan bir örnek, onarmak ve tamamlamak 
amacıyla kazı deposuna alındı; diğerleri göçük tehlikesi nedeniyle, gelecek yıl çıkarılmak kaydıyla, toprak altında 
bırakıldı. Önceki kazı çalışmalarında çok sayıda örneklerini ortaya çıkardığımız tipik Bizans çağı kiremit örgülü 
mezarlarından bir tane daha ortaya çıkarıldı. Orta Çağ’ı ilgilendiren kalıntılardan tapınak çevresinin bu dönemde de 
yerleşime açık olduğu ve depremlerin yanı sıra, kısmi yıkımın da etkili oldukları anlaşılmaktadır. Ancak yıkımın 
boyutları hakkında kesin belirlemeler yapmak zordur. Bilinen, tapınağın bir zamanlar kilise olarak kullanıldığı ve 
M.S.15. yüzyılda kısmen ayakta olduğudur. Tapınağın Roma Dönemi’ni ilgilendiren bulguları, aşınmış olmaları 
nedeniyle işlevleri hakkında kesin yargılar yürütemediğimiz özgün yapısına ait mimari öğelerdir. Bu mevsim 
çalışmalarımızda kaydedilen en önemli aşama, güneydoğu köşede ve plankarelerinde yapılan kazılar sonucunda 
doğu önyüze ulaşmış olmamızdır. Bu alanda yapılan çalışmalar kaydınldığında, krepis basamaklarının bittiği 
noktadan itibaren yatay düzenlenmiş 2.10 x 2.96 m ölçülerinde, olasılıkla taban işlevli döşenmiş yekpare mermer 
bloklara ulaşılmıştır.
Amfiteatr 
Anadolu‟daki üç örnekten biri olan Amfiteatr, dıştan dışa 155 x 180 m ölçülerinde, elips 
şeklinde olup doğu ve batı yöndeki oturma basamakları yamaca, dere yatağından dolayı 
güney ve kuzey yönlerdekiler ise güçlü ayakların taşıdığı tonozlar üzerine oturtulmuştu, 
günümüzde kalıntıların en dikkat çekeni, çok uzaklardan görülebilen, derenin 
doğusunda yer alan yaklaşık 25 m yüksekliğindeki tonoz ayağı bulunmaktadır. Birinci 
ve ikinci katın tonoz başlangıçları görülebilen ayağın birinci katının dış yüzü yaklaşık 
0.40 m kalınlığında, uzunlukları farklı, dış yüzü hafif bombeli granit bloklarla 
kaplanmıştır. Bu tonoz ayağı ile hemen doğusunda yer alan ayak arasındaki boşluk 7.60 m‟dir. Diğer kısımlarda da 
bazı tonoz ayakları günümüze ulaşmıştır. Kyzikos Amfiteatr‟ın, Pergamon örneği gibi dere yatağına inşa edilmiş 
olması nedeniyle, gladyatör oyunlarının yanı sıra deniz savaşı oyunlarının oynanması için de kullanıldığı antik 
kaynaklarda geçmektedir. Kalıntıları görülen Kyzikos amfi,tiyatro inşasına M.S. 117 depreminden sonra başlanmış, 
MS 155 de meydana gelen Bandırma ve çevresini etkileyen depremden sonra onarılmış veya tamamlanmış olduğu 
sanılmaktadır.
Tiyatro 
Kentin kuzeye doğru yükselen kısmına, sahne binası güneyde yer alacak şekilde, akropolün güneydoğusuna inşa 
edilmiştir. İnşa edilen yer Hellenistik 
mimari özellikler taşıyan tiyatro dıştan 
dışa kaveası 145 m, orkestrası 55 m 
çapında olduğu görülmektedir. Harabe 
halindeki kaveanın çevre duvarı ve 
diazomaya ait duvarların bazı parçaları 
ile sahne binasından geç döneme ait 
birkaç bezeme parçası 
görülebilmektedir. Ch. Texier, 
tiyatronun fazla tahrip edilmiş olduğunu 
ve ancak 2-3 oturma basamağının 
görülebildiğini belirtmiştir. Yapılan 
araştırmalar sonu sadece bir basamağı görülebilen sahne binasının bulunduğu kısımdaki kalıntıların fazlalığı bunun 
iki veya üç katlı olabileceğini göstermektedir. Ortaya çıkartılan 
mimari bezeme parçaları tiyatronun, en azından özenle yapılmış 
görkemli bir sahne binasının olduğunu kanıtlamaktadır. 
Tiyatronun orkestra kısmında, Hadrian ve Antoninler dönemine 
ait mimari bezeme parçaları bulunmuştur. Hellenistik Dönem‟de 
inşa edilean tiyatro, Hadrian döneminde yenide inşa edilmeye 
başlanmış ve inşaat Antoninler döneminde de devam etmiş 
olabileceği sanılmaktadır.
Agoralar 
Kyzikos antik kentinde iki agora tespit edilmiştir. Güney Agora, Hytos limanının doğusunda, kenti güneyden 
kuşatan surun bitişiğinde yer almaktadır. Sur duvarı 
aynı zamanda Agora‟nın güney duvarı olarak 
kullanılmış. Agoranın içten içe uzunluğu güney 220 m, 
kuzey 225 m, genişlik ise doğu 67 m, batı 75 m‟dir. 
Dikdörtgen planlı agoranın güneyi sur duvarı olup 
diğer üç yöndeki duvarların genişliği yaklaşık 2.00- 
2.50 m arasında değişmektedir. Agorada yapılan 
çalışmalarda bulunan bir bezeme M.S. 1. yüzyıl 
ortalarının, korinth sütun başlığının üslubu ise M.S. 2. 
yüzyılın ilk yarısının özelliklerini göstermektedir. Hadrian tapınağının kuzeybatısında yer alan Hadrian Agorasının 
da genişliğinin yaklaşık 82.50 m olduğu tespit 
edilmesine karşın, aşırı tahribat nedeniyle uzunluğu 
belirlenememiştir. Bu yapılar dışında kentte Bouleterion, 
Metroon, Gymnasium, Mozaikli yapı ve Pankratin anıtı 
gibi yapılar da yer almaktadır. 

Limanlar 

Strabon, kentin iki limanının iki yüzden fazla gemiyi barındırdığını bildiriyor. Ancak Kyzikos kentinin antik 
dönemde iki değil, üç limana sahip ender kentlerden biri olduğunu biliyoruz. Bunlardan Thrakikos dışında özellikle 
Hytos ve Panormos 
limanları, rüzgârlara karşı oldukça korunaklı olduğundan bahsetmektedir. 
