Bandırma ve Çevresinde Antik Zamanlardan Bugüne Depremler

Hellespontos (=Çanakkale Boğazı) ve çevresi Troas (=Biga Yarımadası), Khersonesos Thrakia
(=Gelibolu Yarımadası), Mysia ve günümüz Tekirdağ’ın Marmara kıyılarındaki topraklarıyla
Tenedos (Bozcaada), Imbros (=Gökçeada), Limnos ve Lesbos (=Midilli) adalarını içine alan geniş bir
coğrafyadır. Deprem üreten Fay Hatları üzerinde yer alan bölge günümüzde olduğu gibi eskiçağda da
sık sık depremlere maruz kalmıştır. Arkeolojik malzemeler bölgedeki en eski yerleşimlerden biri olan
Troia’nın birçok kez depremler sonucu yıkıldığını gösterir. Makalede ele alınan depremlerin
bazılarının merkez üssü Troas bölgesi, bazıların Propontis (=Marmara Denizi), bazılarının ise Mysia,
Thrakia, Asia vb. gibi komşu bölgelerdir. Bölge dışında meydana gelen depremlere Troas’a etkileri
oranında değinilmiştir. Bölgeyi etkileyen depremler çoğunlukla Propontis merkezli olmakla birlikte
Kyzikos, Troia, Perinthos kentleri depremlerde en çok zarar gören yerleşimler olmuştur.
Giriş
Eskiçağ’da Hellespontos ve çevresi; Troas, Khersonesos Thrakia, Mysia ve günümüz
Tekirdağ’ın Poropontis kıyılarındaki topraklarıyla Tenedos, Imbros, Limnos ve Lesbos
adalarını içine alan geniş bir bölgeydi. Adını antik Troia kentinden alan Troas bölgesi, Biga
Yarımadası’nı, diğer bir ifadeyle günümüzdeki Çanakkale yöresini kapsıyordu.1 Bölgedeki en
eski kentler olan Troia (=Hisarlık), Larisa (=Limantepe), Kolonae (=Beşiktepe Höyüğü), Hamaksitos (=Tuzla?) yanında daha sonraki Kolonizasyon, Hellenistik ve Roma dönemlerinde
Zeleia (=Sarıköy), Priapos (=Karabiga), Parion (=Kemer), Abydos (=Nara Burnu), Aleksandria
Troas (=Dalyan), Skepsis (=Kurşunlu), Kebren (=Çaldağ), Antandros (=Yarmataş), Dardanos
(=İntepe, Şehitlik), Ophryneion (=İntepe/İlkgelmez), Tenedos (=Bozcaada), Lampsakos
(=Lapseki), Apollonion Smintheion (=Gülpınar), Assos (=Behramkale) vb. gibi birçok yeni
yerleşim kurulmuştur.2
Doğusunda Phrygia, güneyinde Aiolis, batısında Troas ve Aigaios Pontos (=Ege Denizi),
kuzeydoğusunda Bithynia bölgesiyle komşu olan Mysia, kabaca bugünkü Balıkesir ilinin
tümünü ve çevresindeki bazı toprakları kapsıyordu. Başta Pergamon (=Bergama) olmak üzere
Kyzikos (=Belkıs), Artake (=Erdek), Prokonnesos (=Marmara Adası), Miletopolis (=Melde
Bayırı), Artamia (=Gönen), Hadrianeia (=Dursunbey), Hadrianoutherai (=Balıkesir?),
Daskyleion (=Ergili/Hisartepe), Adramytteion (=Edremit), Apollonia (=Asartepe) ve
Stratonikeia (=Siledik) bölgedeki önemli kentlerdi.3 Hellespontos’un Avrupa yakasındaki
Thrakia Khersonesos’da (=Gelibolu Yarımadası) ise Neonteikhos, Myriophyton (=Mürefte),
Paktye (=Bolayır), Lysimakheia (=Ortaköy), Kardia (=Bakla Burnu), Kallipolis (=Gelibolu),
Sestos (=Akbaş Limanı), Ainos (=Enez) vb. gibi daha çok sahilde kurulmuş kentler
bulunuyordu.4
Çalışmamız coğrafi açıdan yukarıda sınırlarını çizdiğimiz Troas, Mysia ve Khersonesos
Thrakia bölgeleriyle sınırlandırılmıştır. Merkez üssü bu coğrafya dışında olmakla birlikte
bölgeyi etkileyen Magnesia ad Sipylum (=Manisa), Sardeis (=Sart), Perinthos (=Marmara
Ereğlisi) merkezli depremler bölgeye verdikleri hasar paralelinde ele alınmıştır. Çalışma zaman
açısından İlk Tunç Çağı’ndan (yaklaşık MÖ 3000’ler) MS 6. yüzyıla kadar olan dönemi
kapsamaktadır.
Günümüzde olduğu gibi eskiçağlarda da fay hatlarının geçtiği Troas, Khersonesos Thrakia
ve Mysia bölgeleri sık sık yıkıcı depremlere maruz kalıyordu. Bununla birlikte modern
dönemlerde yapılan güvenilir deprem kataloglarında MÖ 8. yüzyıldan önceki Troia
depremlerine yer verilmez. Buradaki asıl sorun eldeki arkeolojik, epigrafik ve edebi
kaynakların sağladığı verilerin son derece yetersiz ve tartışmalı olmasıdır. Çalışmamızda MÖ

8. yüzyıldan önce bölgeyi etkilediği varsayılan depremlere de yer vermekle birlikte, bu
   depremlerin gerçekten var olup olmadığı konusundaki tartışmaların devam ettiğini özellikle
   vurgulamak gerekiyor. Araştırmalar Marmara Bölgesi’nde günümüze kadar sekiz tanesi 7.4,
   otuz sekiz tanesi ise 7.0 büyüklüğünün üzerinde toplam 300-500 yıkıcı deprem meydana
   geldiğini ortaya koyar.5 Makale kapsamında ele alacağımız depremlerin bir kısmının merkez
   üssü doğrudan Troas, Mysia ve Khersonesos Thrakia bölgeleri iken, bazılarının merkezi çevre
   bölgelerdir. Ele aldığımız coğrafyadaki kentleri etkileyen bu dış kaynaklı depremler bölgeye
   olan etkileri bağlamında değerlendirilmiştir. Bölgeyi etkileyen depremlerin büyük çoğunluğu
   Kuzey Anadolu Fayı’nın Propontis (=Marmara Denizi) bölümündeki kırılmalardan
   kaynaklanmaktadır. Antik kaynaklarda doğrudan bu yönde bir bilgi olmasa da hasar gören
   kentler hakkındaki bilgilerden yola çıkarak böyle bir sonuca varabiliyoruz.
   Eskiçağın önde gelen düşünürleri, din adamları, politikacıları, filozofları, yazarları vb.
   depremlerin nedenleri ve nasıl gerçekleştiği konusunda farklı görüşler ortaya atmışlardır.
   Antikçağın en büyük filozoflarından ve aynı zamanda Makedonyalı Büyük İskender’in hocası
   Aristoteles (MÖ 384-322) Meteorologica başlıklı eserinde depremlerin nedenleri üzerinde
   ayrıntılı analizler yapar.6 Roma edebiyatının altın çağının temsilcilerinden ve İmparator
   Nero’nun hocası ve danışmanı Seneca (MÖ 4-MS 65) Quaestiones Naturales başlıklı eserinin
   depremlerle ilgili olan altıncı kitabında Pompeii Depremi hakkında bilgi verdikten sonra
   depremlerin oluş nedenlerini irdeler.7 Ancak hem pagan hem de Hristiyanlık dönemlerinde
   depremlerin tanrıların insanları cezalandırma yöntemlerinden biri olduğuna inanılırdı.8
   Geleneksel inanışa göre, Romulus kardeşi Remus’u öldürdüğü için Roma kenti tanrıların
   gazabını üzerine çekmiş ve sık sık depremlere maruz kalmıştır.9 Kilise tarihçisi Ionnis Malalas
   (MS 491-578) depremleri “Tanrı’nın gazabının yansıması” olarak görür. MS 32 yılında tüm
   Batı Anadolu kentlerinde hissedilen ve başta Ephesos, Smyrna (=İzmir), Magnesia ad Sipylum,
   Sardeis vb. gibi kentlerde ağır hasara yol açan depremi “Tanrı’nın gazabı” olarak nitelendirir.10
   Malalas, İmparator Commodus (MS 180-192) dönemindeki depremi “Tanrı’nın gazabı” olarak
   nitelendirirken, Rhodos’taki (=Rodos) büyük deprem için “adanın Tanrı’nın gazabına uğradığı”
   ifadesini kullanır.11 MS 356 yılında Nikaia’yı yerle bir eden depremin nedeni olarak İmparator
   Valens’in (MS 364-368) ve piskopos Eudoksios’un sapkın Arius mezhebini benimsemesi
   görülmüştür.12 Sozomenos, Theophanes, Iustinus, Jerome vb. gibi diğer Kilise tarihçileri de
   benzer bir dil kullanarak depremleri “Tanrı’nın günah işleyen insanlara bir uyarısı” olarak
   görürler. Pagan dönemi Hellen ve Romalı yazarlar ve düşünürler ise olaya biraz daha bilimsel
   yaklaşmaya çalışırlar. Bu bağlamda coğrafyacı Strabon depremden korunmak için bazı
   tedbirler alınması gerektiğini belirtir ve dayanıklı binaların nasıl olması gerektiği hakkında
   tavsiyelerde bulunur.13
   Troia Merkezli Depremler (MÖ 3000-1300)
   Troia kenti kuruluşundan itibaren sürekli depremlere maruz kalmıştır. Başlangıçta deniz
   kenarındaki bir yerleşimken, zamanla depremlerin etkisiyle denizden 5 km içeride kalmıştır.14
   Erken dönem Troia depremleri için elimizdeki tek kaynak kazılarda ortaya çıkarılan arkeolojik
   malzemelerdir ve genellikle bu malzemelerin yorumlanması oldukça zordur. Bu bağlamda
   arkeologlar Troia I (MÖ 3000-2600) yerleşiminin olasılıkla bir deprem sonucu yıkıldığını iddia
   etmektedirler. 1932-1938 yılları arasında Troia kazılarını yürüten C.W. Blegen, kazılar esnasında Troia I tabakasındaki surlarda ve binaların duvarlarında yaptığı incelemelerde
   deprem izleri tespit etmiş, ancak herhangi bir yangın tabakasına rastlamamıştır.15
   Blegen, Troia II (MÖ 2600-2250) yerleşiminin de şiddetli bir deprem sonucu hasar
   gördüğünü ve depremden sonra çıkan yangının kenti tamamen yok ettiğini ileri sürer. Bu
   tabakada tespit edilen yoğun yangın kalıntıları Troia II’nin bir yangınla sona erdiğini
   kanıtlamaktadır.16 Ancak yangının bir istila nedeniyle mi, yoksa bir deprem sonucu mu çıktığı
   konusundaki tartışmalar hala devam etmektedir. Blegen ve bazı bilim adamlarına göre, Troia
   III (MÖ 2200-2050) yerleşimi de yine bir deprem felaketi sonucunda yıkılmıştır. Bu bilim
   adamları arkeolojik kanıtlara ve kenti çevreleyen sağlam sur duvarlarındaki çökmeden
   kaynaklanan burulmalara dayanarak şiddetli bir deprem olasılığını ileri sürerler.17 Benzer iddia
   Troia IV (MÖ 2050-1950) yerleşimi için de ortaya atılmıştır. Blegen, arkeolojik kalıntılara
   dayanarak Troia IV’ün büyük bir deprem sonucu çıkan yangınlar neticesinde yok olduğunu
   iddia eder.18 Aynı arkeologlara göre Tunç Çağı’nın en büyük kentlerinden biri olan Troia VI
   (MÖ 1800-1300) deprem ya da bir istila sonucu yok olmuştur.19 Blegen, mimari ve seramik
   kalıntılar üzerinde yaptığı çalışmalar neticesinde Troia VI’nın şiddetli bir depremle yıkıldığı
   sonucuna varmıştır.20 Sur duvarları ve kulelerde yaptığı bilimsel çalışmaların deprem olasılığını
   güçlendirdiğini belirtmektedir.21 Blegen’e göre, özellikle VI E, VI G numaralı evlerde ve VI H
   numaralı kulede yapılan kazılar sonucu elde edilen veriler Troia VI’nın kesin olarak şiddetli bir
   deprem sonucu yıkıldığını tartışmaya mahal vermeksizin ispatlamaktadır.22 1988-2005 arasında
   Troia kazılarını yürüten M. Korfmann, arkeolojik verilerin özellikle Troia VI’nın bir veya
   birden fazla deprem sonucunda yıkıldığını gösterdiğini belirtmektedir. Uzmanların surlar
   üzerinde yaptığı çalışmalar da MÖ 1300’lerde böyle bir depremin yaşandığını ve kentin büyük
   oranda tahrip olduğunu doğrulamaktadır.23 Troia dışında elimizde kanıt olmamasına karşın
   böylesine şiddetli bir deprem, başta Hellespontos olmak üzere Troas, Mysia ve Khersonesos
   Thrakia bölgelerini de etkilemiş olmalıdır.
