Mysia kökenli hatip Publius Aelius Aristides , Hieroi Logoi adlı eserinde Zeus Olympios kutsal alanı1 , Laneion2 , Attis tepesi3 gibi bazı merkezlerden söz etmektedir. Pergamon ve Kyzikos arasında konumlandıkları anlaşılan bu merkezlerin tespit edilmesi; Aristides’in arazilerini ve bölgede kullandığı kaplıcaları belirlememizi sağlayacağı gibi, 2. yüzyılda Pergamon ve Kyzikos arasındaki yolculuğun nasıl gerçekleştirildiği konusunda da mevcut bilgilere katkı yapacaktır. Gerek söz konusu kaynakta verilen bilgilerin çok açık olmaması gerekse de bölgedeki farklı yol ağları, bu merkezlerin yerlerini kesinleştirmemizi zorlaştırmakla birlikte, bilinen kuzey-güney yönlü iki ana yol ağı, ele geçen az sayıdaki epigrafik veri ve Aristides’in verdiği bilgiler içinde Göl, kaplıca gibi tespit edilmesi mümkün bilgilerin varlığı, Hieroi Logoi’daki topografik verilerin modern coğrafya ile eşleştirilesine olanak vermektedir. Nitekim 19. yüzyıldan buyana bazı araştırmacılar, bu verileri kullanarak söz konusu merkezlerin bulundukları alanlarla ilgili öneriler ortaya koymuştur4 . Çalışmamızda ise Aristides’in yaşamı, eserleri ve bölge ile bağlantısı kısaca tanıtılarak, bu konuda ortaya konan görüşlerin değerlendirilmesi amaçlanmaktadır.
ARISTIDES’İN YAŞAMI VE ESERLERİ
Publius Aelius Aristides, Hadrianus’un imparatorluğunun ilk yıllarında (117/8) Mysia’da dünyaya gelmiştir (Behr, 1986: 1). Fakat doğum yeri tartışmalıdır. Philostratus (II. 9) ve büyük olasılıkla bu kaynağı kullanmış olan Suidas (Ἀριστείδης) hatibin Hadrianoi’lu (Orhaneli) olduğu bildirmektedir. Buna karşın Aristides’in arazilerinin5 ve adaklarının6 Hadrianoutherai’ın konumlandığı Balıkesir yakınlarına işaret etmesi ya Hadrianoutherai’lı olduğunu ya da Hadrianoi’da doğmuş olsa bile ailesinin daha sonra Hadrianoutherai arazisine taşınmış olabileceğini düşündürmektedir (Ramsay, 1960: 170, 489; Wiegand, 1904: 280)7 . Aristides’in babası Eudaimon, Zeus Tapınağı’nın rahibidir8 . Aile, Hadrianoi ya da Hadrianoutherai vatandaşlığı yanında Smyrna vatandaşlığı hakkına da sahiptir (Behr, 1986: 1). Ayrıca Hadrianus 123 yılındaki seyahati sırasında aileye Roma vatandaşlığı hakkı tanımıştır (Behr, 1986: 1). Aristides, oldukça varlıklı olan ailesinin desteğiyle Smyrna, Pergamon ve Atina’da zamanın önemli hocalarından dersler almış (Philostratos, II. 9; Behr, 1986:1; Kaçar, 2007: 145) ve hitabet yeteneğinin de etkisiyle 2. yüzyılın tanınmış hatipleri arasına girmiştir. Hitabet alanındaki ünü, Antikçağ’ın çeşitli merkezlerine yaptığı yolculuklar sayesinde daha da artmıştır. Bunlardan biri 141 yılındaki Mısır gezisidir. Bu sırada daha yakından tanıdığı Mısır tanrısı Serapis için kaleme aldığı dua metni (Behr, 1981, XLV), hatibin günümüze ulaşan en eski eseridir (Behr, 1986: 1). Bir başka önemli gezisini ise 143 yılında Roma’ya yapmıştır. Roma’da verdiği söylevde (eis Romen, bkz. Behr, 1981, XXVI) Roma egemenliğini açıkça övdüğü görülmektedir(bkz. Kaçar, 2007). Ayrıca bu ziyaret, Roma değerlerini özümsemiş yerel bir elit olan Aristides’in imparatorluğun merkezinde yaşadığı
1 Hieroi Logoi, I. 42; I. 84; III. 41; IV. 1, 21, 48, 49, 105; V. 10. 2 Hieroi Logoi, III. 42; IV. 55, 103, 105, 108; V. 17, 53, 54. 3 Hieroi Logoi, III. 41, 42. 4 Bkz. Munro&Anthony, 1897: 165 vd.;Wiegand, 1904: 278 vd.; Hasluck, 1910: 141-144; Robert, 1937: 207 vd.; Kaufmann&Stauber,1992: 45-46, dp. 16; Schwertheim, 1989: 249 vd. 5 Aristides’in sahip olduğu araziler için bkz. Sartre, 1991:169, 275. 6 Hera, Dike ve Nemesis, İsis ve Serapis, Horalar ve Kharisler adağı olmak üzere bölgede bugüne kadar Aristides’in sunduğu dört adak ele geçmiştir. Bu adaklar hatibin Hadrianoutherai kökenli olduğu önerisini güçlendirmektedir. Ancak ne yazık ki bugün elimizde sadece Horalar ve Kharisler’e sunulan adak vardır. Diğer üçü ise kayıptır (Türk, 2019: 51, dp. 106). 7 Aristides dünyaya geldiği zaman ne Hadrianoi ne de Hadrianoutherai henüz kurulmamıştı. Bu iki kentin kuruluşu Hadrianus’un Anadolu gezileri sırasında (123/124 veya 131/132) gerçekleşti. Fakat adları aynı olmasa bile bu kentlerin yerinde ya da yakınlarında küçük yerleşimler vardı. 8 Bkz. Suidas, Ἀριστείδης.