Antik Çağ‟da bölge ticareti ve sahip olduğu konumu ile Kyzikos tarihte adından çok söz ettirmiştir. Bu konumu nedeniyle de hem Çanakkale Boğazı 
(Hellespontos) hem de Marmara Denizi‟ni (Propontis) kontrol noktasında deniz ve kara ile iç içe olmuş ve Arkaik dönemden Doğu Roma İmparatorluğu dönemine kadar önemli bir merkez olarak kalmayı başarmıştır. Kyzikos antik kentinin yukarıda saydığımız özelliklere sahip olmasında 
şüphesiz limanlar önemli bir rol üstlenmişlerdir. Bu katkılar sadece ekonomik yönden değil kültürel ve siyasal 
açılardan da kentte kendini göstermiştir. Sahip olduğu stratejik konumunun yardımı ile Antik Mysia bölgesinin 
deniz ticaretini elinde tutan kentin güneybatısındaki Hytos, güneyinde kara içerisinde kalan Panarmos ve 
güneydoğusunda sualtındaki Thrakikos limanları bunun en büyük göstergesidir. Günümüzde mendireği tamamıyla 
su altında kalan ve antik dünyanın deniz ticaretinde son derece önemli bir yere sahip olan Hytos Limanı sayesinde Çanakkale Boğazı üzerinden Ege ve Akdeniz kıyılarındaki 
kentlerle deniz ticareti yapılabilmiştir. Liman hakkındaki bilgiler antik kaynaklardan ve 2009 yılında Kyzikos kazı ekibi ve Bursa 
Uludağ Üniversitesi Arkeoloji bölümünün ortak olarak gerçekleştirdiği sualtı araştırmalarından elde edilmiştir. Limanın güneybatıkuzeydoğu doğrultulu mendireği, kesme taş, moloz taş ve harç kullanılarak yapılmıştır. Hytos Limanının mendireğinin kuzeyi yani karayla 
olan bağlantılı kısmı tamamen kumlar altında kalmıştır. Sualtındaki araştırmalar ve temizlik çalışmaları sırasında 
mendireği meydana getiren ve 1.00 m ile 2.50 m arasında değişen ölçülere sahip olan blok taşlarının neredeyse tamamı midye, denizyıldızı ve yosunlarla kaplanmış durumdaydı. Mendireğin 
güneybatı ucundan başlayarak karaya doğru yaklaşık 238 adet blok taştan meydana geldiği tespit edilmiştir. Bu taş bloklar üzerinde zıvana ve kenet izleri saptanmasına karşın yapılan su altı araştırmalarında taşların birbirine bağlanmasını sağlayan demir ve ya 
kurşunla karşılaşılmamıştır. Blok taşların 
iç kısımlarında kalan moloz taşlar Roma harcıyla birbirine bağlanmıştır. Mendireğin güneydoğu ucunda deniz yüzeyine yakın bir derinlikte, 1.00 x 0.95 m. ölçülerinde kare formlu üç delikli bir de taş çapa 
bulunmuştur. M.Ö. 5. yüzyılın sonlarında kentin yaşadığı en büyük deniz savaşı olan “Kyzikos Savaşı”nda Atinalı Alkibiades‟in donanmasının Kyzikos limanlarına 
demirlemesi Hytos Limanının Klasik Dönemlerden itibaren kullanıldığına işaret etmektedir. M.S. 7. yüzyılda Emeviler Dönemi‟nde Konstantinopolis‟in (İstanbul) 
Araplar tarafından kuşatılması sırasında Arap donanmasının Kyzikos‟u üs olarak kullandığı ifadesi ise üç liman içerisinde en uzun süre kullanım gördüğünü ve işlek bir liman olduğunu göstermektedir. Kullanılan malzeme, yapım tekniği ve Kyzikos Antik Kenti‟nin tarihi 
ışığında mendireğin M.S. 1-2. yüzyıllarda Hadrian Döneminde yoğun olarak kullanıldığı düşünülmektedir. 
Ortaçağ‟ın yanı sıra Osmanlı İmparatorluğu döneminde de kullanıldığı düşünülen, bu limanla ilgili daha kesin 
sonuçlar ileride yapılacak kazı ve sondajlarla ortaya konulacaktır.
Akropol 
Günümüze gelen kalıntılara göre akropol, kentin kuzeyinde, en düşük seviyesi denizden ortalama 50 m. yüksekte 
olan kısımda yer almış olmalıydı. Kuzey, doğu ve batısı kent surları ile çevrilmiş olan bu kısım kentin en yüksek 
bölümünü oluşturmaktadır. Akropolün batısında yaklaşık 35 m uzunluğundaki sur duvar üzerinde yer alan 1.22 m 
genişliğinde ve 2.64 m yüksekliğinde, üzeri kemerli kapı (Akropol Kapısı) hemen kuzeybatısında bulunan 
Amfiteatr‟a açılmaktadır.
Sur duvarları kazıları
Kentin doğu, kuzey ve batı sur duvarlarının saptanması amacıyla, bu kısımda araştırmalara devam edilmiştir. Ancak 
küçük parçalar halinde saptanabilen sur duvarı kalıntıları izlenerek kent planına işlenmiştir. Bu araştırmalar sonucu 
son yıllara kadar, Thrakikos Limanı’nın bulunduğu kısımda sur duvarlarının içinde yer almış olduğu sanılanv 
tersanenin, sur duvarı dışında kaldığı ortaya konmuştur. Ancak tersaneye ait 
herhangi bir kalıntı tesbit edilememiştir. Bu kısımdaki sur duvarları genelde içte 
harç ve moloz taş, dış kısımda ise 1.50 x 0.50- 0.45 m ölçülerinde taş kaplamalarla 
ötülmüştür. Duvar kalınlıkları ise 2.50 – 3.50 m arasmda değişmektedir. Bazı 
kısımlarda sur duvarlarınıniç dolgu kısımlan 6.00 m yüksekliğinde korunmuştur. 
Yapılan yüzeyaraştırmalarında yukarıda anılan mimari yapılar dışında heykel ve stel 
parçaları ile mermer su künklerine ait bazı kısımlar da bulunmuştur.
Sulubodrum 
Halk arasında bu isimle anılan ve işlevi tam olarak bilinmeyen, yoğun çalı ile kaplı olan ve toprak seviyesinin 
aşağısında yer alan bu yapının günümüze gelebilen kalıntılannın planı çıkarılmıştır. Yapı ilk bakışta doğu-batı 
yönünde uzanan bir tonozdan ibarettir. büyük ölçüde moloz ile dolmuş, 4.000 m genişliğindeki bu yapının 50.000 m 
uzunluğundaki bu bölüm dışında başka bir kısmını 
görmek olanaksızdır. Ayrıca doğu-batı yönüne ne kadar 
devam ettiği ve başka bölümlerle bağlantısı 
saptanamamaktadır. Basık tonoz şeklindeki bu yapının iki 
tarafında altışar adet niş yer almakta, bunlardan batı 
tarafın güneyinde yer alan batıdan ikinci nişin iki yanında 
kapı şeklinde boşluklar görülmesine karşın, bunların 
nereye açıldıkları saptanamamıştır. Içleri molozIa dolu 
olan bu açıklıklar 1.00 m genişliğe sahiptir. Nişlerin 
genişlikleri ise 180 m, derinlikleri 0.50 m dir. İç kısımları düzdür. 