   Poteidaia Depremi (MÖ 479)
   Poteidaia kenti Khalkidike Yarımadası’nda, stratejik bir noktada yer alır. MÖ 479’daki
   Plataia Muharebesi sürecinde Pers komutanlarından Artabazos kenti kuşattığı sırada şiddetli bir
   deprem meydana gelmiş ve ardından oluşan dev dalgalar Pers ordusuna ağır kayıplar verdirmiştir.24 Günümüz deprem uzmanları depremin 6.7-7.0 büyüklüğünde ve IX şiddetinde
   olabileceğini tahmin etmektedirler.25
   Orkhomenos ve Perinthos Depremleri (MÖ 427)
   MÖ 427 yılının Sonbahar mevsiminde meydana geldiği düşünülen depremin merkez
   üssünün Propontis olduğu konusunda araştırmacılar arasında bir görüş birliği olmasına karşın,
   tam yeri üzerinde bir fikir birliği yoktur. Ancak Propontis’in Thrakia kıyısında yer alan
   Perinthos’un büyük hasar görmesi, depremin Kuzey Anadolu Fayı’nın kırılması sonucu
   oluştuğunu kesin olarak gösterir.26
   Günümüz deprem uzmanlarına göre, Kuzey Anadolu Fayı büyük olasılıkla Perinthos’a
   yakın bir yerden kırılmıştır. Propontis merkezli olan bu depremde Troas ve Mysia bölgelerinin
   özellikle sahildeki kentlerinin etkilenmiş olduğu düşünülebilir. Bu bağlamda Troas’daki Parion,
   Paisos, Priapos ve Lampsakos; Khersonesos Thrakia’daki Kallipolis, Kardia, Lysimakheia;
   Mysia’da ise Propontis sahilindeki Kyzikos ve Artake yerleşimlerinin zarar gördüğünü
   söyleyebiliriz. Ancak bu kentlerdeki hasarın ve can kaybının boyutu konusunda kesin bir şey
   söylemek için daha çok kaynağa ihtiyaç vardır. Bu nedenle önümüzdeki yıllarda bölgede
   yapılacak arkeolojik araştırmalar bazı noktalara ışık tutabilecektir.
   Aigaios Pontos Depremi (MÖ 426)
   MÖ 426 yılının yaz aylarında Aigaios Pontos’da meydana gelen deprem Korinth Körfezi
   civarında büyük hasara yol açmıştır.27 Elimizdeki veriler depremin Attika, Boitia, Euboia Adası
   ve Maliakos Körfezi civarında etkili olduğunu gösterir.28 Thukydides, Euboia Körfezi’nin
   kuzeyindeki Ege adalarından biri olan Peparethos’ta yaşanan şiddetli depremde kent surlarının,
   kamu binalarının ve vatandaşlarının evlerinin hasar gördüğünü belirtir.29 Amaseialı coğrafyacı
   Strabon’a göre, depremde Ege Denizi’ndeki adalarda bulunan birçok yerleşim yeri hasar
   görmüştür.30 Peparethos Adası’nın Troas kıyılarına yakınlığını göz önüne aldığımızda Ege
   kıyısındaki Aleksandreia Troas, Akhaion (=Kumburnu/Kaletepe), Larisa (=Limantepe),
   Polymedion (=Asarlık) ve Assos ile Mysia’nın Ege Denizi’ne komşu kentlerinden Pergamon ve
   Adramytteion’un depremden etkilenmiş olduğunu söyleyebiliriz.Perinthos Depremi (MÖ 399-395)
   Depremin merkez üssü olan Perinthos, Propontis’in Thrakia sahilinde kurulmuş bir kenttir.
   Propontis üzerinden batıya doğru uzanan Kuzey Anadolu Fay Hattı, Perinthos yakınlarından
   geçtiği için kent tarih boyunca sık sık depremlere maruz kalmıştır. Depremin aralık ayının
   sonlarına doğru gerçekleştiği sanılmaktadır. Hippokrates depremi şöyle anlatır: “Kış
   gündönümünde oldukça büyük bir yıldız ortaya çıktı ve daha sonra beşinci ve altıncı günlerde
   bir deprem oldu.”31 Perinthos depremi Mysia’daki Kyzikos ve Artake, Hellespontos’taki
   Lysimakheia ve Lampsakos ile Troas bölgesindeki Parion ve Priapos gibi kentlerde hissedilmiş
   olmalıdır. Daha genel bir ifadeyle bu deprem Batı Marmara kıyılarında yer alan kentleri
   etkilemiştir. Ancak elimizdeki kaynakların sınırlı olması ve bölgede yeterli arkeolojik kazıların
   yapılmamış olması kesin yargılara varmamıza izin vermez.
   Ophryneion Depremi (MÖ 360)
   Propontis’in batı kesimlerinde hissedilen depremin merkez üssü Troas bölgesinin önemli
   kentlerinden biri olan Ophryneion’dur. Muhtemelen Kuzey Anadolu Fayı’nın Melas (=Saros)
   Körfezi’nde kırılması sonucu meydana gelen deprem Hellespontos’ta, Troas’ta ve Thrakia
   Khersonesos’ta ağır hasara yol açmıştır.32 Atinalı ünlü politikacı ve hatip Demosthenes (MÖ
   384-322) depremin Hellespontos’un Asya kıyısındaki kentlerinden Ophryneion’da ağır hasara
   yol açtığını ve çok sayıda insanın hayatını kaybettiğini belirtir.33 Hayatını kaybedenlerden biri
   de Byzantion’dan sürgün edilmiş bir tüccar olan Parmenion’un ailesiydi. Depremde
   Parmenion’un evi yıkılmış eşi ve çocuğu yıkıntılar arasında hayatlarını kaybetmişlerdir.
   Demosthenes bu trajik olayı şöyle anlatır: “Parmenion Byzantium’dan sürgün edildiği için
   Ophrineon’da yaşıyordu. Bu sırada Khersonessos’da büyük bir deprem oldu ve eşi ve çocuğu
   yıkılan evlerinin enkazında hayatlarını kaybettiler.”34
   Lysimakheia Depremi (MÖ 287)
   Khersonesos Thrakia kentlerinden Lysimakheia’da meydana gelen deprem Hellespontos
   ve Thrakia Khersonesos’da etkili olmuştur. Depremde en çok hasar gören yerleşim MÖ 309’da
   Lysimakhos tarafından Khersonesos Thrakia’da kurulan Lysimakheia kentiydi.35 Kilise Tarihi
   yazarlarından Iustinus bu depremi şöyle anlatır: “Aynı dönemde Hellespontos ve Khersonesos
   bölgelerinde bir deprem oldu. Ancak depremde en çok hasarı, kral Lysimakhos tarafından 22
   yıl önce kurulan Lysimakheia gördü ve kent tamamen yıkıldı.”36
   Depremin büyüklüğü ve şiddeti hakkında bilgimiz yoktur. Ancak depremin merkez üssü
   olan Lysimakheia’nın bulunduğu konum göz önüne alındığında özellikle Kardia, Kallipolis,
   Parion, Lampsakos, Abydos ve Sestos gibi yerleşim yerlerinde hasara yol açtığı söylenebilir.
   Asia Minor Depremi (MS 17)
   MS 17 yılında tüm Batı Anadolu coğrafyasını etkileyen çok şiddetli bir deprem meydana
   gelmiştir.37 Antik kaynaklarda “Küçük Asya Depremi” olarak geçen bu felaket, şiddeti ve
   etkilediği geniş coğrafya nedeniyle birçok antikçağ yazarının dikkatini çekmiştir. Bu nedenle
   hakkında en çok kaynağa sahip olduğumuz depremlerden birisidir. Roma döneminin önde
   gelen tarihçilerinden Tacitus (MS 56-120) Annales başlıklı eserinde daha önceden sık sık yer
   sarsıntılarının olduğu bölgede MS 17’de şiddetli bir deprem meydana geldiğini ve depremde
   Küçük Asya’nın on iki ünlü kentinin büyük oranda tahrip olduğunu belirtir.38 Aiolis bölgesinde
   etkili olan depremin merkez üssü aynı zamanda depremden en çok zarar gören Sipylos Dağı
   eteklerindeki Magnesia ve Sardeis kentleriydi.39 Bu iki kent dışında Temnus, Philadelpheia,
   Aigai (=Köseler Kalesi), Apollonis, Mostene, Hierocaesarea, Myrina40 (=Birkitepe), Kyme
   (=Namurt Limanı) ve Tmolos kentleri depremde hasar gören diğer yerleşimlerdi. Deprem
   sonucunda toprakta büyük çatlaklar oluşmuş, yer yer toprak kaymaları meydana gelmiş ve bazı
   yerleşimlerde yangınlar çıkmıştır.41 Tacitus depremin gece yarısı meydana geldiğini ve
   insanları uykuda yakaladığını belirtir.42 Şüphesiz ki bu durum depremde hayatını kaybedenlerin
   sayısının artmasına neden olmuştur.