bölgenin çıkarlarını savunması adına da önemlidir1 . Ancak yolculuk öncesinde artan hastalığı yolculuk sırasında ve Roma’da kendisini oldukça zorlamış, belki de Roma ziyaretinden bütün beklentilerini elde edemeden2 geri dönmek zorunda kalmıştır. Hatibin günümüze ulaşan elli beş söylevi arasında Smyrna için kaleme aldığı üç söylev (Yakut, 2015) de yer almaktadır. Hatta bu söylevlerden etkilenen imparator Marcus Aurelius, 177 yılındaki depremde zarar gören Smyrna’ya yine Aristides’in talebi üzerine yardım ederek, kentin yeniden inşa edilmesini sağlamıştır (Philostratos, II. 9). Aristides’in bugün bilinen en önemli eseri ise rüyalarını konu alan Hieroi Logoi’dur3 . Aristides, kronik bir hal almış olan hastalığından4 kurtulmak için sağlık tanrısı Askelepios’a bağlanmış, tanrının rüya yoluyla kendisine bildirdiği tedavileri gerçekleştirmiştir. Tedavileri sırasında gün gün kaydettiği bu rüyalarını ise Mysia’daki mülkünde (Laneion) ömrünün sonlarına doğru kitap haline getirmiştir (Kaçar, 2008: 75). Toplam 130 rüyadan ve altı bölümden oluşan eser, Eskiçağ’daki sağlık uygulamaları ve özellikle de tapınak tıbbı konusunda önemli bilgiler içermektedir. KYZİKOS YOLCULUĞU Tedavileri sırasında Aristides’in sık sık kuzey batı Anadolu’daki sıcak su kaynaklarını ziyaret etmiş olması nedeniyle Hieroi Logoi, bölgenin tarihi coğrafyasına da pek çok katkı sunmaktadır. Bu katkılardan biri Smyrna’dan- Kyzikos’a5 yaptığı yolculuğa dair aktarımlardır. 161 ve 169 yıları arasındaki bir tarihte gerçekleşen bu yolculuk, Hieroi Logoi’un V. kitabında anlatılmaktadır. Bizim burada üzerinde duracağımız asıl kısım ise yolculuğun Pergamon ve Kyzikos arasındaki aşamasıdır.
“δὲ ἢ τρίτῃ ἡμέρᾳ παρελθὼν τὴν πατρῴαν οἰκίαν γίγνομαι ἐν τῷ ἱερῷ τοῦ Διὸς τοῦ Ὀλυμπίου: καὶ θύω πρὶν καταλῦσαι τὴν ὁδὸν, ὥσπερ μοι καὶ τὸ ἐξ ἀρχῆς εὐθὺς ἐν Σμύρνῃ προείρητο, ἐλαύνειν ὀρθὴν εἰς Διὸς χωρίον. καὶ μετὰ τοῦτο ἤδη ῥᾴω τὰ τῆς διαίτης ἐπιφανῶς ἦν. περιιόντι δὲ τῷἔτει καὶ μηνὶ μάλιστα θᾶττον ἦγον Κυζικηνοὶ τὴν ἱερομηνίαν τὴν ἐπὶ τῷ νεῷ, ἐμοὶ δὲ ὕπνοι τε ἦσαν ἐργώδεις καὶ πέψις ἀπήντα μόλις ἐν συχνῷ τινι μέρει τῆς ἐπιούσης ἡμέρας ἡσυχάζοντι μὲν, καθεύδοντι δ᾽ οὔ. τότε δ᾽ οὖν ἡνίχ᾽ ἧκε τὸ ὄναρ, ἡμέρα τε ἦν ἐκ πολλοῦ καὶ ὕπνου τοσούτου σχεδὸν ἔλαχον ὅσον δόξαι ἃ ἔδοξα. ταῦτα δ᾽ ἦν, Πορφυρίων ὁ ἰατρὸς ἐδόκει μοι τοὺς Κυζικηνοὺς ἐπιὼν παραπλήσια τοῖς τῆς Ἀθηνᾶς πρὸς τοὺς Φαίακας λέγειν, μέγαν τε ἄγων ἐμὲ καὶ προμνώμενος συνουσίας περὶ λόγους. οἱ δὲ πείθεσθαι καὶ ἅμα θέατρόν τε εἶναι καὶ αὐτὸς ἐν τῷ θεάτρῳ, καὶ ἄλλ᾽ ἄττα εἰς τοῦτο φέροντα ἦν. ἀνίσταμαι καὶ συσκευάζεσθαι τοῖς οἰκέταις εἰπὼν, ὡς αὐτίκα ἐξιόντας, ἐξήλαυνον, μεσημβρίας οὐ πολλῷ τινι θᾶττον. οἷα δ᾽ ἐπαναμένων τοὺς οἰκέτας προῄειν σχολαίτερον, κἀν τούτῳ ἐτρίβη τι τῆς ὥρας. καὶ γίγνομαι περὶ δείλην ὀψίαν ἐπὶ τοῖς ὕδασι τοῖς θερμοῖς, καὶ πάντα ἦν θορύβου μεστὰ καὶ πλήθους ἀνθρώπων, ὥστ᾽ οὐχ οἷόν τ᾽ ἦν στέγην εὑρεῖν, ἀλλ᾽ ἔδει παρελαύνειν, καὶ εἵποντο μὲν ὀλίγοι ἤδη.