Yalnız doğu tarafın kuzey yönündeki ikinci nişin içinde kuzeye 
doğru, ancak aşağı doğru eğimli şekilde devam eden 0.50 x 0.50 
m ölçülerinde “bir dehliz yer almakta, bunun kuzeye uzantısının 
ancak 3.50 m lik kısmı ölçülebilmiş, fakat bitiş noktası 
saptanamamıştır. Duvarın yapımında, düzeltilmiş ancak 
dikdörtgen olmayan taşlar ve içinde kiremit kırıkları olan harç 
kullanılmıştır. Ust örtü ise ince kiremit ve harçtan yapılmıştır. 
Günümüze gelebilen bu yetersiz kalıntılara dayanılarak yapının işlevi ve tarihi konusunda görüş ileri sürebilmemiz 
olanaksızdır. Yukarıda değindiğimiz yapılar dışında tiyatronun kuzeydoğusunda, önemli bir yapıya ait olduğunu 
sandığımız, sütundan kemere geçiş kısmına ait iki adet mermer kemer başlangıç kısmı bulunmuştur. Yüksekliği 
1.72 m, genişliği 1.45 m olan bu kemer başlangıçlarının kemeri oluşturan kısımlarında silmeler yer almaktadır. Iki 
taraftaki siIrnelerin orta kısmında ise, alt ve üst kısımları içbükey sonlanan kabartma bir daire ve üzerinde 
birbirinden siIrnelerle ayrılan bezerneler kabartma olarak işlenmiştir. Bu bezemelerin orta kısmındaki siImede 
KAICAPEIAN altta ise ANKPATIN yazıtı yer almaktadır. Bunun üst kısmına ise birer ağaç yaprağı işlenmiştir. Bu 
kemer başlangıcının sütuna oturtulan kısmında 5.5 x 5.5 cm ölçülerinde ve 5.5 cm derinliğinde birer dübel deliği 
açılmıştır. Bu eserlerin bulunduğu kısımda bazı duvar kalıntıları tespit edilmiş, planı çıkarılarnamasına karşın bu 
buluntulardan dolayı burada önemli bir yapının yer almış olduğu söylenebilir.
Prytaneion 
Panormos Limanının batısında, bugün yalnız doğu yöne bakan giriş kısmına ait kalıntıları görebilen prytaneionun 
yaklaşık olsa da bir planı çıkarabilmiştir. Anıtsal girişin kuzey ve güney yönlerinde uzanan duvarların batısında 
kalan iç duvarları kesin saptamak olanaksızdır. Duvarların temel izleri 
takibe dilebilmektedir. Yaklaşık 75 x 75 m ölçülerinde kare tasarlı bu anıtsal yapıya 4 m genişliğindeki kapıdan geçildikten sonra 6.80 m uzunluğundaki kapı yolunun sonunda 4.00 x 7.50 m ölçülerinde bir 
alana ve buradan 2.75 m genişliğindeki ikinci kapı ile iç kısma girilmektedir. Prytaneionun güneybatı köşesinde 4.40 m genişliğinde ve
ancak 12.00 m uzunluğundaki kısmı korunan basit bir tonoz kalıntısı, alt yapı konusunda bize bilgi vermektedir.Tonozun içi moloz ile dolmuş, ölçülebilen yüksekliği tonoz başlangıcından itibaren 2.00 m dir.
Bouleterion 
Kentin güneydoğusunda, Panormos limanının kuzeybatısında yer alan bouleterion yaklaşık 75×75 m ölçülerindeki bu yapıdan günümüze gelen, doğudaki giriş kapısının iki yanındaki duvar kalıntıları ile güneybatı köşesinde tespit edilen tonoz parçasından ibarettir. Doğudaki girişin iki yanında tespit edilen 
duvarlar ile güneybatı köşedeki 4.40 m genişliğinde, yalnız 12.00 m uzunluğundaki tonozun bir bölümü dışında, bu yapının diğer kısımlarına ait duvarlar yalnızyıkıntı halinde günümüze ulaşmıştır.

Nekropol – Mezar Anıtları
Kyzikos nekropolleri bu güne kadar sistemli şekilde araştırılmamıştır. Nekropoller genellikle antik kentlerin dışında 
yer aldığı için, çoğunluğu kaçak kazılarla tahrip edilmişlerdir. Kyzikos nekropolü için de aynı şey söylenebilir. Kyzikos nekropolleri kentin güneyinde ve ağırlıklı olarak batısında yer almaktadır. İki nekropol alanında da daha çok lahit ve lahit parçaları bulunmuş olup, Roma dönemine aittir. Hellenistik dönemde nekropol 
kentin batısında yer almış olmalı. 1988 çalışmasında belirlenen eserler arasında ilk sırayı mezar stelleri almaktadır. Bu çalışmalarda, bir kısmı Pfuhl-Möbius tarafından yayınlanan, otuzu aşkın stel tespit edilmiştir. Mezar stellerini burada tek tek değerlendirecek değiliz. Lahit ve anıt 
mezar olabilecek kalıntılar üzerinde duracağız. Kyzikos‟da araştırma yapanların bulmak istediği mezar anıtların en önemlisi kente adını veren Kral Kyzikos‟un mezarıdır. Argonautlar mitolojisinde adı geçen bu Kralın, Erdek‟ten Bandırma‟ya giderken, Çanakkale yol ayrımından sonra yolun solunda yer alan tümülüste gömülü olduğu kabul edilir. Ancak bu güne kadar kazılmadığından buranın Kralın mezarı olup olmadığı kesin olarak bilinemiyor. Mezar buluntularından sonra ikinci sırayı lahitler almaktadır. Kentin güneyindeki birkaç parçası dışında lahitler çoğunlukla batıdaki nekropol alanında bulunmuşlardır.
Güney agora
Güney agora Hytos limanının doğusunda, kenti güneyden kuşatan surun bitişiğinde yer almaktadır. Sur duvarı aynı zamanda Agora‟nın güney duvarı olarak kullanılmıştır. İçinden güney-kuzey yönünde tarla yolunun da geçtiği agoranın içten içe güney kısmı 220 m, kuzeyi 225 m. uzunluğunda, genişlik ise doğuda 67 m, batıda 75 m‟dir. Ölçülerinden de anlaşıldığı gibi yaklaşık dikdörtgen planlı agorayı, güney hariç diğer üç yönden çeviren duvarın genişliği yaklaşık 2.00-2.50 m arasında değişmektedir. 
Collezium 
Kyzikoz kollezium inşaatına M.S.117 yılında antik 
kenti yerle bir eden depremden sonra başlatılmıştır.
Pergamon antik kentine benzer mimari yapısıyla dere 
yatağına inşa edilen collezium gladyatör oyunları ve 
deniz savaşı oyunlarıda sahnelendiği bir yapı olarak 
kullanılmıştır. 
Ticaret 
Bir toplumun refah düzeyi, kültür ve medeniyetinin gelişmişliği hiç şüphe yok ki ekonomik etkinliğine bağlıdır. 