   Plinius’a göre, MS 17’deki Asia Depremi “insanlık tarihindeki en büyük deprem” dir.43
   İmparator Tiberius (MS 14-37) depremden sonra tedbirler almış, deprem bölgesine hasarları
   tespit etmek üzere bir komisyon göndermiş ve depremden zarar gören kentlere yardımda
   bulunmuştur.44 Tiberius depremde hasar gören kentlere vergi muafiyeti de tanımıştır.45
   Özellikle en çok hasarı gören Sardeis’e on milyon sestertii yardımda bulunmuş ve kenti beş yıl
   boyunca vergiden muaf tutmuştur.46 Strabon imparatorun Sardeis’i yeniden ayağa kaldırmasını
   kentin kurulduğu bölgenin güzelliğine ve topraklarının zenginliğine bağlar.47 Tiberius
   depremden zarar gören kentlerin yeniden ayağa kaldırılması için tüm imkânları seferber
   ederken yerel hayırseverleri de teşvik etmiş ve böylece kentler kısa sürede yeniden ayağa
   kaldırılmıştır.48 İmparatorun ileri görüşlülüğü sayesinde başta Sardeis olmak üzere depremden
   zarar gören tüm Asia kentleri kısa sürede yeniden imar edilmiştir.49 Sardeis’te bulunan bir yazıt
   deprem sonrası tapınakta yapılan restorasyona işaret eder.50 Puteoli’de (=Pozzuoli) bulunan ve
   MS 30 yılına tarihlenen yazıt imparator Tiberius’un “…[…] Sardeis […], [Magnes]ia,
   Philadelphia, Tmolus, Cyme, Temnus,Cibyra, Myrina, Ephesus, Apollonidea, Hyrca[nia],
   Mostene [Aeg]ae et [Hieroc]aesarea” kentlerine yaptığı yardımları belgelemesi açısından
   önemlidir.51 Yine Aigai’da bulunan başka bir yazıt imparator Tiberius’u depremden zarar gören
   on iki kentin yeniden kurucusu olarak onurlandırır.52 İmparatorun harabe haline gelen kentlerin
   yeniden ayağa kaldırılmasındaki katkılarının yansımaları sikkeler üzerinde de görülür.53
   Antik kaynaklarda çok geniş bir alanda etkili olduğu belirtilen bu şiddetli deprem Troas
   bölgesini de etkilemiş olmalıdır. Depremin merkez üssü olan ve en çok hasarı verdiği Sardeis
   ve Magnesia ad Sipylum kentlerinin Troas’ın hemen güneydoğusunda yer alması nedeniyle,
   bölgedeki Kebren, Antandros, Skepsis vb. gibi yerleşimler başta olmak üzere Troas
   bölgesindeki birçok kentin bu depremden etkilenmiş olduğunu söyleyebiliriz. Ayrıca Mysia’nın
   güneyinde bulunan Adramytteion, Pergamon, Stratonikeia, Germe (=Soma), Kalamos
   (=Gelenbe) ve Apollonia kentleri depremde hasar görmüş olmalıdır. Günümüz deprem
   uzmanlarına göre bu kadar geniş bir coğrafyada etkili olan bu depremin büyüklüğü 7.5, şiddeti
   ise X olmalıdır.54
   Hellespontos ve Philippi Depremi (MS 50)
   Antikçağ yazarlarının verdiği bilgilerden depremin Neapolis (=Kavala) yakınlarında yer
   alan Philippi’de (=Krenides) ve Hellespontos’un özellikle Thrakia tarafında etkili olduğunu
   anlıyoruz. Bu durum depremin merkez üssünün Melas Körfezi olması ihtimalini
   kuvvetlendirmektedir. Philostratos (MS 172-250) Vita Apollonii adlı eserinde Hellespontos
   çevresini etkileyen şiddetli depremler meydana geldiğini belirtir: “Bir zamanlar
   Hellespontos’un sol tarafındaki şehirler sık sık depremlere maruz kalıyordu. Toprak anaya ve
   Poseidon’a kurban sunmak için para topladılar.” 55 Aziz Lukas Actus Apostolorum
   (=Havarilerin İşleri) adlı eserinde Philippi depremini şöyle anlatır: “Aziz Paulus ve Silan
   Philippoi’de hapisteyken gece yarısı vuku bulan deprem hapishanenin temellerini salladı ve
   hücre kapıların açılmasına neden oldu. Bağlı oldukları zincirler açılan tüm tutuklular serbest
   kaldılar.”56 Philostratos ve Aziz Lukas’ın verdiği bilgilere dayanarak depremin yerleşimlerde
   hasara yol açtığını ve halk arasında paniğe neden olduğunu söyleyebiliriz. Depremin
   büyüklüğünü ve şiddetini tespit edebileceğimiz yeterli veri yoktur.57
   Hellespontos ve Thrakia Depremi (MS 93)
   Gelibolu Yarımadası’nın kuzeyi, Hellespontos ve Thrakia’da şiddetli bir depremi izleyen
   bir dizi sarsıntı şeklinde etkili olmuştur. Philostratus Vita Apollonii başlıklı eserinde depremin
   daha çok Hellespontos’un Avrupa yakasında hissedildiğini belirtir.58 Antik kaynaklar depremin
   halk üzerinde endişe yarattığını ancak büyük hasara yol açmadığına işaret eder.59 Bu ifade
   depremin yıkıcı etkisinin az olduğunu gösterir. Bununla birlikte bazı kaynaklara göre depremde
   birçok insan hayatını kaybetmiştir.60 Günümüz jeofizik mühendisleri depremin şiddetini VIII
   olarak hesaplamışlardır.61
   Büyük Propontis Depremi (MS 121?)
   Propontis kıyılarındaki tüm yerleşimleri etkilemiş bir depremdir. Dolayısıyla deprem
   doğuda Bithynia’dan batıda Mysia, Troas ve Thrakia’ya kadar olan geniş bir bölgede
   hissedilmiştir. Bu şiddetli sarsıntı Nikomedia (=İzmit), Nikaia (=İznik), Aorata (=Karacabey
   yakınlarında) ve Arktonnesos’ta (=Kapıdağ Yarımadası) hasara yol açmıştır.62 Depremin tarihi
   tam olarak belli olmasa da araştırmacılar genellikle MS 121-124 arasındaki bir tarih üzerinde
   birleşirler. Antikçağ yazarlarından Jerome, Chronicon adlı eserinde depremin daha çok Nikaia
   ve Nikomedia’da hasara yol açtığını ve İmparator Hadrianus’un (MS 117-138) depremde zarar
   gören kentlere cömert davranarak hem devlet hazinesinden hem de kendi cebinden bağışlarda
   bulunduğunu belirtir.63 Günümüz jeofizik mühendisleri antik kaynakların verdiği bilgilerden
   yola çıkarak depremin VII ya da VIII şiddetinde olabileceğini ileri sürerler.64
   Kyzikos Depremi (MS 10 Kasım 123)
   Roma İmparatoru Hadrianus Dönemi’nde (MS 117-138) meydana gelen deprem, Troas ve
   Hellespontos bölgelerinde etkili olmuştur.65 Depremde en büyük hasarı Mysia’nın önde gelen
   kentlerinden biri olan Kyzikos66 görmüş ve kentteki yapıların çoğu yıkılmıştır.67 Antik
   kaynaklardan Hadrianus’un MS 121-125 arasında gerçekleştirdiği Küçük Asya gezisi sırasında
   depremden zarar gören kenti ziyaret ederek burada Agora’nın yenilenmesi ve kendi adına
   yapılan Iupiter Tapınağı’nın inşası için maddi yardımda bulunduğunu,
   68 ayrıca hayatta kalan
   kent sakinlerine para ve statü bağışladığını öğreniyoruz.69 İmparatorun bu cömertliğine karşılık Kyzikos halkı ona σωτήρ καὶ κτίστης (Soter kai Ktistes = kurtarıcı ve kurucu) unvanını vererek
   minnettarlığını göstermiştir.70
   İmparator Antoninus Pius Dönemi’nde (MS 138-161) basılan kent sikkeleri üzerindeki
   tapınak betimlemeleri tapınağın daha sonraki bir depremde (olasılıkla MS 155 depremi) hasar
   gördüğünü ve İmparator Antonius Pius tarafından restore edildiğini gösterir. Bazı araştırmacılar
   ise sikkeler üzerindeki tapınak betimlemelerini, inşaatına Hadrianus döneminde başlanılan bu
   devasa tapınağın tam anlamıyla İmparator Antoninus Pius döneminde tamamlanmış olmasına
   bağlarlar.71
   Güney Marmara Depremi (Hellespontos ve Bithynia) (MS 155)
   Romalı tarihçi Cassius Dio, İmparator Antoninus Pius Dönemi’nde (MS 138-161)
   Bithynia ve Hellespontos’ta korkunç bir deprem olduğunu ve bölgedeki birçok kentin ağır
   hasar gördüğünü ya da tamamen yıkıldığını belirtir.72 Lesbos Adası’nı da etkileyen depremde
   Mytilini kenti de hasar görmüştür. Adanın hemen kuzeyinde yer alan Troas’daki Assos kentinin
   depremden etkilenmiş olduğunu söyleyebiliriz. En fazla yıkımın görüldüğü Kyzikos’ta
   bazılarına göre Antik Dünya’nın Yedi Harikası’ndan biri olarak gösterilen devasa büyüklükteki
   güzel Hadrianus Tapınağı büyük hasar görmüştür.73 Ancak İmparator Antoninus Pius’un
   desteğiyle tapınak ve kent yeniden ayağa kaldırılmıştır. Bu dönemde basılan Kyzikos
   sikkelerinin arka yüzünde yer alan tapınak betimlemeleri imparatorun tapınağın restore
   edilmesine maddi yardımda bulunduğuna işaret eder.74 Kilise Tarihi yazarlarından Eusebius
   (MS 260-340) ise tek bir depremden değil, aylarca devam eden sarsıntılardan bahsetmektedir.75
   Bu durum bize büyük bir depremin ardından gelen artçı sarsıntıların uzun süre devam ettiğini
   düşündürmektedir. Bandırma ve civarında da etkili olan depremin VIII şiddetinde olduğu
   tahmin edilmektedir.