2. yüzyılda eyaletlerdeki hatip, sofist ve filozoflar, bayındırlık faaliyetlerinin finansmanını üstlenerek veya yaptıkları görevlerle yaşadıkları kentlere katkı yapmışlardır. Onların bir başka faydası ise kentleri ile Roma yönetimi arasındaki bağlantıyı sağlamaları ve Roma’da ya da başka merkezlerde kentlerinin çıkarlarını savunmalarıdır. Aristides, kamu görevi üstlenme konusunda isteksiz olmakla birlikte (Behr, 1986: 3; Kaçar, 2007: 146), üst sınıflarla münasebeti nedeniyle başta Smyrna olmak üzere bölge kentlerinin Roma tarafından desteklenmesini sağlamıştır. 2 Aristides, Roma’da bulunan eski hocaları aracılığıyla üst sınıflarla tanışarak daha parlak bir hitabet kariyeri elde etmeyi amaçlamıştı (Kaçar, 2008: 73). Her ne kadar hastalığı bunu engellemiş gibi gözükse de asıl ününü yine bu hastalığına borçludur. 3 Eserin oldukça karışık olan kronolojik ve konusal yapısı için bkz. Korenjak, 2005:217-8. 4 Aristides soğuk algınlığı, solunum güçlüğü, yüksek ateş, karın şişliği, göğüs ağrısı, mide ağrısı, işitme kaybı gibi şikâyetlerden sık sık bahsetmektedir. Bu nedenle bazı araştırmacılar, Aristides’in hastalığının nevrasteni (neurasthenia), diğer bazı araştırmacılar ise hypondriac (hastalık hastası) olduğu görüşündedir. 5 Hieroi Logoi’da Aristides, Kyzikos’a yaptığı iki yolculuktan söz etmektedir. İlkinde Kyzikos’daki tapınak şenliğinde (tapınak açılışında) bir söylev vermiştir. Aristides, şenliğin Asia yılının 10/11. ayında (Temmuz/Ağustos) yapıldığını bildirmektedir. Söylevde geçen iki imparator arasındaki uyumu oven sözler nedeniyle, söylevin ve dolayısıyla bu ilk yolculuğun Marcus Aurelius ve Lucius Verus’un ortak imparatorlukları döneminde (161-169) gerçekleştiği anlaşılmaktadır. Fakat tarih konusunda literatürde 161 ve 166 yılı olmak üzere iki farklı görüş vardır. Ikinci yolculuk ise Aristides’in hastalığının 10. yılına denk gelmektedir
(Hieroi Logoi, V. 42-55). Yolculukların tarihi konusunda bkz. Hug, 1912: 82; Aristides, s. 125, dp. 18, 20; Korenjak, 2005: 218. 2 nd International Symposium of Bandirma and its Surroundings - UBS’19 September 17-19, 2019 / Bandırma - TURKEY 33 προελθὼν δὲ τετταράκοντα στάδια εἴς τινα κώμην, ὡς οὐδέν με προσίετο τῶν αὐτόθι, ἔγνων τῇ νυκτὶ χρῆσθαι. αὐτῷ μὲν οὖν μοι ἐδέδοκτο ἐλαύνειν εἰς αὐτὴν Κύζικον, οἱ δ᾽ ἀκόλουθοι ἀπειρήκεσαν, σχεδὸν δύ᾽ ὄντες οἱ λοιποί: ὥστ᾽ ἠναγκάσθην καταλῦσαι περὶτὴν λίμνην εἴκοσι καὶ ἑκατὸν στάδια ἀπὸ τῆς πόλεως, ἀνύσας δὲ εἰς εἴκοσι καὶτριακόσια. παρελθὼν δὲ εἰς δωμάτιον καὶ σκίμποδος εὐπορήσας καὶ στρώματος καθαροῦ καὶ μάλ᾽ ἀγαπητῶς, οὐ γὰρ ἔμοιγε οὐδὲν παρῆν, ὡς εἶχον διψῶν τε καὶ κονιορτοῦ πλέως, ἐν τῇ ἐσθῆτι ἐν ᾗπερ καθήμην ἐπὶ τοῦ ὀχήματος, διενυκτέρευσα καθήμενος τὰ πλείω ἐπὶ τοῦ σκίμποδος. ἀστέρων δὲ πρὸς ἡμέραν φερομένων ἀναστὰς ἤνυσα ἀναμείνας οὐδένα. καί μοι παραμύθιον ἦν τῆς πορείας τὸ τῷ λόγῳ προσέχειν, ὃν ἔδει τοῖς