Güçlü bir ekonominin can damarını ise canlı bir ticaret ağı meydana getirmektedir. Ne yazık ki ülkemiz kıyı 
bölgelerinde çok sayıda antik yerleşim yeri olmasına rağmen, buralardaki sualtı çalışmaları hala istenilen seviyeye 
ulaşamamıştır. Limanların varlığıyla çok büyük bir potansiyele sahip olan Batı Anadolu kıyılarında bugün bile 
kalıntılarına rastlanmakta olan birçok antik liman bulunmaktadır. Marmara Denizi ve Ege Denizi‟nin kıyılarında 
birbirlerinden çok da uzak olmayan adacıkların fazlalığı ana karadaki insanların çok erken dönemlerden itibaren 
denize açılmalarını tetiklemiştir.

Antik dönem sikke darbı

Sikke, belirlenmiş bir ölçü ve kıymet ayarına göre, metalden yapılmış, belirli bir şekle ve üzerinde bir takım 
tasvirler bulunan bir tür paradır. Günümüzde olduğu gibi, antik dönemde de sikkelerin standart olarak basılabilmesi 
ve kontrolünün sağlanarak piyasaya sürülebilmesi için bir takım şartların yerine getirilmesi gerekmektedir. Bu 
sebeple bu şartların bir standart içerisinde yerine getirildiği yerlere darphane denmektedir. Sikkenin ilk darp edildiği 
dönemlerde bu darphaneler oldukça basit bir yapıyken, Helenistik ve roma dönemlerinde ise, peristylli bir avlunun 
etrafında, dikdörtgen planlı, tek bir girişi olan, aynı zamanda genellikle iki katlı ve çok odalı bir yapı planı 
sergilemekteydi. Sikke basmak için bir darphanede, ham madeni ergitmeye yarayan bir ocak, sikkenin ağırlığını 
ayarlayabilmek için çeşitli tartı aletleri, bronzdan hazırlanmış kalıplar, çekiç, örs, pense gibi aletlerin yanı sıra, sikke 
basımından sorumlu memur, kalıpları hazırlayan biri kalıpçı ve ısıyı ayarlayan ocakçının olması gerekmekteydi. 
Ayrıca bunlardan başka en az üç kişi daha olmalıdır. Bunlardan ilki Sikke basılmadan önce ocaktan madeni alıp 
örse koyan, diğeri arka yüzü damgalayan kalıpçı çubuğunu tutan ve son olarak da çekiçle bu çubuğa vurarak sikkeyi 
damgalayan kişidir. Bu şekilde hazırlanan kalıplarda basılan sikke sayısı yaklaşık 10.000 ila 45.000 civarında 
olabiliyordu. 
Kyzikos sikkleleri 
Mysia bölgesi antik kentleri içerisinde, en erken tarihli sikke darp eden şehir Kyzikos dur. M.Ö.. 6 yüzyılın ilk 
çeyreğinden itibaren bastığı elektron sikkeler batı Anadolu dışında, kıta Yunanistan, Bulgaristan, Romanya, 
Karadeniz ve Kırım dâhil birçok coğrafyaya yayılım göstermiştir. Kyzikos‟un bastığı elektron sikkeler M.Ö. 550, 
M.Ö. 330 arası yaklaşık 240 farklı tip göstermektedir. Elektron ve gümüş sikkeler üzerindeki ton balığı tasviri 
Kyzikos sikkelerinin en belirgin özelliğidir. 
Kyzikos, M.Ö. 6. ve 5. yüzyıllarda gümüş sikke de basmıştır. Özellikle küçük birimlerdeki yunus, balık başı, aslan ve domuz protomu, ayrıca ön yüzde attis başının 
bulunduğu sikkeler oldukça yaygındır. M.Ö. 4. yüzyılda batı Anadolu‟daki önemli darphanelerden birinin‟de Kyzikos olduğunu bilinmektedir. Bu dönemde kent, elektron sikkelerine yanında Khios ağırlık standardında 
gümüş sikkelerde darp etmekteydi. Bu dönemde özellikle Propontis civarında büyük birimlerde gümüş sikke basan tek kent Kyzikos‟tu. Özellikle ön yüzde Kore Soteira, arka yüzde ise aslan protomu ve Ompholos üzerine elinde kitharasıyla oturan Apollon 
betimleri yer alan gümüş sikkeler basıLmaktaydı. M.Ö. 398-395 arasında Pers satrabı Pharnabazos tarafından da Kyzikos‟ta gümüş sikke basıldığı bilinmektedir. M.Ö. 3. yüzyılda Anadolu‟nun 
batısındaki çoğu kent, İskender sonrası sikkeleri basmaktaydı. Üzerlerinde sembol olarak, arka yüzde sol alt köşede 
uzun bir meşalenin yer aldığı bazı İskender gümüş tetradrahmileri, Kyzikos‟a verilmektedir. Yapılış teknikleri 
sebebiyle M.Ö. 3. yüzyıla tarihlenen bu sikkelerin, Kyzikos‟a ait olduğu kesin değildir. İskender sonrası sikkeleri, 
Attika ağırlık ölçüsünün benimsendiği yerlerde serbestçe kullanılmaktaydı ve genel olarak uluslararası bir 
geçerliliği vardı. İskender sonrası Lysimakhos sikkeleri ise, üretim olarak sınırlı bir coğrafyada kalmıştır. 
Lysimakhos sikkeleri özellikle de tetradrahmileri M.Ö. 300‟den sonra batı Anadolu da bir dizi darphanede 
basılmıştır. Bu darphaneler arasında Kyzikos‟u da saymak mümkündür. M.Ö. 300 den itibaren ana betim Kore 
Soteira ve Apollon olan bronz sikkeler otonom olarak Kyzikos‟ta uzun bir süre basılmıştır. Kyzikos, Roma 
imparatorluk döneminde, çeşitli metaller ve farklı tiplerde Augustus ile Claudius Gothicus dönemleri arası sikke 
basmıştır.
KYZİKOS KÜLTLERİ
Zeus kültü
Tanrıların Tanrısı, Tanrıların ve insanların babasıdır Zeus. Kronos’la Rheia’nın altıncı ve son çocuğu, Hellen 
Pantheonu‟nun en büyük tanrısıdır. Sıfatları arasında Kronosoğlu, Olymposlu, Bulutları devşiren, Yağmur yağdıran, 
Göklerde gürleyen, Şimşek savuran, Yıldırım seven, Uzaklarda gürleyen, Gök gürültüsü, Uzaktan duyulan, 
Yankılanan, Keçi derisinden kalkan taşıyan ve Göğe gökkuşağını asan en çok bilinenleridir. Zeus, göksel olayların 
yanı sıra gerek insanlar, gerekse tanrılar arasındaki düzen ve adaletinde teminatıdır. Etimolojik olarak Hint-Avrupa 
dillerinin tamamına yakınında görülen „‟Di(v)‟‟kökünden türemedir Zeus adı. Zeus-Dios, gün ışığı, aydınlık, göğün 
parlaklığı anlamına gelmektedir.