   Poimanenon ve Kyzikos Depremi (MS 170)
   İmparator Marcus Aurelius Dönemi’nde (MS 161-180) çok geniş bir alanda etkili olan
   depremin merkez üssünün Kyzikos (=Erdek), Poimanenon (=Eski Manyas) ve Bandırma civarı
   olduğu düşünülmektedir.76 Başta Hellespontos ve Mysia olmak üzere, Asia Minor’ın büyük
   bölümünü etkileyen deprem antik kaynaklara göre Ephesos’tan Nikomedia’ya kadar geniş bir
   coğrafyada hissedilmiş ve birçok kentte ağır hasara yol açmıştır.77 Antikçağ yazarlarından
   Aurelius Victor (MS 320-390) De Caesaribus başlıklı eserinde depremi şu sözlerle anlatır:
   “Küçük Asya’dan Nikomedia’ya kadar büyük bir deprem oldu…”.
   78 Dio Cassius (MS 155-235)
   deprem hakkında daha ayrıntılı bilgiler verir: “İmparator Antoninus zamanında Bithynia ve
   Hellespontos’da korkutucu bir deprem oldu. Birçok kent hasar gördü, Kyzikos gibi bazı kentler ise harabe haline döndü. Kyzikos’daki dünyanın en büyük ve en güzel tapınağı yıkıldı…”79
   Günümüz jeofizik mühendisleri büyüklüğü 7.0 olan bu depremin Kyzikos ve Bandırma’da IX
   şiddetinde, Kios (=Gemlik) ve Nikomedia’da (=İzmit) ise VIII şiddetinde hissedildiğini
   değerlendirmektedir.80
   Hellespontos ve Neokaesareia Depremi (MS 344)
   Antik kaynaklarda bu depremin imparatorluğun doğusunda etkili olduğu yazar.
   81
   Theophanes, Chronicon adlı eserinde depremin Pontus’taki Neokaesareia (=Niksar) kentini
   harabeye çevirdiğini, ancak kilisenin ve piskoposun konutunun zarar görmediğini belirtir.
   Deprem Hellespontos’daki Dardanos ve Thrakia’nın sahil bölgelerinde hasara yol açmıştır.
   Kaynaklarda sahil bölgelerindeki kentlerin hasar gördüğünün belirtilmesi depremin merkez
   üssünün Marmara Denizi olabileceği gösterir.82 Günümüz deprem uzmanlarına göre depremin
   şiddeti IX’dur.83
   Propontis Depremi (MS 24 Ağustos 358)
   Etkilediği bölgelere bakarak depremin merkez üssünün Propontis olduğunu söyleyebiliriz.
   Antikçağ yazarları felaketin tarihi hakkında farklı görüşler ileri sürerler. Ammianus
   Marcellinus 24 Ağustos 358 tarihini verirken, Chronicon Paschale depremin MS 359 yılının
   Ekim ayında gece saat 03.00’te meydana geldiğini belirtir.84 Sozomenos85 ve Ammianus
   Marcellinus depremin Macedonia, Asia ve Pontus bölgelerinde hissedildiğini86, deprem
   sonucunda Bithynia metropolis’i Nikomedia’nın tamamen yıkıldığını, Perinthos ve Nikaia
   kentlerinin hasar gördüğünü belirtirler.87 Theophanes ve Jerome depremin MS 358 yılında
   gerçekleştiğini ve en ağır hasarı Nikomedia’ya verdiğini ancak çevredeki kentleri de
   etkilediğini belirtirler.88 Günümüz bilim adamları depremin büyüklüğünü 7.6, şiddetini ise VIII
   ya da IX olarak hesaplamışlardır.89
   Hiera Germe Depremi (MS Kasım 368)
   Antik kaynaklara göre, Valentinianus (MS 364-375) ve Valens’in (MS 364-378)
   consul’lükleri sırasında Bithynia’dan Troas’a kadar olan geniş coğrafyada bir dizi sarsıntı
   olmuştur. Jerome, Gorpiaeus90 ayının 5’inde Bithynia kentlerinden Nikaia’da başlayan
   depremlerin bölgede büyük yıkıma yol açtığını belirtir.91 Jerome’un ve Sokrates’in sözünü
   ettiği bu deprem muhtemelen Ekim 368 yılında Nikaia’da büyük hasara yol açan felaket
   olmalıdır.92 Hiera Germe depremi ise Nikaia’ya ağır hasar veren depremden yaklaşık bir ay
   sonra olmuştur. Chronicon Paschale ve Kilise Tarihi yazarlarından Sokrates MS 368 yılı
   Kasım ayında Hellespontos’u vuran depremin Germe’de ağır hasara yol açtığını ve kentin
   önemli bir bölümünün yıkıldığından bahsederler.93 Sokrates depremin Tanrı’nın İmparator
   Valens’in Hristiyanlara karşı uyguladığı politikalara verdiği bir ceza olduğunu ileri sürer.94
   Propontis Depremi (MS 26 Ocak 447)
   Hem antik kaynaklar hem de modern araştırmacıların çoğu tarafından 26 Ocak 447 Pazar
   gecesi meydana geldiği kabul edilen bu deprem, çok geniş bir alanda hissedilmiş ve artçı
   sarsıntılar aylarca devam etmiştir.95 Bithynia, Constantinopolis, Phrygia, Troas, Thrakia ve
   Hellespontos bölgelerinde ağır hasara yol açan depremin merkez üssünün Propontis olduğunu
   söylemek yanlış olmayacaktır.96 Depremde Troas ve çevresindeki Abydos, Lampsakos, Sestos,
   Tenedos ve Marmara sahilindeki birçok yerleşim yeri hasar görmüştür.97 Başkent
   Constantinopolis’teki birçok kamu binası, vatandaşların evleri, forum ve surlar yıkılmış,
   depremden sonra baş gösteren açlık ve hastalıklar sonucu binlerce insan hayatını kaybetmiş ve
   çok sayıda hayvan telef olmuştur.
   98 Mozaiklerle ve duvar resimleriyle dekore edilmiş büyük
   evleriyle MS 5. yüzyılda hala bölgedeki önemli yerleşimlerden biri olan Troia başta olmak
   üzere birçok yerleşim depremden sonra terkedilmiştir. Kilise Tarihi yazarlarından Euagrius
   Scholasticus (MS 536-594) Historia Ecclesiastica adlı eserinde bu şiddetli depremi şöyle
   anlatır:
   “İmparator II. Theodosius (MS 408-450) döneminde daha öncekileri gölgede bırakan ve tüm
   dünyaya yayılan olağandışı bir deprem meydana geldi. Depremin şiddetinden başkentteki birçok kule
   yıkıldı, Khersonesos surları99 harabeye döndü, toprak açılıp birçok köyü yuttu ve hem kara hem de
   denizde sayısız felaketler gerçekleşti. Çeşmeler kurudu, birçok yerde su baskınları oldu… Dalgalar
   sahile ölü balıkları getirdi, küçük adalar su altında kaldı ve suların geri çekilmesiyle gemiler karaya
   oturdu. Bithynia, Hellespontos ve Frigya bölgeleri ağır hasar gördü…”100
   Khersenosos Thrakia surlarının yıkılması, bu dönemde Constantinopolis önlerinde olan
   Hunlar’ın işine yaramış, Hun akıncıları savunmasız kalan Gelibolu Yarımadası’nı
   yağmalamışlardır.101 Melas Körfezi Fayı’ndaki kırılmanın neden olduğu bu depremin
   büyüklüğü 7.3-7.5, şiddeti VIII ya da IX olarak hesaplanmaktadır. Deprem sonrasında bazı
   bölgelerde toprak kaymaları ve toprakta büyük çatlaklar oluştuğu görülmüştür.102
   Kyzikos Depremi (MS 6 Eylül 453/4 )
   Merkez üssü Kyzikos olan bu depremde en çok hasarı yine bu kent görmüştür. Kent surları
   büyük oranda yıkılmış, kentteki binaların çoğu ağır hasar görmüştür.103 Deprem Bithynia’nın
   metropolis’i olan Nikomedia’da bile hissedilmiş, birçok bina yıkılmış ve kent sular altında
   kalmıştır.104 Depremden sonra ortaya çıkan dev dalgalar sahil kentlerinde su baskınlarına ve
   can kaybına neden olmuştur. Malalas, devasa büyüklükteki dalgaların Nikomedia ve Thrakia
   kıyılarındaki kentlerde zarara yol açtığını yazar.
   105
   Hellespontos ve Thrakia Depremi (MS 7 Nisan 460)
   Geç Antikçağ Kilise Tarihi yazarlarından Euagrius, Historia Ecclesiastica adlı eserinde
   depremin Hellespontos ve Thrakia’nın büyük bölümünde ağır hasara yol açtığını belirtir.106
   Arktonnesos’taki Kyzikos kenti ve Hellespontos’un iç kesimlerindeki yerleşimler tamamen
   tahrip olmuş ve binlerce insan hayatını kaybetmiştir.107 Kyzikos’un etrafındaki surlar çökmüş,
   civardaki köyler yıkılmış ve toprakta büyük yarıklar oluşmuştur.108 Ammianus Marcellinus bu
   şiddetli deprem sonucunda harabeye dönen Kyzikos sakinlerinin umutsuzluk içinde yas
   tuttuğunu belirtir.109 Günümüz deprem uzmanları depremin şiddetini VII olarak tahmin
   etmektedir.110
   Büyük Propontis Depremi (MS 477/478/480)
   Burada tek bir deprem değil, Ağustos’ta başlayıp Eylül sonuna kadar devam eden bir dizi
   sarsıntı söz konudur. İmparator Zeno Dönemi’ndeki (MS 476-491) bu depremler doğuda
   Bithynia’dan batıda Hellespontos’a kadar Marmara Denizi’ne komşu olan tüm yerleşimlerde
   hissedilmiştir.111 Constantinopolis, Hellespontos, Thrakia Khersonesos, Kyzikos, Nikomedia ve
   Tenedos (=Bozcaada) en çok etkilenen yerler olmuştur.112 Constantinopolis’te forum, İmparator
   Theodosius’un heykeli ve surların bir kısmı ağır hasar görmüş, İmparator Zeno depremde zarar gören tüm kentlere yardımda bulunmuştur.113 Günümüz jeofizik mühendislerine göre
   sarsıntının büyüklüğü 7.0, şiddeti ise IX’dur.114
   Batı Propontis Depremi (MS 484)
   İmparator Zeno Dönemi’ndeki (MS 474-491) bu deprem Thrakia ve Kallipolis’te etkili
   olmuş ve ciddi oranda can kaybına yol açmıştır.115 Kaynaklar depremin daha çok
   Hellespontos’taki yerleşimlere zarar verdiğini belirtir. Sestos ve Kallipolis tamamen tahrip
   olmuş, Tenedos ağır hasar görmüştür.116 Abydos ve Lampsakos depremden etkilenmiş, kent
   surları büyük oranda yıkılmıştır.117 Thrakia kesiminde de etkili olan deprem sonucunda
   Khersonesos Thrakia’yı barbar akınlarına karşı korumak için inşa edilmiş olan surlar ve bu
   surlardaki birçok kule yıkılmıştır. Antik kaynaklarda Sestos yakınlarında toprakta oluşan
   yarıklardan katran çıktığı belirtilir.118
   Kyzikos Depremi (MS 6 Eylül 543)
   MS 6 Eylül 543 tarihinde meydana gelen bu deprem Hellespontos ve Mysia bölgelerinde
   etkili olmuştur. Depremin merkez üssü Kyzikos ve Bandırma civarıydı.