Κυζικηνοῖς ἐπιδεῖξαι κατὰ τὴν τοῦ ἐνυπνίου φήμην: ὥστε καὶ ἐποιήθη οὕτω παρὰ τὴν ὁδὸν τὰ εὑρισκόμενα ἀεὶ ἀναλαμβάνοντι. τὴν μὲν οὖν σπουδὴν τὴν συμβᾶσαν περὶ τὸν λόγον οὐ μόνον ἡνίκα ἐδείκνυτο ἐν τῷ βουλευτηρίῳ, ἀλλὰ καὶ ὕστερον ἐν τῇ πανηγύρει, εἰδεῖεν ἂν οἱ παραγενόμενοι καὶ οἱ τούτων ἀκούσαντες, ἐμοὶ δ᾽ οὐχ ἥδιστον ἐν τοῖς τοιούτοις διατρίβειν. ἀλλ᾽ ἐπειδὴ προσέταξεν ἀναστρέφειν, ἐπαινέσας τὸ ἐν Λανείῳ ὕδωρ, σχεδὸν ὥσπερ στροφήν τινα δευτέραν ἀποδιδόντες, ἐπανῄειμεν, τῇ τε ὥρᾳ τῆς ἐξόδου μάλιστά πως παραπλησίως, διὰ τὸ καὶ τότε αὐθημερὸν ἐξιέναι ἐπὶ τῷ προστάγματι, καὶ δὴ καὶ τῇ συνεχείᾳ τῆς πορείας, οὐδαμοῦ γὰρ διαναπαύσας ἧκον ἄσιτος μικρῷ πρὸ μέσων νυκτῶν εἰς αὔλιόν τι γεωργικὸν τῶν ἐμαυτοῦ, τετρακοσίους σταδίους τοὺς ἅπαντας, τῇ δ᾽ ὑστεραίᾳ ἐκεῖθεν εἰς Λανεῖον” (Hieroi Logoi, V. 10-17)1 .
Verilen bilgilerden yolculuğun Pergamon’dan Zeus Olympios kutsal alanı yakınında bulunan baba ocağına kadarki kısmının 2 -3 gün sürdüğü anlaşılmaktadır. Burada sindirim sorunları artmış olmasına rağmen Aristides, gördüğü rüyanın etkisiyle2 tapınak festivalinde söylev vermek amacıyla Kyzikos’a gitmeye karar vermiştir. Öğleden hemen önce yola çıkarak, öğleden sonra geç saatlerde bir kaplıcaya gelmiş, ancak çok kalabalık olduğu için burada konaklayacak yer bulamamıştır. 40 Stadion (yak. 7,5 km.)3 sonra ulaştığı göl kenarındaki bir köyde ise kendisi yolculuğa devam etmek istemesine rağmen, yanındakilerin bitkin düşmeleri yüzünden konaklamak zorunda kalmıştır. Metinde Zeus Olympios kutsal alanından göl kenarına kadarki mesafe 320 Stadion (yak. 60 km.), buradan Kyzikos’a kalan mesafe de 120 Stadion (yak. 22,5 km.) olarak verilmiştir. Aristides, yolun kalan kısmını sabah çok erken kalkarak yalnız başına tamamlamış, ardından Kyzikos’ta yolculuk boyunca hazırlandığı4 ve Hadrianus tapınağı hakkında verdiği bilgilerle5 dikkat çeken söylevini (Πανηγυρικὸς ἐν Κυζίκῳ περὶ τοῦ ναοῦ) gerçekleştirmiştir. Ancak Kyzikos’taki diğer faaliyetleri hakkında çok fazla bilgimiz yoktur. Dönüş yolculuğu ise yine verilen tanrısal işaretler üzerine başlamış ve hiç ara vermeden gece yarısı 400 Stadion (yak. 75 km.) uzaklıkta bulunan bağ evine ulaşmış, ertesi gün de Laneion’a giderek yolculuğunu tamamlamıştır. Burada Zeus Olympos kutsal alanı, bu alan yakınındaki Aristides’in baba ocağı, oldukça popüler olduğu anlaşılan bir kaplıca, göl, Laneion ve yine Laneion yakınlarında yer alan Aristides’in bağ evi olmak üzere altı merkezden söz edilmektedir. Kaplıca ile konaklanan göl kıyısı arası 40 Stadion, Zeus Olymypios kutsal alanı ile göl kıyısı arası 320 Stadion, göl ile Kyzikos arası ise 120 Stadion olarak verilmektedir. Böylece Zeus Olympios kutsal alanı ile Kyzikos arası toplam mesafe 440 Stadion (yak. 82,5 km.) olmaktadır. Kyzikos’tan Laneion yakınındaki çiftlik evine kadar olan dönüş mesafesi de 400 Stadion olarak aktarılmaktadır.