Posedion kültü
Kronos‟un yenilgisinden sonra Zeus‟un kardeşi olan Poseidon denizlerin hakimeyetini almıştır. Homeros 
destanlarının orjinalin de ismi Poseidaon olarak yer almaktadır. Etimolojik olarak poti-dan türediği varsayılan bu 
isim Hint-Avrupa dillerin biçimiyle karşılaştırıldığında „‟denizin efendisi‟‟ anlamını vermektedir. Kyzikos sikkeleri 
üzerinde de bu özelliği gerek denizatına binmiş şekilde gerekse elinde tuttuğu yunus balığıyla betimlenmiş olarak 
görülmektedir. Tüm çevresi denizlerle çevrili olan Kyzikos‟ta önemli bir tanrı olduğu muhakkaktı. Öyle ki 
Panarmos limanı girişinde büyük bir heykeli olduğunu uzak olmayan bir zamana kadar varlığı bilinen heykel 
kaidesinden anlaşılmaktadır.
Kybele ve Attis kültü
Ana tanrıça kavramı, prehistorik dönemlerden itibaren ilk çağ insanını için önemli bir tapınım sembolü olmuştur. 
Çatalhöyük ve Hacılar‟da bulunmuş, Neolitik Çağ’a ait taş ve kilden yapılmış Ana tanrıça heykelcikleri bunun en 
önemli örnekleridirler. Prehistorik dönemlerden, tek tanrılı dinlerin önem kazandığı dönemlere kadar uzanan ve 
Akdeniz bölgesini kapladıktan sonra, bir yandan kuzey ülkelerine, öte yandan Asya‟nın içerilerine dek yayılan, 
birçok uygarlık ve kültürlerde değişik adlarla anılan Ana Tanrıça kültünün kaynağı, Anadolu‟dur. Hatttilerde 
Wuruşemu, Hurrilerde Hepat, Hitit kaynaklarında Arinna olarak adlandırılan tanrıça, Phirigya‟da Kybele, Lidyada 
Kybebe, Kültepe tabletlerinde Kubaba olarak geçmektedir.
Apollon kültü
İkinci kuşak Olympos tanrılarından olan Apollon Zeus ve Letonun oğlu, Artemisin ise ikiz kardeşidir.142 Apollon 
kelimesinin Yunan etimolojisinde kesin bir açıklaması yoktur. Apollon, cezalandırmak ya da apello yani defetmek, 
kötülüğü önleyip korumak anlamına gelen fiillerden ya da başka kökenlerden türemiş olduğu ileri sürülmektedir. 
Yunanlılar‟da tanrıyı açıklamak için Phoibos ek adını ekleme ihtiyacını hissetmişlerdir. Phoibos, “belli, parlak” 
demektir. Bu isimle tanrının ışık saçan aydınlık varlığını dile getirmektedirler. Bunun yanı sıra, aydın, durgun, 
ölçülü gücü simgelemektedir143. Kehanet ve müziğin tanrısı olan Apollon aynı zamanda okçu tanrıdır. Uzaktan 
attığı oklarla kurbanlarına ani ve acısız bir ölüm getirmektedir. En önemli sembollerinden biriside defne 
yapraklarıdır.
Artemiz kültü
Artemis Yunan panteonunun baş Tanrısı Zeus ve Leto‟nun kızıdır. Tanrı Apollondan sonra doğmuş ve onun 
ikizidir. Tıpkı Apollon gibi okçu bir tanrıçadır. Apollon gümüş ok taşırken Artemis altın bir ok taşımaktaydı. Onun 
oklarından gelen ölüm acısız ve tatlı bir ölüm olarak kabul edilir. Kadınların ani ölümleri Tanrıça Artemise 
dayandırılmaktadır. Etimolojik olarak Yunanca bir kökten gelmeyen Tanrıçanın adı muhtemelen Anadolulu bir 
kökten türemiştir.
Aphrodith kültü 
Aşk ve güzellik denince akla gelen tanrıçanın iki farklı doğum tredisyonu bulunmaktadır. Bunlardan ilki olan 
Heseidosda Uranus‟un Kronos tarafından kesilen hayalarının denize karışmasından doğduğu anlatılır ki Aphros 
Yunanca köpük demektir154, Homeros‟a göre ise Zeus‟la Dione‟nin kızlarıdır155. İnsanların içten bir şekilde 
Tanrıçaya ve birbirlerine bağlanmalarının, güçlü bir dostluk ve arkadaşlığın, yürütülen ilişkilerin uyum içerisinde 
devam etmesi sempati ve duygudaşlık duygularının geliştirmenin Tanrıçası, insanların birbiri arasındaki ilişkilerinin 
geleceğini planlayan Tanrıçadır.
Athena kültü
Zeus‟un kızı ve oniki Olympos tanrısından biridir tanrıça Athena158. Zeus‟un ilk eşi Metis ilk çocuğuna
hamileyken, Gaia ve Uranos‟un kehanetine göre Metis‟ten doğacak ilk erkek çocuk Zeus‟u tahtından indirecektir. 
Bu sebepten Zeus, Metis‟i yutmuştur ve Tanrıçanın doğumunu, kendi başını Hephaistos‟a yardırarak 
gerçekleştirmiştir. Bir başka tredisyonda Zeusun başını yaran tanrı Prometeus‟tur.
Dionysos kültü
İkinci kuşak Olymposlu tanrılardan olan Dionysos, Zeus ve Semele‟nin oğludur. Hera‟nın kıskançlıklarından 
nasibini alan Semele hamileyken Tanrıçanın yönlendirmesiyle Zeus‟tan kendisine tüm ihtişamıyla görünmesini 
istemiş ve bunun sonucunda yanarak ölmüştür. Zeus ise Semele‟nin karnındaki Dionysos‟u kendi baldırına 
yerleştirmiş ve onu tıpkı Athena gibi kendi vücudundan ikici defa dünyaya getirmiştir163. Tiyatronun, asmanın, 
şarabın, coşkunun, taşkınlığın, yaşama sevincinin, maskeli baloların, ilkbahar kutlamalarının tanrısı olan Dionysos 
temelde bir Lidya-Phrygia tanrısır.
Hermes kültü
Arkadia daki Kylene dağında bir mağarada doğan Hermes, Zeus ve Maia‟nın oğludur. Hermes‟in en önemli özelliği 
Zeus‟un habercisi olmasıdır. Aynı zamanda ölülerin ruhlarını Hadese götürmekte ona verilmiş önemli bir görevdir. 
Olympos‟taki Tanrılar arasında en renkli kişilik Hermes‟tir. Daha doğar doğmaz, bir kaplumbağadan kithara 
yapmış, bu kitharayı da ineklerini çaldığı Apollon ile, altın bir değnek olan kerykeion karşılığında değişmiştir. Çoğu 
117
Bir Belgeselcinin Gözünden Türkiye’deki Antik Bölgeler ve Kentleri – MİSYA (Mysia)
zaman omzunda bir kuzu taşır şeklinde tasvir edilen Hermes, Kriophoros (koç taşıyan) sıfatını bu olaydan sonra 
aldığı söylenir.