   119 Daha önceki
   depremlerde defalarca tahrip olan Kyzikos’daki Iupiter Tapınağı bu depremde tamamen
   yıkılmıştır. Kalıntılarından bir bölümünün İmparator Iustinianus (MS 527-565) tarafından
   Ayasofya’nın yapımında kullanıldığı rivayet edilir.120 Kilise Tarihçisi Theophanes (MS 760-
   818) Chronographia adlı eserinde depremi şöyle anlatır: “6 Eylül Pazar günü tüm dünyada
   etkili olan büyük bir deprem meydana geldi. Depremde Kyzikos kentinin yarısı yıkıldı.”121
   Malalas ise “Eylül ayındaki deprem Kyzikos kentinin yarısının yıkılmasına yol açtı.” diyerek
   depremin boyutunu gözler önüne serer.122 Depremden sonra büyük korkuya kapılan halk kenti
   terk etmiştir. Kyzikos’un başta surları olmak üzere önemli bir kısmının yıkıldığı ve sular
   altında kaldığı bu depremim IX şiddetinde olduğu düşünülmektedir.123
   Sonuç
   Çalışma kapsamında MÖ 3000-MS 600 yılları arasında Hellespontos ve çevresini (Troas,
   Mysia ve Khersonesos Thrakia) etkileyen depremler antik kaynaklar, arkeolojik veriler ve
   modern dönemdeki deprem araştırmaları ışığında değerlendirilmiştir. Bu bağlamda ele
   aldığımız depremlerden bölgede hasara yol açan beş tanesi Mysia merkezlidir. MS 123, MS
   170, MS 453 ve MS 543 yıllarında Kyzikos’da ve MS 368 yılında Hiera Germe’de büyük
   yıkıma neden olan depremler öncelikle Mysia kentlerini etkilemiş olmakla birlikte antik
   kaynaklarda bu sarsıntıların Troas bölgesindeki bazı yerleşimlerde de hissedildiğine dair
   bilgiler mevcuttur.
   Hellespontos ve çevresini etkileyen depremlerin önemli bir bölümü Propontis (=Marmara
   Denizi) merkezlidir. Propontis’i doğu-batı doğrultusunda boydan boya kateden Kuzey Anadolu
   Fayı, eskiçağlardan itibaren deprem üretmiş, günümüzde de üretmeye devam etmektedir.
   Propontis merkezli depremlerin Kuzey Anadolu Fayı’nın kırıldığı yere göre yıkıma yol açtığı
   kentler de değişmektedir. Fay, Marmara’nın doğusunda kırıldığı zaman Nikaia, Nikomedia,
   Kios gibi Bithynia kentlerinde; Orta Marmara’da kırıldığında Perinthos ve Kyzikos’ta; Batı
   Marmara’da ya da Melas Körfezi’nde kırıldığında ise Thrakia Khersonesos, Hellespontos ve
   Troas bölgelerinde daha çok hasara yol açmaktadır. Bu açıdan baktığımızda MÖ 427 ve MÖ
   399 yıllarındaki Perinthos depremleri, MS 155 yılındaki Güney Propontis depremi ile MS 170
   ve MS 453 yıllarındaki Kyzikos depremlerinin Orta Propontis kıyılarındaki yerleşimlerde
   hasara yol açtığını söyleyebiliriz. MÖ 287 Lysimakheia depremi ile MS 477 Batı Propontis
   depremleri ise Marmara’nın batı kıyılarındaki yerleşimlerde etkili olmuştur. Merkez üssü
   Marmara’nın doğu kesimi olan MÖ 121, MS 358, MS 447, MS 543 yıllarındaki Propontis
   depremlerinin Hellespontos ve çevresindeki etkisi sınırlı düzeyde kalmıştır. MÖ 479 yılındaki
   Poteidaia, MÖ 426 yılındaki Aigaios Pontos ve MS 17 yılındaki Küçük Asia depremlerinin
   merkez üssü komşu bölgeler olduğundan Hellespontos’un ancak bazı yerleşimlerinde hasara
   yol açmışlardır.
   Günümüz deprem uzmanları antikçağ yazarlarının anlatımlarından ve arkeolojik
   kazılardan yola çıkarak depremlerin büyüklüğü ve şiddeti hakkında çeşitli tahminlerde
   bulunmuşlardır. Bu bağlamda çalışma kapsamında ele aldığımız MÖ 479’daki Poteidaia
   depreminin büyüklüğü 7.0, şiddeti IX, MS 17 yılındaki Asia Minor depreminin büyüklüğü 7.5,
   şiddeti X, MS 93 yılındaki Hellespontos depreminin şiddeti VIII, MS 121 yılındaki Propontis
   depreminin şiddeti VIII, MS 155 yılındaki Güney Marmara depreminin şiddeti VIII, MS 170
   yılındaki Kyzikos depreminin büyüklüğü 7.0, şiddeti IX, MS 344 yılındaki Hellespontos
   depreminin şiddeti IX, MS 358 yılındaki Propontis depreminin büyüklüğü 7.6, şiddeti IX, MS
   447 yılındaki Propontis depreminin büyüklüğü 7.5, şiddeti IX, MS 460 yılındaki Hellespontos
   depreminin şiddeti VII ve MS 477 yılındaki Propontis depreminin büyüklüğü 7.0, şiddeti IX
   olarak tespit edilmiştir. Bazı depremler hakkında yeterli veri olmadığından büyüklüğünü ve
   şiddeti tespit edilememiştir.
   Makalemizde jeofizik mühendislerinin yaptıkları tahminlerden yola çıkılarak depremlerin
   büyüklüklerine ve şiddetlerine göre etkili olabileceği bölgeleri belirledik. Ancak bu tahminler
   kesin bir nitelik taşımayıp, olası etkili alanı olarak anlaşılmalıdır. Merkez üssü Asia Minor,
   Bithynia ve Thrakia gibi çevre bölgeler olan bazı yıkıcı depremler de makalemizde ele
   aldığımız Hellespontos, Thrakia Khersonesos ve Mysia’daki bazı kentlerde hasara yol açmıştır.
   Depremin merkezine yaklaştıkça etkilenme oranı artmakta, uzaklaştıkça düşmektedir. Örneğin
   Thrakia Khersonesos’da yer alan Lysimakheia’da vuku bulmuş depremin Troas’ın özellikle
   Hellespontos sahillerindeki kentlerinde hissedilmemesi olanaksızdır. Yine benzer şekilde Troas
   kentlerinden Ophryneion’daki şiddetli bir depremin Troai’da, Dardanos’ta ya da Lampsakos’da
   mutlaka hasar yol açması beklenir. Bu bağlamda çalışmamızda bu tür çıkarımlara sık sık
   başvurduğumuzu belirtmek isterim. Ancak bunu yaparken bilimsel metotlara sadık kaldığımızı
   da özellikle vurgulamak gerekir.

NOTLAR:

1
Troia (=Hisarlık), Çanakkale’nin 30 km güneybatısında, Çanakkale Boğazı’na 4.5 km mesafede yer alan ve MÖ
3000-MS 400 yılları arasında sürekli iskan edilmiş bir yerleşimdir (Ayşe Gül Akalın, “Troia Bölgesi Antik Kıyı
Şehirlerinde Tarihi Coğrafya Çalışmaları”, Türk Romatoloji Dergisi, 6, 1997, s.2; Veli Sevin, Anadolu’nun Tarihi
Coğrafyası I, TTK Yayınları, Ankara 2001, s.57; Reyhan Körpe, “Troas Bölgesi Antik Kentleri”, Çanakkale
Savaşları Tarihi, cilt. I, ed. Mustafa Demir, Değişim Yayınları, İstanbul 2008, s.349-411)
2
Troas bölgesi kentleri için bkz. Strab. XIII.1.1 vd.; Arr. anab. I.11.6 (Abydos); Hom Il. II.823; IV.101, 119
(Zeleia); Hom. Il. 785-875 (Larisa); Sevin, age, s. 60-71; Körpe, “Troas Bölgesi Antik…”, s.349-411; Ayşe Gül
Akalın, “Troas Synoikisisi”, Tarih Araştırmaları Dergisi, cilt. 21, sayı: 33, 2003, s. 1-16; Akalın, “Troia Bölgesi…”,
s. 4.
3 Plin nat. V.40; Strab. XII.4.4; Strab. XII.8.10 (Kyzikos); Plin. nat. V.151 (Artake); Ksen. Anab. VII.8.8
(Pergamon); Strab. XIII.1.65 (Adramyttion); Strab. XIII.4.1-4 vd. (Pergamon); Sevin, age, s.48-54.
4 Hom. Il. II.836; Arr. anab. I.11.6 (Sestos); Hom. II. IV.520; Plin. nat. IV.43 (Ainos); Sevin, age, s. 20-26; Körpe,
“Troas Bölgesi Antik…”, s.349-411.
5 Magnitüdü (büyüklük) 7.8 ve üzeri büyüklüğünde olan depremler çok büyük deprem, magnitüdü 7.0-7.8
büyüklüğündeki depremler büyük depremler, magnitüdü 7.0-6.0 büyüklüğündeki depremler orta depremler,
magnitüdü 6.0’nın altında olan depremler ise küçük depremler olarak kabul edilir (Nicholas Ambraseys-Costas
Synolakis, “Tsunami Catalogs for the Eastern Mediterranean, Revisited”, Journal of Earthquake Engineering, vol.
14 (3), 2010, s.316; Yıldız Altınok-Bedri Alpar-C. Yaltırak, “Şarköy Mürefte 1912 Earthquake’s tsunami, extention
of the associated faulting in the Marmara Sea, Turkey”, Journal of Seismology, 7, 2003, s.332; Nicholas AmbraseysCaroline Finkel, “Long Term Seismicity of Istanbul and of the Marmara Sea Region”, Terra Nova, vol. 3 (5), 1991,
s.529; Yıldız Altınok-Şükrü Ersoy vd., “Historical Tsunamis in the Sea of Marmara”, ITS 2001 Proceedings, Session
4, 2001, No. 4-2, s.529).