1 Eski Yunanca metin için bkz. http://www.perseus.tufts.edu/; Ael. Ar. Orat. 27 349, 350. 2 Hieroi Logoi’da anlatılanlardan hatibin yaşamını rüyalara göre dizayn ettiği anlaşılmaktadır. 3 1 Stadion= 175-200 m. (Howatson, 2013: 883). 4 Aristides, rüyasında “Porphyrion’un kendisine Kyzikoslular karşısında çok iyi bir konuşma yaptığını söylediğini” görmüştür. Bu durum vereceği söylev üzerine yolculuk sırasında oldukça fazla yoğunlaştığını düşündürmektedir. 5 Aristides’in verdiği bilgiler (Orationes XXVII, 16-21) tapınağın rekonstriksiyonu konusunda elimizdeki az sayıda veriden biridir. Bir diğeri ise XV. yüzyılda kenti iki kez ziyaret eden Cyriacus’un yaptığı çizimlerdir. Tapınakla ilgili ayrıntılı bilgi için bkz. Koçhan, 2013: 79-81.
34 Aristides’in kenarında konakladığı gölün Manyas Gölü (Aphnitis Limne/Daskyilitis Limne) olduğu açıktır. Ancak Pergamon ve Kyzikos arasında yer aldıkları anlaşılmakla birlikte Zeus Olympios kutsal alanı, kaplıca, Laneion ve Laneion yakınındaki çiftlik evinin konumları tartışmalıdır. Aristides, Mısır gezisi sırasında ailesi tarafından kendisi için satın alınan Laneion’un Zeus Tapınağı’na yakın bir konumda (Hieroi Logoi, IV. 105) ve Attis tepesinin güneyinde (Hieroi Logoi, III. 42) olduğunu bildirmektedir. Fakat Tapınağa göre konumu hakkında bilgi vermemiştir. Yol ağlarıyla birlikte düşünüldüğünde bu merkezlerin Kocaçay (Tarsios) vadisini takip eden veya bugünkü Balıkesir’den kuzeye doğru devam eden yol üzerinde ya da bu yollara yakın bir konumda olduğunu söylemek mümkündür. Bir diğer olasılık da Zeus Olympios kutsal alanı ve Laneion’un farklı yollar üzerinde bulunma durumudur. İkinci bir konu da gidiş ve dönüş için aynı yolun kullanılıp kullanılmadığıdır. Gidiş yolcuğu için 440 Stadion mesafe verilmesine rağmen, Laneion yakınındaki çiftlik evine kadarki dönüş mesafesi için 400 Stadion’luk ölçü bildirilmiştir. Değinilen merkezlerin tek bir hat üzerinde olması durumunda çiftlik evi ile kutsal alan arası için 40 Stadion’luk bir mesafe kalmaktadır. Çiftlik evinden bir sonraki durak Laneion’dur. Gidiş yolcuğu sırasında Laneion’dan, dönüşü sırasında ise Zeus Olympios kutsal alanından söz edilmemiştir1 . Fakat diğer anlatımlardan bu iki merkezin birbirlerine yakın olduğu sonucunu çıkarmak mümkündür. Philostratus’un hatibin Hadrianoi’lu olduğunu bildirmesi ve bölgenin en yüksek dağı olan Uludağ’ın antik kaynaklarda Olympos olarak adlandırılması, Zeus Olympios kutsal alanının Hadrianoi’un lokalize edildiği Bursa’nın Orhaneli ilçesi yakınlarında aranmasına da neden olmaktadır (Schwertheim, 1989: 251). Fakat Aristides’in kutsal alan ile, Poimanenon (Eski Manyas) arasında 160 Stadion, Aesepos (Gönen Çayı) arasında ise yaklaşık 2 günlük mesafe olduğunu (Hieroi Logoi, IV.2) bildirmesi nedeniyle Zeus Olympios kutsal alanını Hadrianoi çevresinde aramak mümkün değildir (Kaufman&Stauber, 1992: 46, dp. 16). Diğer yandan baş tanrı olması dolayısıyla Zeus’a sunulan adakların fazla olması, kutsal alan için önerilen alanların sayısını arttırmaktadır (bkz. Schwertheim,1989: 256). Fakat öneriler arasında literatürde özellikle ikisi öne çıkmıştır. Bunlardan birisi Balya’nın Ilıca beldesi, diğeri de Ömerköy ve Gökçedere dolaylarıdır2 . Wiegand, Ilıca’da bir altar parçası üzerinde gördüğü Διὸς Σωτῆρος (Wiegand, 1904: 280) yazısı ve Balıkesir’de Mirzabey Cami’sinin bahçesinde bulduğu Aristides’in Hera’ya adağının3 Ilıca’dan getirilmiş olduğu önerisine dayanarak, Zeus Olympios kutsal alanını buraya lokalize etmektedir (Wiegand, 1904: 280). Munro da Aristides’in verdiği bilgileri değerlendirerek kutsal alanın ve hatibin arazilerinin Şamlı veya Ilıca’ya giden yol üzerinde bulunabileceğini öne sürmektedir (Munro & Anthony, 1897: 165 vd.). 1 Bu nedenle Aristides’in gidiş yolculuğu sırasında söylevin başarılı geçmesi için kutsal alanı ziyaret ettiği, söylev sonrasında ise kısa süreliğine de olsa tanrıyı unutarak başarısının tadını çıkarmakla ve çiftliğinin işleriyle ilgilenmekle meşgul olduğu söylenebilir. 