Demeter kültü
Kronos‟la Rheia kızı, yeryüzünün Ana Tanrıçasıdır. Bu yeryüzünün Ana Tanrıçalığı Gaia‟nın toprak analığından 
farklıdır. Demeter, ekili tarlaların özelliklede buğdayın tanrıçasıdır. Tüm tredisyonlarda kızı Persephone‟nin Hades 
tarafından kaçırılması ile bilinir. Günlerce kızını arayan tanrıça sonunda kızını bulamayınca toprağın tüm bereketini 
alır. Bunun üzerine Tanrı Zeus‟un araya girmesiyle Hades, Perspehone‟yi vermeyi kabul eder, fakat ona yedirdiği 
nar tanesiyle de geri dönmesini garanti altına alır.
Kore (Persephone) kültü
Tanrıça Persephone, Zeus ve Demeter‟in kızıdır. Diğer bir adı olan Kore „‟genç kız‟‟ anlamına gelmektedir. 
Mitolojik hikâyesi tanrıça Demeter ile parellik gösterir. Hades ile evliliği nedeniyle aynı zamanda ölüler diyarının 
da tanrıçasıdır. Özellikle Kyzikos‟ta Kore çok önemli bir yere sahiptir. Kyzikosluların inanışına göre kent Zeus 
tarafından evlilik hediyesi olarak tanrıçaya verilmiştir.
Roma İmparatorluk kültü
Geçmişte, özellikle Mısır ve Mezopotamya kültürlerinde karşılaştığımız tanrı kral fikri Helen dünyasında, daha çok, 
çeşitli insanların, erdem, ahlak, kahramanlık gibi toplum için örnek davranışlar sergilemesi sonucunda tanrısallık 
payesi olarak veriliyordu. Bu paye bir kült anlayışından ziyade bir onur ifadesi olarak algılanıyordu. Hellenistik 
dönemde Philippos‟un ölümünden sonra tanrılaştırılması ve İskender le başlayan tanrı kral fikri, Ptelemioslar la 
birlikte evrilerek devam ediyordu. İskender sonrası diodokhlar döneminin karışık ortamında insanlar, siyasal açıdan 
güçü olanın yanında yer almak istiyorlar ve bu güçlü kişiyi tanrısallıkla onurlandırıyorlardı.
Kaynakca 
1. Akşit, O.(1970). Roma İmparatorluk Tarihi (M.S.193- 395) (İstanbul) 
2. E. Akurgal, „‟Kyzikos ve Ergili Araştırmaları‟‟ (1956) Anatolia I
3. Akşit, O. (1971). Hellenistik ve Roma Devrinde Likya (İstanbul) 
4. E. Akurgal, (1998) Anadolu Kültür Tarihi, 17. baskı (Ankara).
5. Akşit, O. (1983). Manisa Tarihi (İstanbul) 
6. E. Arıca, Mysia, (2004) Panormos‟tan Bandırma‟ya Tarihi Tezler, (Bandırma).
7. Akurgal, E. (1993). Anadolu Uygarlıklar 4 (İstanbul) 
8. T. Bakır , “Roma Devrine Kadar Kyzikos‟un Ön Tarihi”, I. Kyzikos Paneli, (Bandırma).
9. Anabolu, M. (1972). “Kyzikos(Balkız)‟dan Birkaç Yeni Buluntu” VII. Türk Tarih Kongresi I (Ankara 25-29 Eylül1970) 
10. Apollonius Rhodius, (1921). The Argonautica. I (NewYork) 
11. Ardel, A. – İnandık, H. (1957). “Kapıdağı Yarımadası Berzahı (BelkısTombolosu)” İ.Ü.Coğrafya Enstitüsü Dergisi 4/8
12. Arslan, M. (2000). Antik Çağ Anadolu‟sunun Savaşçı Kavmi Galatlar (İstanbul)
13. Ashmole, B. (1956). “Cyriac of Ancona and the Temple of Hadrian at Cyzicus” Journal of the Warburg and Courtauld Institutes 19. 
14. Ashmole, B. (1957). Cyriacus of Ancona (Proceeding of the British Academy) 
15. Atlan, S. (1970). Roma Tarihi‟nin Ana Hatları. I. Kısım Cumhuriyet Devri (İstanbul) 
16. Barattolo, A. (1995). “The Temple of Hadrian-Zeus at Cyzicus. A New Proposed Reconstruction for a Fresh Architectonic and 
İdeological İnterpretation” İstMitt 
17. Bengtson, H. (1969). Griechische Geschichte. von den Anfugen bis in die Römische Kaiserzeit (München) 
18. Bodnar, E.-Mitchell, S. J. C. (1976)Cyriacus of Ancona‟s Journey in the Propontis and the Northern Aegean. 
19. Broughton, T. R. S. (1938). Economic Survey of Ancient Rome I-II (Baltimore) 
20. Cook, J. M. (1970). The Greeks in Ionia and East (London) v 
21. Cremer, M. (1991). “Hellenistisch-Römische Grabstelen im Nordwestlichen Kleinasien I Mysien” Asia Minor Studien 
22. Cürebal, S. – Kızılcaoğlu, A. – Soykan, A. (1998). ”Belkıs Tombolosunun Jeomorfolojik ve Uygulamalı Jeomorfolojik Özellikleri” 
Balıkesir ÜniversitesivSosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi
23. E. Doğer, “Antik Kyzikos Ekonomisi Üzerine Gözlemler” I. Kyzikos Paneli. Bandırma
24. Erdemir, H. P. (2004). “Roma‟nın Küçük Asya‟da İdari Bir Meselesi: Bağımsız Şehirler” Adalya
25. C. Başaran, „‟Güney Marmara‟da Az Tanınan Bir Tarih Beldesi: Kyzikos‟‟1998-1989 Turizm yıllığı, (Ankara). Türkiye Kalkınma 
Bankası A.Ş. Yayınları
26. Erhat, A. (1972). Mitoloji Sözlüğü (İstanbul) Erol 1991 :Erol, O. (1991). “Türkiye Kıyılarındaki Terkedilmiş Tarihi Limanlar ve Bir 
Çevre Sorunu olarak Kıyı Çizgisi Değişmelerinin Önemi” İ.Ü. Deniz Bilimleri ve Coğrafya Enstitüsü Bülten 8/8
27. Ertin, G. (1994). “Kapıdağı Yarımadasının CoğrafiEtüdü” Türkiye Coğrafya Dergisi
28. Ferrero, D. de B. (1988). Batı Anadolu‟nun Eskiçağ Tiyatroları (çev. E. Özbayoğlu-Ankara). 
29. Frisch,P. (1983). Inschriften von Parion. 
30. Gezgin, İ. (1997). Pers Yönetimi Döneminde Batı Anadolu Şehir Devletlerinin Politik ve Sanatsal Yaşamları(E.Ü. Sos. Bil. Ens.
Yayınlanmamış Doktora Tezi İzmir).