6 Arist. Met. II.8.
7 Sen. Quaest. Nat. VI.1.1 vd.
8 Thuk. I.128.1; Diod. XV.48.1-4; H. Sonnabend, “Natural Catastrophes”, Brill’s New Pauly, vol. 9, 2005, s.527.
9 Malal. chron. VII.2 (172.1-19).
10 Malal. chron. X.23 (246.11-19); XI.16 (279.2-11).
11 Malal. chron. XII.11 (289.8-12); VII.18 (190.3-11); Sencer Şahin, “Antik Kaynaklar Işığında Tarihte Bithynia
Depremleri”, Eskiçağ Yazıları, 5, ed. E. A. Şahin-B. Takmer-F. Onur, 2013, s.3.
12 Sozom. Hist. Eccl. VI.10.2: “… pek şiddetli yer sarsıntılarının bazı kentlerde… feci yıkıma yol açmasına rağmen
imparator Valens ve piskopos Eudoksios, kendileri gibi düşünmeyen Hıristiyanları kovuşturmaya devam
ediyorlardı.”; Sok. HE. IV.11; Şahin, agm, s.9-10.
13 Strab. XII.8.18.
14 C.Brian Rose, “Troy and the Historical Imagination”, The Classical World, vol. 91 (5), no. 5,1998, s.405.
15 C. William Blegen, “Excavations at Troy 1933”, American Journal of Archaeology, vol. 38, no. 2, Apr.-Jun. 1934,
s.225.
16 Blegen, “Excavations at Troy, 1933”, s.223 vd.; Reyhan Körpe, “Eski Çağlarda Troas Bölgesi’nde Meydana
Gelen Depremler”, 09 Ağustos 1912 Mürefte Depreminin 100. Yıldönümü Sempozyumu, ed. Aydın Büyüksaraç, 13-
15 Eylül 2012, Çanakkale, s.112.
17 L.H.S. Forshaw, “A Tsunami at Troy?”, The Classical Journal, vol. 83, No. 1, Oct.-Nov. 1987, s.11; Körpe, “Eski
Çağlarda Troas…”, s.112; Akın Kürçer-A. Chatzipetros vd., “An Assessment of the Earthquakes of Ancient Troy,
NW Anatolia, Turkey”, Tectonics-Recent Advances, ed. Evgenii Sharkov, chap.7, 2012, s.171.
18 C.William Blegen, “Excavations at Troy, 1937”, American Journal of Archaeology, vol. 41, no. 4, Oct.-Dec.
1937, s.570; Forshaw, agm, s.11; Körpe, “Eski Çağlarda Troas…”, s. 112.
19 Körpe, “Eski Çağlarda Troas…”, s.112; Kürçer vd., agm, s.171; Rose, agm, s.405.
20 C.William Blegen, “Excavations at Troy, 1935”, American Journal of Archaeology, vol. 39, no. 4, Oct.-Dec.
1935, s.550; Blegen, “Excavations at Troy, 1937”, s.553, 577.
21 Blegen, “Excavations at Troy, 1935”, s. 572; Blegen, “Excavations at Troy, 1937”, s.581.
22 C.William Blegen, “Excavations at Troy, 1936”, American Journal of Archaeology, vol. 41, no.1, Jan.-Mar. 1937,
s.35, 40; Blegen, “Excavations at Troy, 1937”, s.581, 595.
23 Kürçer vd., agm, s.171-172; J.G. Macqueen, “Geography and History in Western Asia Minor in the Second
Millennium B.C.”, Anatolian Studies, Vol. 18, 1968, s.182-183.
24 Hdt. VIII.129; Nicholas Ambraseys, Earthquakes in the Mediterranean and the Middle East, Cambridge
University Press, New York 2009, s. 81; T.C. Smid, “Tsunamis’ in Greek Literature”, Greece & Rome, 2nd Ser., vol.
17, no.1, April-1970, s.102; Nicholas Ambraseys, “Data for the investigation of seismic sea-waves in the Eastern
Mediterranean”, Bull. Seism. Soc. Am., vol. 52 (4), 1962, s.895; S.L. Soloviev-O.N. Solovieva vd., Tsunamis in the
Mediterranean Sea 2000 B.C.–2000 A.D., ed. J. Bonnin, B.W. Levin vd., Moscow 2000, s.22.
25 Ambraseys, Earthquakes…, s.81; J. Antonopoulos, “Catalogue of Tsunamis in the Eastern Mediterranean from
Antiquity to Present Times”, Annals of Geophysics, vol. 32, no. 1, 1979, s.119; Soloviev vd., age, s.22; Ch. Koutitas
Papazachos-P.M. Hatzidimitriou vd., “Tsunami hazard in Greece and the surrounding area”, Annales Geophysicae,
4B (1), 1986, s.80.
26 Sonnabend, agm, s.525; Ambraseys, Earthquakes…, s.82-83; E. Guidoboni-A. Comastri-G. Traiana, Catalogue of
Ancient Earthquakes in the Mediterranean Area up to the 10th Century, Istituto Nazionale di Geofisica, Rome 1994,
s.118-119; Kamil Doğancı, “Bursa ve Civarını Etkileyen Depremler”, Bursa Yöresi’nin Depremselliği ve Deprem
Tarihi, ed. Dr. Nurcan Abacı, Bursa 2001, s.61-62; Nicholas Ambraseys-D. White, “The seismicity of the eastern
Mediterranean region 550–1 BC: A reappraisal”, Journal of Earthquake Engineering, vol. 1, 1997, s.617.
27 Thuk. 3.89.1-5; Sonnabend, agm, s. 522; Ambraseys, Earthquakes…, s.83.
28 J. Antonopoulos, “The Tsunami of 426 BC in the Maliakos Gulf, Eastern Greece”, Natural Hazards, vol. 5, 1992,
s.83 vd.
29 Thuk. 3.89.4.
30 Strab. I.3.20.
31 Hip. Ep. IV.21; Ambraseys, Earthquakes…, s.85-86.
32 Ambraseys, Earthquakes…, s.88.
33 Dem. Apat. XXXIII.20; Ambraseys-White, “The seismicity…”, s.621; Ambraseys, Earthquakes…, s.88;
Sonnabend, agm, s.525.
34 Dem. Apat. XXXIII.20.
35 Lysimakheia kenti MÖ 309’da Lysimakhos tarafından Khersonesos Thrakia’nın kuzeybatı sınırında kurulmuştur.
Lysimakhos kentin nüfusunu artırmak için yakınlardaki Kardia kentini tahrip edip halkına buraya yerleştirmiştir
(Iust. XVII.1; Diod. XX.29.1; K.J. Rigsby, “Agathopolis and Doulopolis”, Epigraphica Anatolica, vol.38, 2005,
s.111-112; Sonnabend, agm, s.525; Ambraseys, Earthquakes…, s.89; Ambraseys-White, “The seismicity…”, s.621).
36 Iust. XVII.1; Ambraseys, Earthquakes…, s.89.
37 Geç dönem Kilise tarihçilerinden Jerome depremin tarihini MS 19 olarak verir (Jer. Chron. Olymp. 199.5 (MS
19); Ambraseys, Earthquakes…, s.106).
38 Tac. Ann. II.47: “Eodem anno duodecim celebres Asiae urbes conlapsae nocturno motu terrae, quo inprovisior
graviorque pestis fuit”; Plin. nat. II.200: “…XII urbibus Asiae una nocte prostratis…”; Sen. Quaest Nat. VI.1.13:
“Asia duodecim urbes simul perdidit…”; Jer. Chron. CXCIX.5a; Sonnabend, agm, s.522; Ambraseys,
Earthquakes…, s.106; Stephen Mitchell, “Imperial Building in the Eastern Roman Provinces”, Harvard Studies in
Classical Philology, vol. 91, 1987, s.345; P.K. Dunbar-P.A. Lockridge-L.S. Whiteside, Catalog of Significant
Earthquakes 2150 B.C.-1991 A.D., National Geophysical Data Center, September-1992, s.9; Nezahat Baydur, Roma
Sikkeleri, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul 1998, s. 34.
39 Aristoteles (MÖ 384-322) Meteorologica adlı eserinde depremleri anlattığı bölümde Sipylos Dağı’ndaki bir
depremden bahseder (Arist. Met. II.8). Ayrıca bu deprem hakkında bkz. Strab. XII.8.18; XIII.3.5; Tac. Ann. II.47;
Sonnabend, agm, s.526; C.M. Higgins, Popular and Imperial Response to Earthquakes in the Roman Empire,
Department of History and the College of Arts and Sciences of Ohio University, Unpublished MA Thesis, Ohio
2009, s.38.
40 Myrina MS 17’deki depremde yıkıldıktan sonra imparator Tiberius’un yardımlarıyla yeniden ayağa kaldırılmış ve
Sebastopolis ismini almıştır (Plin. nat. V.32).
41 Ambraseys, Earthquakes…, s.105.
42 Tac. Ann. II.47; Higgins, agt, s.38.
43 Plin. nat. II.200: “…maximus terrae memoria mortalium exstitit motus Tiberii Caesaris principatu…”.
44 Suet. Tib. 48: “Ne provincias quidem liberalitate ulla sublevavit, excepta Asia, disiectis terrae motu civitatibus.”,
Strab. XII.8.18; Tac. Ann. II.47; Sonnabend, agm, s.527; Higgins, agt, s.39; David Magie, Roman Rule in Asia
Minor, Princeton 1950, s.502; Ambraseys, Earthquakes in…, s. 106; Mitchell, agm, s.350.
45 Tac. Ann. II.47: “Temnios, Philadelphenos, Aegeatas, Apollonidenses, quique Mosteni aut Macedones Hyrcani
vocantur, et Hierocaesariam, Myrinam, Cymen, Tmolum…”; Jer. Chron. CXCIX, 5a: “Tredecim urbes terraemotu
corruerunt, Ephesus, Magnesia, Sardeis, Mosthene, Aegae, Hierocaesarea, Philadelphia, Tmolus, Temnus, Cymae,
Myrhina, Apollonia Dia, Hyrcania.”; Mitchell, agm, s.345.
46 Tac. Ann. II.47: “…nam centies sestertium pollicitus Caesar, et quantum aerario aut fisco pendebant in
quinquennium remisit.”; Strab. XII.8.18; XIII.4.8; Higgins, agt, s.39.
47 Strab. XIII.4.8.
48 Strab. XIII.4.8; Higgins, agt, s.40; Mitchell, agm, s.350.
49 Strab. XIII.4.8; XII.8.18.
50 IGR IV 1514; CIG III 3450; Ambraseys, Earthquakes…, s.107.
51 CIL X.1624; Ambraseys, Earthquakes…, s.106.
52 CIL III 7096.
53 Tiberius döneminde basılan bir sestertius üzerinde “CIVITATIBUS ASIAE RESTITUTIS” (Asia kentleri onarıldı)
yazısı görülür (Baydur, age, s. 34, Lev. XI, nr. 89).