2 Bugün her iki mahallede de antik kalıntı göze çarpmaktadır. Aynı zamanda tren yolu güzergahının geçtiği vadide yer alan Ömerköy’de mermer sütun parçaları dikkat çekmektedir. Ayrıca yöre halkı tarafından mahalleye yakın konumdaki iki tepe üzerinde tümülüs tipi mezar bulunduğu aktarılmıştır. Ömerköy’ün batısında konumlanan Gökçedere’de ise Eski Yunanca bir yazıt ile cami avlusunda musalla taşı olarak kullanılan mermer mimari elaman vardır. Mahallenin güney bitişiğinde yer alan Asar tepesinin de Aristides’in bahsettiği Attis tepesi olduğu ileri sürülmüştür (Tanrıver, 2013: 45). Ayrıca Gökçedere’den batıya doğru devam eden yol üzerinde Ilıca olarak adlandırılan bir alan söz konusudur. Ilıca’nın bulunduğu alandan daha önce antik çağa ait eserlerin çıktığı anlatılmaktadır. Ancak batı tarafına yapılan baraj inşaatı sırasında hafriyat antik kalıntı alanına döküldüğü için bu eserler bugün toprak altında kalmıştır
(bkz. Harita 1). 3 “καὶ τήνδ’ Ἀργείην Διὸς αἰγιόχοιο σ[ύνευνον] εἴσατ’ Ἀριστείδης ἐν δαπέδοις[ι θεοῦ]” (Wiegand, 1904: 280). 2 nd International Symposium of Bandirma and its Surroundings - UBS’19 September 17-19, 2019 / Bandırma - TURKEY 35 Harita 1: Kutsal Alanın ve Aristides’in Arazilerinin Lokalize Edildiği Merkezler (Hizmete Özel Harita, Seri 1501, Pafta NJ 35-3)
Aynı zamanda Hiera Germe adlı kentin yeri olarak da gösterilen1 Ilıca’da Kocaçay’ın kollarından birini oluşturan dere kenarında termal bir kaynak ve bu kaynak için yapılmış tesisler vardır. Hamam olarak kullanılan yapıda Osmanlıca bir kitabenin yanında eski Yunanca bir yazıt2 da dikkat çekmektedir. Yeni binaların yapımı sırasında ortaya çıkan, hamama ait oldukları belirgin antik mimari parçalar da otel bahçesinde toplanmıştır. Bütün bunlar, buradaki hamamın Antikçağ’dan günümüze dek yenilenerek kullanılmaya devam edildiğini göstermektedir. Bugün Balıkesir Kuvayı Milliye Müzesi’nde korunan Yahudi cemaatinin baş tanrı Zeus’a sunduğu adak3 da Ilıca çevresinden ele geçmiştir. İkinci öneri ise kutsal alanın Balıkesir’in hemen kuzeyinde olduğu yönündedir (Barrington 2000). Gökçedere ve Ömerköy civarında ele geçen Aristides’in üç adak yazıtı, Zeus Olympios kutsal alanının ve Aristides’in arazilerinin burada aranmasına neden olan önemli bir dayanaktır. Adaklardan ilki, Gökçedere Mahallesi’nde ele geçmiş olan ve bugün Balıkesir Kuvayı Milliye Müzesi’nde korunan Aristides’in Horalar ve Kharisler’e sunusudur4 . Hatibin İsis ve Serapis’e adağı5 da aynı mahalleden ele geçmiştir. Dike ve Nemesis’e sunulmuş6 olan üçüncü yazıt ise Gökçedere’ye oldukça yakın bir konumda bulunan Ömerköy’de bulunmuştur. Louis Robert tarafından 1932 yılında Ömerköy’de bir evin avlusunda keşfedilen yazıtın, Asarkale’den buraya getirilmiş olabileceği ileri sürülmektedir (Tanrıver, 2013: 44). Robert, Gökçedere Mahallesi’nin hemen yanında yer alan Asarkale’yi Attis tepesinin; Susurluk’un Alibey Mahallesi’ni de Zeus Olympios kutsal alanının (Robert, 1937: 221, 222; krş. Schwertheim, 1989: 250, dp. 13) yeri olarak önermiştir. Laneion’un ise Kyzikos’tan 80 km. uzaklıkta bulunması gerektiğini hesaplayarak, Balıkesir’in hemen kuzeyinde aranması gerektiğini belirtmiştir (Robert, 1937: 207-219)7 . 1 İlk kez H. Kiepert tarafından ortaya atılan bu öneriye Wiegand karşı çıkarak Ilıca’nın Dios Hieron olduğunu ileri sürmüştür
(Wiegand, 1904: 279, 280). Ayrıca bkz. Jones, 2014: 41. 2 Κύιντος Καλβεῖνος Κρίσπος ΕΜΡΙΧΑ κατεσκεύασεν [ἐ]μαυτῶι καὶ Κουάρτᾳ Κυρίλᾳ. (IK 18,254). 3 “Yahudi cemaati (bu adağı) Olympos’lu tanrı İmparator Traianus Hadrianus Caesar Augustus’a desteği için sundu” (Tanrıver, 2013, 41). 4 Ὥραις καὶ Χαρίσιν Ἀριστείδης” (Tanrıver, 2013, 40). 5 “ [Ἰσιδι ?] (κ)αὶ Σαράπιδι Ἀριστείδης ” (Robert, 1937: 218). 6 “ Δίκηι καὶ Νεμέσει Ἀριστείδης ” (Robert, 1937: 216, Lev. XIII, 2-4; Tanrıver, 2013: 44). 7 Laneion ve kutsal alanın yeri hakkındaki tartışma için ayrıca bkz. Hasluck, 1910: 141-144.