31. Hasluck, F. W. – Henderson, A. E. (1904). “On the Topography of Cyzicus”
32. Head, D.V. (1887). Historia Numoroum (London). 
33. Herodotos. (1973). Herodot Tarihi (çev. M. Öktem-İstanbul) Howgego, C. (1998). Sikkeler Işığında Eskiçağ Tarihi (çev. O. 
Tekinİstanbul)
34. Radt, W. (1988). Geschichte und Bauten, Funde und Erforschungeiner Antiken Metropole. 
35. Reinach, Th. (1890). “Lettre â J. B. de Rossi au Sujet du Temple d‟Hadrien â Cyzique”
118
Bir Belgeselcinin Gözünden Türkiye’deki Antik Bölgeler ve Kentleri – MİSYA (Mysia)
36. Tekin, O. (2001). Eski Yunan Tarihi3 (İstanbul).
37. Strabon. (1987). Coğrafya (çev. A. Pekman-İstanbul).
38. Waddington, H. Mem. Acad. İner.
39. Yaylalı, A. (1991). “Kyzikos 1989 Yılı Çalışmaları” XII. Kazı Sonuçları Toplantısı II, (28 Mayıs-1 Haziran 1990 Ankara) 
40. Soysal, H. – Sipahioğlu, S. – Kolçak, D. – Altınok, Y. (1981). Türkiye ve Çevresinin Tarihsel Deprem Kataloğu, Türkiye Bilimsel ve 
Teknik Araştırma Kurumu, Matematik-Fiziki ve Biyolojik Araştırma Grubu, Proje No: YBAG 341 (İstanbul).
41. R. Stewig, Batı Anadolu Bölgesinde Kültür Gelişmesinin Anahatları (çev. R. Turfan-M. Ş. Yazman-İstanbul 1970
 

TARTIŞMALI MYSİA ANTĠK YERLEŞİMLERİ
HADRİANİA (MİSYA)
Yeri 
Hadrianeia Antik Kenti Balıkesir Dursunbey İlçesi‟nin kuzey batısında yer alan Roma dönemi yerleşim yeridir.
Tarihçe
Hadrianeia Antik Kenti ilçenin bilinen eski antik yerleşim yeridir. Roma imparatoru Hadrianeia‟dan ismini alan 
antik kent aynı zamanda ilçenin de eski ismidir. M.Ö. 130 yıllarında kurulduğu bilinen antik kent o dönemlerde
para basım merkezi görevi görmüştür. İlçenin kuzeyinde bulunan antik kent kalıntıları günümüzde harabe yapıları 
görülmektedir. Dursunbey‟in bilinen ilk yerleşim alanı.O dönemlerde Hadrianeia olarak anılan Dursunbey 
Romalılar‟ın önemli para basım yerlerinden biri durumundaydı. Dönemin ünlü imparator ve kumandanları adına 
paralar basılıyordu. Hadrianeia ismi de o dönemki Roma imparatoru Hadrian‟dan gelmekte ve şehri muhtemelen o 
kurmuş ya da şehir onun adına kurulmuş olduğu sanılmaktadır.Roma İmparatorları döneminde başta Hadrianus, 
Antonius, Pivs, Faustina, Marcus Aurelius, gibi önemli imparator ve komutanlar isimlerini ve resimlerini taşıyan 
bakır ve gümüş paralar darb ettirmişlerdir. Antikçağ kaynaklarında adının geçmemesi, başlangıçta Bizans 
kaynaklarının kenti Hadrianoi ile karıştırmış olabileceği düşüncesine yol açmıştır . Ancak hem Bizans 
kaynaklarının ayrıntılı tetkiki hem de epigrafik ve nümismatik veriler, kentin Bursa‟nın Orhaneli ilçesindeki 
Hadrianoi‟dan ayrı olduğunu kanıtlamaktadır. Zira Hadrianeia‟nın adı, Bizans dönemi kilise örgütlenmesine dair 
kayıtlarda Hellespontus eyaleti içinde Hadrianoutherai ile birlikte geçmektedir. Aynı kaynakta Hadrianoi da 
Bithynia kentleri arasında sayılmaktadır. Ayrıca Hadrianeia‟yı temsilen Khalkedon Konsili‟ne David, 
Constantinopolis Konsili‟ne Kyrikos, 2. Nikaia Konsili‟ne Sisinios, Trullo Konsili‟ne ise Staurakios katılmıştır. 8. 
veya 9. yüzyıllarda yaşamış olan Theophylaktos adlı kentin bir başka piskoposunun adı da günümüze ulaşmıştır. 
Yine Hadrianoutherai‟ın lokalize edildiği Balıkesir merkezinin aksine, Dursunbey çevresinde ele geçen üç yazıt 
üzerinde Hadrianeia kentinin adı vardır. Bunlardan ikisi Munro üçüncüsü ise Wiegand tarafından 
keşfedilmiştir.Kent hakkındaki bir diğer kaynağımız sikkelerdir. Elimizdeki örnekler kentin kuruluşundan 1. 
Philippus döneminin sonuna kadar sikke bastığını göstermektedir. Dolayısıyla tasvir farkları olmakla birlikte, sikke 
darbı süreci Hadrianoutherai ile benzerdir. Fakat kentin literatürdeki sikke tipleri Hadrianoutherai‟dan daha fazladır. 
Örneğin Antonius Pius, Marcus Aurelius, Commodus, Elagabalus, Severus Aleksander, 1. Maximinus ve 3. 
Gordianus dönemlerine ait Hadrianoutherai sikkesi elimizde olmamasına rağmen, Hadrianeia sikkeleri vardır. 
Sikkeler üzerindeki lejand AΓPIANЄΩN şeklindedir. Bithynia bölgesinde yer alan Hadrianoi kentinin sikkeleri 
üzerindeki lejand da benzerdir. Ancak Hadrianoi sikkeleri üzerindeki ethnikon ya ΑΓΡΗΑΝΩΝ şeklindedir, ya da 
sikkelere kentin Olympos Dağı‟na (Uludağ) yakın olduğunu belirten ΠΡ ΟΛΤΜ lejandı eklenmiştir.
Diğer yandan bu kaynaklara rağmen Hadrianeia kentinin kalıntıları henüz saptanamamıştır. Kuruluş tarihi 
konusunda ise Elmar Schwertheim‟ın 131/132 yılı önerisi kabul edilmiş durumdadır. Schwertheim, Dursunbey 
çevresinde ele geçen 128/9 tarihli bir yazıtta Hadrianus için ktistes (kurucu) sıfatının kullanılmamış olmasına 
karşılık, 134/5 tarihli yazıtlarda ktistes ve soter (kurtarıcı) olarak anılmasına ve yine başka bir yazıttan saptadığı 
Hadrianus Erası‟nın başlangıç tarihine (128 sonrası) dayanarak, kuruluşu Hadrianus‟un ikinci gezisine (131/2) 
atfetmiştir. Bir başka tartışma konusu da Hadrianeia kentinin Blaudos kenti ile ilişkisidir. Zira araştırmacıların 
bazıları, Dursunbey‟in Osmanlı dönemindeki adı olan Balat‟ın, Hierokles listesinde (662/15) Hellespontus Eyaleti 
kentlerinin ilk grubu içinde geçen Blaudos‟tan dönüştüğünü ileri sürmektedir. Hadrianeia ve Blaudos‟un aynı 
119
Bir Belgeselcinin Gözünden Türkiye’deki Antik Bölgeler ve Kentleri – MİSYA (Mysia)
listede yer almaması da iddiayı güçlendirmektedir. Bu durumda Hadrianeia, yine tıpkı Hadrianoutherai gibi 
Ortaçağ‟da ya adını değiştirmiş ya da zayıflayarak önemini kaybetmiş, yerine ise Blaudos önem kazanmış 
olmalıdır. Fakat Notitia Episcopatuum‟da Hellespontus Eyaleti kentleri arasında Blaudos‟un adı sayılmamıştır. 