54 Dunbar vd., age, s.9; R.A. Ganse-J.B. Nelson, Catalog of Significant Earthquakes 2000 BC-1979, Report SE-27,
Published by World Data Center A for Solid Earth Geophysics, 1981, s.1.
55 Philostr. vit. Apoll. VI.41; Körpe, “Eski Çağlarda Troas…”, s.114; Sonnabend, agm, s.526.
56 Luk. Act. Ap. 16.25.26.
57 Ganse-Nelson, age, s.1.
58 Philostr. vit. Apoll. VI.41: “σεισµῶν δὲ κατασχόντων ποτὲ τὰς ἐν τῷ ἀριστερῷ Ἑλλησπόντῳ πόλεις, Αἰγύπτιοι µὲν
καὶ Χαλδαῖοι περὶ αὐτὰς ἠγείροντο ὑπὲρ ξυλλογῆς χρηµάτων, ὡς δεκαταλάντους θυσίας…”.
59 Philostr. vit. Apoll. VI.41; Ambraseys, Earthquakes…, s.120.
60 Ganse-Nelson, age, s.1.
61 Dunbar vd., age, s.10.
62 Ambraseys and Finkel, “Long Term Seismicity …”, s.535; Ambraseys, Earthquakes…, s.126; Guidoboni vd., age,
s.119 vd.; Altınok vd.., “Historical Tsunamis …”, s.529-530; Fatih Adatepe-Levent Erel, “İznik Tarihsel Dönem
Verilerinin İrdelenmesi”, İstanbul Üniversitesi Mühendislik Fakültesi Yer Bilimleri Dergisi, cilt: 19, sayı: 2, 2006,
s.150; Mitchell, agm, s.351.
63 Jer. Chron. CCXIV.4e: “Terraemotu facto Nicomedia ruit, et Nicaenae urbis plurima eversa sunt: ad quarum
instaurationem Hadrianus de publico est largitus impensas.”
64 Adatepe-Erel, agm, s.150.
65 Malal. chron. XI.16 (279.2-11); Ambraseys, Earthquakes…, s. 126.
66 Kyzikos, Mysia’daki Arktonnesos üzerinde bir Miletos kolonisi olarak kuruldu. Hıristiyanlığın devlet dini
olmasından sonra Hellespontos bölgesi metropolitliği konumuna yükseldi (Strab. XII.8.11; Sevin, age, s.48).
67 Malal. chron. XI.16 (279.2-11); F.W. Hasluck, Cyzicus, Cambridge University Press, Cambridge 1910, s.187;
Doğancı, “Bursa ve Civarını…”, s.63-4; Ambraseys and Finkel, “Long Term Seismicity…”, s.535.
68 Malal. chron. XI.16 (279.2-11); W. Wroth, Catalogue of the Greek Coins of Mysia, vol. 14, London 1892, s. 47,
nr. 218; IGR IV 128; Magie, age, s.614; s. 1472, nr. 11; Hasluck, age, s.187.
69 Malal. chron. XI.16 (279.2-11); M. Ali Kaya-K. Taşdöner Özcan, “Roma İmparatoru Hadrianus ve Anadolu:
Geziler, Eyaletler ve Kentler”, Vir Doctus Anatolicus / Studies in Memory of Sencer Şahin, ed. Burak Tamer-Ebru N.
Akdoğu Arca-N. Gökalp Özdil, İstanbul 2016, s. 499; Ambraseys and Finkel, “Long Term Seismicity …”, s.535
70 Birçok antikçağ yazarına göre bu devasa tapınak Asia’daki en geniş ve en büyük tapınaktı (Cass. Dio, LXX.4.1-2;
Malal. chron. XI, 16 (279.2-11); Hasluck, age, s.187; Kaya-Taşdöner Özcan, agm, s. 499).
71 Wroth, age, s. 47, nr. 218, pl. XII.14; Janet DeLaine, “The Temple of Hadrian at Cyzicus and Roman Attitudes to
Exceptional Construction”, Papers of the British School at Rome, vol. 70, 2002, s.205.
72 Cass. Dio, LXX.4.1; Ambraseys and Finkel, “Long Term Seismicity …”, s.535; Hasluck, age, s.187 vd.
73 Cass. Dio, LXX.4.1; Magie, age, s.614; DeLaine, agm, s.205.
74 Sikkenin ön yüzünde imparator Antoninus Pius’un büstü, arka yüzünde: ΚΥΖΙ Κ Η ΝΩΝ ΝΕΩΚΟΡΩΝ lejandı ve
Hadrian Tapınağı’nın betimlemesi yer alır (Wroth, age, s.47, nr.218; pl.XII.14).
75 Euseb. Hist. Eccles. IV.13.4 vd.
76 Şahin, agm, s.3; Ambraseys, Earthquakes…, s.132; Kamil Doğancı, “Antik Kaynaklar Işığında Eskiçağda
Nikomedia (=İzmit) ve Civarını Etkileyen Depremler”, Uluslararası Karamürsel Alp ve Kocaeli Tarihi Sempozyumu
II, C: II, ed. Haluk Selvi-M. B. Çelik, A. Yeşildal, Kocaeli 2016, s.90; Körpe, “Eski Çağlarda Troas…”, s.114.
77 Aur. Vict. 16.12; Şahin, agm, s. 3; Dunbar vd., age, s.10.
78 Aur. Vict. 16.12: “Asiaeque Ephesus ac Bithyniae Nicomedia constratatae terrae motu, aeque ac nostra aetate
Nicomedia Cereali consule…”
79 Cass. Dio, LXIX.4:
80 L.İ. Sezer, “Marmara Bölgesi’nde Deprem Aktivitesi ve Riski”, Aegean Geographical Journal, vol. 12, 2003,
s.31; S. Özalp, Ö. Emre, A. Doğan, “Kuzey Anadolu Fayı Güney Kolu’nun Segment Yapısı ve Gemlik Fayının
Paleosismik Davranışı, KB Anadolu”, MTA Dergisi, vol.147, 2013, s.4.
81 Jer. Chron. Olymp. 280.7c (MS 344); G. Downey, “Earthquakes at Constantinople and Vicinity, A.D. 342-1454”,
Speculum, vol.30, no.4, Oct. 1955, s.596.
82 Theop. Chron. AM 5835 (MS 342/3); J. Antonopoulos, “Data from investigation on seismic Sea-waves events in
the Eastern Mediterranean from the Birth of Christ to 500 A.D.”, Annals of Geophysics, Vol. 33, No. 1, 1980, s.153.
83 Antonopoulos, “Catalogue of…”, s.120; Körpe, “Eski Çağlarda Troas…”, s.114.
84 Chron. Pasch. 543 (284.Olympiad); Amm. Marc. XVII.7.1-14; Turhan Kaçar, “Eskiçağ Kaynaklarında İzmit
Depremi (MS 358)”, Toplumsal Tarih, Ocak 2003, sayı: 109, c.19, s.25; Downey, agm, s. 596; Adatepe-Erel, agm,
s.150.
85 Sozom. Hist. Eccl. IV.16: “…çok sayıda insan öldü. Canını kurtarabilenler içerlere ve ıssız bölgelere kaçtılar.
…alevler her yere ulaşarak tüm çevredeki maddeleri içine aldı ve tüm kenti bir alev yığınına çevirdi.”; Kaçar, agm,
s.24.
86 Amm. Marc. XVII.7.1-6: “Isdem diebus terrae motus horrendi per Macedoniam Asiamque et Pontum adsiduis
pulsibus oppida multa concusserunt et montes” (=Bu deprem Makedonia, Asia ve Pontus’u tahrip etti. Defalarca
olan sarsıntı birçok kenti ve dağları yıktı…); Downey, agm, s.596; Şahin, agm, s.5.
87 Amm. Marc. XVII.7.1-8; Ambraseys and Finkel, “Long Term Seismicity …”, s.535; Downey, agm, s.596; Sozom.
Hist. Eccl. IV.16; Theop. chron. AM 5850 (MS 358); Chron. Pasch. 543 (284.Olympiad); Sonnabend, agm, s.522;
Doğancı, “Bursa ve Civarını…”, s.64; Dunbar vd., age, s.11; Kaçar, agm, s.24; Ambraseys, Earthquakes…, s.144.
88 Jer. Chron. CCLXXXIV.21a: “Nicomedia terrae motu funditus eversa vicinis urbibus ex parte vexatis.”; Theop.
chron. AM 5850 (MS 357/8).
89 Sezer, agm, s.31; Adatepe-Erel, agm, s.143
90 Γορπιαῖος: Eski Makedonya takvimine göre Ağustos ayı.
91 Jer. Chron. CCLXXXVI.4: “Nicea, quae saepe ante corruerat, terrae motu funditus eversa.”
92 Sokrates depremin Nikomedia’yı yerle bir eden deprem felaketinden 12 yıl sonra vuku bulduğunu belirtse de
burada bir hesap hatası yapmaktadır. Çünkü Nikomedia’nın büyük oranda yıkılmasına neden olan deprem MS 358
yılında olmuştur (Sok. HE. IV.11).
93 Chron. Pasch. 557 (287. Olympiad); Sok. HE. IV.11; Ambraseys and Finkel, “Long Term Seismicity …”, s.535;
Ambraseys, Earthquakes…, s.156.
94 Sok. HE. IV.11.
95 Malal. chron. XIV.22 (363.20-364.2); Soloviev vd., age, s.30; Şahin, agm, s.11; Brian Croke, “Two Early
Byzantine Earthquakes and Their Liturgical Commemoration”, Byzantion, Vol. 51, No. 1, 1981, s.133.
96 Ambraseys-Synolakis, “Tsunami Catalogs…”, s.320; Downey, agm, s.597; Antonopoulos, “Catalogue of…”,
s.120; Şahin, agm, s. 11; Doğancı, “Antik Kaynaklar…”, s.94; Altınok vd., “Historical Tsunamis…”, s.530;
Ambraseys and Finkel, “Long Term Seismicity …”, s.535; Reyhan Körpe, “Antik Kaynaklar Işığında Troia’da
Tsunami”, Bilim ve Ütopya, yıl:12, sayı:140, Şubat-2006, s.71; Rose, agm, s.411; Antonopoulos, “Data from
investigation…”, s.156; Ambraseys, Earthquakes…, s. 165, Soloviev vd., age, s.30; Ambraseys, “Data for…”, s.895.
97 Theop. chron. AM 5970 (MS 477/8); Chron. Pasch. 586 (306. Olympiad); 589 (307. Olympiad); Körpe, “Antik
Kaynaklar Işığında…”, s.71.
98 Chron. Pasch. 586 (306. Olympiad); Ambraseys, Earthquakes…, s.165.
99 Uzun Surlar olarak da bilinen Khersonesos Surları Gelibolu Yarımadası’nı barbar akınlarına karşı korumak için
inşa edilmişti.