Hieroi Logoi’da anlattığı bir rüyasında Laneion’un Hadrianoutherai’ın kuzeyinde, bu merkeze birkaç saatlik mesafede olduğunu bildirmektedir (Hieroi Logoi, I, 5)1 . Hadrianoutherai literatürde Balıkesir merkezine lokalize edildiğinden (Türk, 2019: 93-105), Laneion’un doğudaki yol ağı üzerinde ya da bu yola yakın bir konumda olması gerekmektedir. Demirkapı-Ömerköy dolayları, Hadrianoutherai’ın lokalize edildiği Balıkesir merkezine uzaklığı nedeniyle rüyada belirtilen birkaç saatlik mesafe ile Kyzikos yolculuğunu anlatırken verdiği 400 Stadion’luk (yak. 75 km.) ölçüye uymaktadır. Bu durumda kutsal alandan sonra ulaşılan kaplıca için de çeşitli seçenekler (Yıldız vb.) vardır. SONUÇ Birinci Kyzikos yolculuğu Aristides’in seyahatleri arasında en fazla ayrıntı aktardığı yolculuktur. Kökeni dolayısıyla bölgeyi tanıması, hatibin bölge coğrafyası hakkında ayrıntılı bilgi vermesini sağlamıştır. Anlattıklarının bizzat tanığı olması da, verdiği bilgilerin önemini arttırmaktadır. Fakat yazarın Asklepios ile ilişkisine yoğunlaşması, özellikle yerleşimlerle ilgili açıklayıcı bilgilerin yer almamasına neden olsa gerektir. Kyzikos yolculuğu sırasında kuzey- güney yönlü iki yoldan hangisini kullandığının belirsizliği ve işaret edilen alanların yol ağları dışında bulunma ihtimali, belirtilen merkezlerin konumunu belirlememizi zorlaştırmaktadır. Pergamon ve Kyzikos dışında herhangi bir kent adı verilmemesi de ilginçtir. Oysa 2. yüzyılda bu iki yol ağı üzerinde en az birkaç kentin varlığı bilinmektedir. Buna rağmen verilen bilgiler içindeki kaplıca, göl gibi unsurlar modern coğrafya ile eşleştirilerek; diğer alanlar için bazı öneriler getirilmesi mümkündür. Bu öneriler, başka kaynaklarla da desteklenebilmektedir. Buradan hareketle Aristides’in adakları ve yol ağı; Zeus Olympios kutsal alanı, Laneion ve Attis tepesinin Balıkesir’in kuzeyinde bulunduğunu düşündürmektedir. Laneion’un bu bölgeye lokalizasyonu aynı zamanda Hadrianoutherai’ın Balıkesir merkezinde olduğu önerisini de desteklemektedir. Ancak Kocaçay Vadisi’ni takip eden yol ağı üzerinde de sıcak su kaynağının bulunması ve yine her iki yoldan Manyas gölüne ulaşımın mümkün olması, kutsal alanı Balya-Ilıca çevresine yerleştiren öneriyi tamamen göz ardı etmemizi engellemektedir. Zira Ilıca’daki kalıntılar, Roma İmparatorluk Dönemi’nde buradaki kaplıcanın oldukça popüler olduğunu düşündürmektedir. Antikçağ’da kaplıcalar dinlenme ve boş zaman geçirme mekânları olmalarının yanında sağlık merkezleri olarak da kullanıldıkları için Aristides’in Ilıca’yı ziyaret etmemiş olması düşünülemez. Sonuç olarak, Zeus Olympios kutsal alanının yeri için Balya-Ilıca veya ÖmerköyGökçedere dolaylarını işaret eden görüşlerden her hangi birinin kesin olduğunu ileri sürmek şu aşamada pek mümkün değildir. Ancak Aristides’in adaklarının Ömerköy-Gökçedere civarından gelmesi, kutsal alanın bu bölgede olabileceğini düşündürmektedir. Üstelik her iki görüş de Aristides’in Hadrianoi ile değil, Hadrianoutherai ile bağına işaret etmektedir.