Buna karşılık aynı kaynakta Lydia kentleri içinde Blaundos kenti vardır. Haliyle bu durum, Lydia‟daki Blaundos‟un 
Hierokles listesinde yanlışlıkla Hellespontus kentleri arasında yazıldığı yorumuna neden olmaktadır. Ramsay da 
konuyu tartışarak, bugün Dursunbey‟in bulunduğu alanda Blaudos değil, Neocaesareia ya da Ariste‟nin bulunması 
gerektiğini bildirmiştir. Fakat Ramsay‟ın bu konudaki verileri oldukça eski olduğu gibi Neocaesareia ve Ariste 
önerisinin belirgin bir dayanağı da yoktur.
HİERA-GERME 
Hierokles listesi ve Notitia Episcopatuum‟da Hadrianoutherai ile birlikte Hellespontus eyaleti içinde sayılan 
kentlerden bir diğeri Germe‟dir. Stephanos Byzantios, Herodianus‟un Asia Eyaleti içinde saydığı Germe‟nin aslında 
Kyzikos yakınlarındaki bir Hellespontus kenti olduğunu ve sakinlerine “Germenos/Germene” denildiğini 
bildirmektedir. Ptolemaios da kentin yeri için bölgenin kuzey kesimlerini kapsayan Küçük Mysia‟yı (Mysias 
Mikras) işaret etmiştir. İzmir Arkeoloji Müzesi‟nde korunan ve buluntu yeri kesin bilinmese de Mysia kökenli 
olduğu anlaşılan Apollon Germenos‟a adanmış bir stel üzerindeki kabartmaların stilistik özelliklerinin bu bölgede 
ele geçen örneklerle benzerlik taşıması, bu iki antik kaynağı desteklemektedir. Bu yüzden bazı araştırmacılar, kentin 
Gönen- Mustafakemalpaşa hattında aranması gerektiğini ileri sürmüştür. Örneğin Ramsay, Germe yahut Hiera 
Germe‟nin Kirmasti Kasabası yakınında bulunduğunu bildirmektedir. Ancak Munro ve Anthony bu önerinin sadece 
Germe ve Kirmasti adlarındaki benzerliğe dayandığını ileri sürmüştür. Zaten Miletopolis‟in buraya lokalizasyonu 
Germe‟nin Mustafakemalpaşa‟da olamayacağını düşündürmektedir. Kay Ehling de adın (Germe) sıcak su 
kaynağıyla ilişkili olduğunu ve Germe ile Gönen arasında etimolojik bir benzerlik bulunduğunu ileri sürerek kenti 
Gönen‟e lokalize etmiştir. Bir başka araştırmacı M. Ricl ise Kirmasti Kasabası ile Gönen arasına denk gelen 
Manyas Gölü‟nün güneydoğu köşesini önermektedir. Diğer yandan Tabula Peutingeriana‟da Pergamon ve 
Thyateira arasında “Gerame” 
adlı bir kentin gösterilmesi, 
kentin adının Naturalis 
Historia‟da çoğunluğu Kaikos 
vadisine yakın olan kentlerle 
birlikte geçmesi ve Alaşehir‟de 
bulunan, üzerinde Pergamon 
Conventus‟una bağlı 
Germe‟den söz edilen 1./2. 
yüzyıl tarihli yazıt kentin 
Kaikos Vadisi‟nde yer aldığını 
düşündürmektedir. Bu 
düşünceyi destekleyen bir 
başka kaynak da Bizanslı 
tarihçi Georges 
Pachymeres‟dir. Zira 
Pachymeres, Katalan komutanı 
Roger de Flor‟un 1304 yılında 
geçtiği güzergâhı; “Kyzikos, 
Akhyraous, Germe, Khliara ve 
Philedelphia” şeklinde bildirmektedir. Bu durumda Germe, Balıkesir yakınlarındaki Akhyraous‟tan daha güneyde 
bulunmalıdır. Bazı araştırmacılar, bu verilere dayanarak kenti Kaikos Vadisi‟nde, özellikle de bugünkü Soma‟nın 
bulunduğu alanda aramaktadır (Diest, Philippson, Schuchhardt, Radt, Tozan, . Louis Robert ise bu gruptan farklı 
olarak, kenti Savaştepe‟ye yerleştirmiştir. Kaynakların ortaya koyduğu bu iki farklı görüş, biri Hellespontus‟ta 
diğeri ise Kaikos vadisine yakın bir konumda aynı adı taşıyan iki Germe olduğu önerisini ortaya çıkarmıştır (Calder 
ve Bean, 1958 Jones, ). Literatürde iki Germe arasındaki ayrım da genellikle “Hiera” ile yapılmaktadır. 
Hellespontus‟ta yer alan Germe (Hiera Germe ?) için önerilen alanlardan biri, ilk kez Heinrich Kipert tarafından 
dillendirilen Balya‟nın Ilıca Beldesi‟dir (Fabricius, 1894- Wiegand, 1904). Fakat bu öneriye de Wiegand karşı 
çıkarak Ilıca‟nın Hiera Germe değil, Hierokles listesinde Asia eyaleti kentleri arasında sayılan Dios Hieron 
olduğunu ileri sürmektedir. İkinci Germe için önerilen alanlardan bir başkası ise İvrindi‟nin Gömeniç Mahallesi‟dir. 
Bernd Löhberg de Germelerden birini Soma yakınlarına, ikincisini de Savaştepe‟ye lokalize etmiştir. Yerleri henüz 
kesinleştirilememiş olan bu iki Germe önerisi, yeni bir problem ortaya çıkarmaktadır. Bu problem, 1. yüzyıldan 
itibaren ΓЄPMHNΩN lejandıyla basılmış sikkelerin (Ehling, 2001; SNG France 5, 939-1027) iki Germe‟den 
hangisine ait olduğudur. Elimizdeki sikke tipleri, kentin tarihinin Hadrianoutherai‟dan daha erken başladığını ve 
Hiera – Germe Nekropolünde bir mezar

ANTİK MYSİA’DAN GÜNÜMÜZE TARİH NOTLARI VE  DERLEMELER

27-03-2023/BANDIRMA GERÇEK KÜLTÜR SERVİSİ