KAYNAKLAR
Aelius Aristides, Heilige Berichte, çev. Heinrich Otto Schröder, Heidelberg, Carl Winter, Univeritätsverlag, 1986. Barrington, Barrington Atlas of the Greek and Roman World, ed. Richard J. A. Talbert, PrincetonOxford, Princeton University Press, 2000. Behr, C. A. (1986). P. Aelius Aristides, The Complete Works, Vol. I, Orations I-XVI, with an Appendix Containing the Fragments and Inscriptions, Leiden, E. J. Brill. Behr, C. A. (1981). P. Aelius Aristides, The Complete Works, Vol. II, Orations XVII- LIII, Leiden, E. J. Brill. Hasluck, F.W. (1910). Cyzicus, Cambridge, Cambridge University Press. 1 Aristides ilgili bölümde Laneion’un adını vermemekle birlikte, metnin içeriğinden rüyayı gördüğü yerin Laneion olduğu anlaşılmaktadır (Türk, 2019: 53). 2 nd International Symposium of Bandirma and its Surroundings - UBS’19 September 17-19, 2019 / Bandırma - TURKEY 37 Howatson, M. C. (2013). Oxford Antikçağ Sözlüğü, ed. M.C. Howatson, çev. Faruk Ersöz, İstanbul, Kitap Yayınevi. Hug, A. (1912). Leben und Werke des Rhetors Aristides, Solothurn, Buch und Kunstdruckerei Union. IK 18, E. Schwertheim, Die Inschriften von Kyzikos und Umgebung I: Grabtexte, (IK 18), Bonn, Habelt, 1980. Jones, C. P. (2014). “Louis Robert in Central Mysia”. Chiron, 44, 23-54. Kaçar, T. (2007). “Pax Romana’nın Gölgesinde İkinci Sofistler Dönemi ve Bir Sofistin Kaleminden Roma İmparatorluğu”, Doğu Batı 40, s. 141-153. Kaçar, T. (2008). “Bir Tedavi Yönetimi Olarak Aelius Aristides’in Rüyaları”, Toplumsal Tarih, 170, s. 72- 76. Kaufmannn, F.M.&Stauber, J. (1992). “Poimanenon bei Eski Manyas? Zeugnisse und Lokalisierung einer kaum bekannten Stadt” AMS, 8, s. 43-85 Koçhan, N. (2013). “Kyzikos, Hellespontus’da Bir Eyalet Merkezi” Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisi 31, s. 69-91. Korenjak, M. (2005). “,,UNBELIEVABLE CONFUSION" Weshalb sind die ,,Hieroi Logoi" des Aelius Aristides so wirr?, Hermes, 133. Jahrg., H. 2, s. 215-234. Munro, J. A. R. & Anthony, H. M. (1897). "Exploration in Mysia I", The Geographical Journal, Cilt: IX- 2, s. 150- 169. Philostratus, The Lives of the Sophists, çev. Wilmer Cave Wright, (The Loeb Classical Library), London, William Heinemann, 1922. Ramsay, W. M. (1960). Anadolu’nun Tarihi Coğrafyası, çev. Mihri Pektaş, İstanbul, Milli Eğitim Basımevi. Robert, L. (1937). Études Anatoliennes, Recherches sur les Inscriptions Grecques de I'Asie Mineure, Paris, de Boccard. Sartre, M. (1991). L'Orient Romain, provinces et sociétés provinciales en Méditerranée orientale d'Auguste aux Sév res (31 avant J.C. -235 apr s J.C.), Paris, Seuil. Schwertheim, E. (1989). “Die Heimat des Aelius Aristides”, Migratio et Commutatio, Studien zur alten Geschichte und deren Nachleben”, ed. Hans-Joachim Drexhage, Julia Sünskes, Scripta Mercaturae Verlag, s. 249-257. Suidas, Suidai Lexicon, Graece& Latine, Tomus I, Aemilius Portus, Ludolphus Custerus, Cantabrigiae : Typis Academicis, 1705. Tanrıver, C. (2013). Mysia’dan Yeni Epigrafik Buluntular, İzmir, Ege Üniversitesi Basımevi. Türk, M. (2019). Balıkesir Çevresinde Hadrianoutherai Örneğinde Eskiçağ Kentleri, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Eskiçağ Tarihi Anabilim Dalı (Yayımlanmamış Doktora Tezi), İstanbul. Wiegand, T. (1904). "Reisen in Mysien", AM, 29, s. 254- 339, Tafel XXIII-XXVI. Yakut, A. (2015). “Smyrna’yı M.S. 177 Yılı Depreminden Kurtaran Aelius Aristides’in 18. 19. ve 20. Söylevleri”, TAD, C. 34, S. 58, s. 489-506.