100 Evagr. Hist. Eccl. I.17; Michael Whitby, “The Long Walls of Constantinople”, Byzantion, vol. 55, No. 2, 1985,
s.561-562; Rose, agm, s.411; Antonopoulos, “Data from investigation…”, s.156.
101 Evagr. Hist. Eccl. I.17; Croke, agm, s.138.
102 Evagr. Hist. Eccl. I.17; Guidoboni vd., age, s.198 vd.; Doğancı, “Antik Kaynaklar…”, s.94; Ambraseys and
Finkel, “Long Term Seismicity ”, s.535; Dunbar vd., age, s.11; Sezer, agm, s.31; Ambraseys, Earthquakes…, s.166.
103 Körpe, “Eski Çağlarda Troas…”, s.115.
104 Malal. chron. XIV, 20 (363.9.14).
105 Malal. chron. XIV, 22 (363.20); Körpe, “Antik Kaynaklar Işığında…”, s.71.
106 Evagr. Hist. Eccl. II, 14; Ambraseys, Earthquakes…, s. 172.
107 Ambraseys-Finkel, “Long Term Seismicity …”, s.535.
108 Yıldız Altnok-Bedri Alpar, “Marmara Island earthquakes, of 1265 and 1935; Turkey”, Natural Hazards and
Earth System Science, vol. 6 (6), 2006, s.1000; Guidoboni vd., age, s.198 vd.; Körpe, “Eski Çağlarda Troas…”,
s.115; Ambraseys, Earthquakes…, s.172.
109 Marcell. Chron. Ind. XIII (459-460): “Cyzicus civitas terrae motu concussa murorumque suorum ambitu
interrupto sese suosque diu deplanxit”.
110 Ambraseys, Earthquakes…, s.172.
111 Theop. chron. AM 5970 (MS 477/8); Malal. chron. XV.11 (359.8-11); Whitby, agm, s.571; AmbraseysSynolakis, “Tsunami Catalogs…”, s. 320; Ambraseys, Earthquakes…, s.172.
112 Guidoboni vd., age, s.198 vd.; Altınok vd., “Historical Tsunamis…”, s.530; Altınok vd., “Şarköy Mürefte…”,
s.332; Downey, agm, s.597; Whitby, agm, s.560.

113 Marcell. Chron. Ind. III (479-480): “ambae Troadenses porticus conruerunt: aliquantae ecclesiae vel scissae sunt
vel conlapsae: statua Theodosii magni in foro Tauri super cochlidem columnam posita conruit duobus fomicibus
eiusdem conlapsis…”; Theop. chron. AM 5970 (MS 477/8); Malal. chron. XV.11 (359.8-11); Croke, agm, s.130.
114 Sezer, agm, s.31; Altınok vd., “Historical Tsunamis …”, s.530; Altınok vd., “Şarköy Mürefte…”, s.332.
115 Altınok vd. “Şarköy Mürefte…”, s.332; Ambraseys, Earthquakes…, s.176; Ambraseys-Finkel, “Long Term…”,
s.535.
116 Ambraseys, Earthquakes…, s. 176; Ambraseys-Finkel, “Long Term…”, s.535.
117 Ambraseys-Finkel, “Long Term …”, s.535; Ambraseys, Earthquakes…, s.176.
118 Ambraseys, Earthquakes…, s.176.
119 Malal. chron. XVIII, 93 (482.12-13); Downey, agm, s. 598; Ambraseys, Earthquakes…, 2009, s.197; Soloviev
vd., age, s.30.
120 Ambraseys, Earthquakes…, s.197.
121 Theop. chron. AM 6036 (MS 543/4).
122 Malal. chron. XVIII.93 (482.12-13).
123 Malal. chron. XVIII.93 (482.12-13); Ambraseys and Finkel, “Long Term…”, s.535; Altınok-Alpar, “Marmara
Island…”, s.1000; Ambraseys, Earthquakes…, s.197.

KAYNAKLAR :

ADATEPE, Fatih-Levent Erel, “İznik Tarihsel Dönem Verilerinin İrdelenmesi”, İstanbul
Üniversitesi Mühendislik Fakültesi Yer Bilimleri Dergisi, cilt: 19, sayı: 2, 2006, s.
141-150.
AKALIN, Ayşe Gül, “Troas Synoikisisi”, Tarih Araştırmaları Dergisi, cilt. 21, sayı: 33,
2003, s. 1-16.
AKALIN, Ayşe Gül, “Troia Bölgesi Antik Kıyı Şehirlerinde Tarihi Coğrafya Çalışmaları”,
Türk Romatoloji Dergisi, 6, 1997, s. 1-14.
ALTINOK, Yıldız- Şükrü Ersoy- Ahmet C. Yalçıner- Bedri Alpar- Uğur Kuran,
“Historical Tsunamis in the Sea of Marmara”, ITS 2001 Proceedings, 2001,
Session 4, Num.: 4-2, s. 527-534.
ALTINOK, Yıldız-Bedri Alpar, “Marmara Island earthquakes of 1265 and 1935; Turkey”,
Natural Hazards and Earth System Science, Copernicus Publications on behalf of
the European Geosciences Union, vol. 6 (6), 2006, s. 999-1006.
ALTINOK, Yıldız-Bedri Alpar-C. Yaltırak, “Şarköy Mürefte 1912 Earthquake’s tsunami,
extention of the associated faulting in the Marmara Sea, Turkey”, Journal of
Seismology, 7, 2003, s. 329-346.
AMBRASEYS, Nicholas, “Data for the investigation of seismic sea-waves in the Eastern
Mediterranean”, Bull. Seism. Soc. Am., vol. 52, Issue: 4, 1962, s. 895-913.
AMBRASEYS, Nicholas, Earthquakes in the Mediterranean and the Middle East,
Cambridge University Press, New York 2009.
AMBRASEYS, Nicholas-Caroline Finkel, “Long Term Seismicity of Istanbul and of the
Marmara Sea Region”, Terra Nova, vol. 3, Issue: 5, 1991, s. 527-539.
AMBRASEYS, Nicholas-Costas Synolakis, “Tsunami Catalogs for the Eastern
Mediterranean, Revisited”, Journal of Earthquake Engineering, vol. 14, Issue: 3,
2010, s. 309-330.
AMBRASEYS, Nicholas-D. White, “The seismicity of the eastern Mediterranean region
550–1 BC: A reappraisal”, Journal of Earthquake Engineering, vol. 1, 1997, s.
603–632.
AMMIANUS MARCELLINUS, Rerum Gestarum Libri, ed. J. C. Rolfe, LCL, London
1935.
ANTONOPOULOS, J., “Catalogue of Tsunamis in the Eastern Mediterranean from
Antiquity to Present Times”, Annals of Geophysics, vol. 32, no.1, 1979, s. 113-
130.
ANTONOPOULOS, J., “Data from investigation on seismic Sea-waves events in the
Eastern Mediterranean from the Birth of Christ to 500 A.D.”, Annals of
Geophysics, vol. 33, no.1, 1980, s. 141-161.
ANTONOPOULOS, J., “The Tsunami of 426 BC in the Maliakos Gulf, Eastern Greece”,
Natural Hazards, vol. 5, 1992, s. 83–93.
ARISTOTELES, Meteorologica, trans. by H.D.P. Lee, Harvard University Press, LCL,
London 1952.

ARRIANOS, Alexandroi Anabasis (İskender’in Anabasis’i), çev. H. Örs, İstanbul 1945.
AURELIUS VICTOR, De Caeseribus, translated with an introduction and commentary by
H.W. Bird, Liverpol University Press, Liverpol 1994.
BAYDUR, Nezahat, Roma Sikkeleri, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul 1998.
BLEGEN, C. William, “Excavations at Troy 1933”, American Journal of Archaeology,
vol. 38, no. 2, Apr.-Jun. 1934, s. 223-248.
BLEGEN, C. William, “Excavations at Troy, 1935”, American Journal of Archaeology,
vol. 39, no. 4, Oct.-Dec. 1935, s. 550-587.
BLEGEN, C. William, “Excavations at Troy, 1936”, American Journal of Archaeology,
vol. 41, no. 1, Jan.-Mar. 1937, s. 17-51.
BLEGEN, C. William, “Excavations at Troy, 1937”, American Journal of Archaeology,
vol. 41, no. 4, Oct.-Dec. 1937, s. 553-597.
CASSIUS DIO, Historia Romana, translated by E. Carry, LCL, London 1954.
CHRONICON PASCHALE (284-628 AD), translated by M. Whitby & M. Whitby,
Liverpool University Press, Liverpool 1989.
CROKE, Brian, “Two Early Byzantine Earthquakes and Their Liturgical
Commemoration”, Byzantion, vol. 51, no. 1, 1981, s. 122-147.
DeLAIN, J., “The Temple of Hadrian at Cyzicus and Roman Attitudes to Exceptional
Construction”, Papers of the British School at Rome, vol. 70, 2002, s. 205-230.
DEMOSTHENES, Contra Apatourium, Kullanılan Metin: Orations XXVII-XL, Unknown
Pleader Against Apaturius; Androcles Against Lacritus, vol. IV, with an English
translation by A.T. Murray, LCL, Cambridge, London 1994.
DIODORUS SICILIUS, Bibliotheke Historike (Library of History), translated by Charles
L. Sherman, LCL, Harvard University Press, Cambridge 1952.
DOĞANCI, Kamil, “Antik Kaynaklar Işığında Eskiçağda Nikomedia (=İzmit) ve Civarını
Etkileyen Depremler”, Uluslararası Karamürsel Alp ve Kocaeli Tarihi
Sempozyumu II, ed. H. Selvi, M. Bilal Çelik, Ali Yeşildal, Pelikan Basım, Kocaeli
2016, s. 87-98.
DOĞANCI, Kamil, “Bursa ve Civarını Etkileyen Depremler (M.Ö. 4. Yüzyıla Kadar)”,
Bursa Yöresi’nin Depremselliği ve Deprem Tarihi, ed. Nurcan Abacı, Bursa 2001,
s. 61-66.
DOWNEY, Glanville, “Earthquakes at Constantinople and Vicinity, A.D. 342-1454”,
Speculum, vol. 30, no. 4, Oct. 1955, s.596-600.
DUNBAR, P.K.-P.A. Lockridge-L.S. Whiteside, Catalog of Significant Earthquakes 2150
B.C.-1991 A.D., National Geophysical Data Center, September 1992.
EUAGRIUS SCHOLASTICUS, Ecclesiastical History (AD 431-594), translated by E.
Walford, London 1846.
EUSEBIUS, Ecclesiastical History, with an English translation by J.E.L. Oulton, LCL,
Harvard University Press, London 1952.

FORSHAW, L.H.S., “A Tsunami at Troy?”, The Classical Journal, vol. 83, no. 1, Oct.-
Nov. 1987, s. 11.
GANSE, R.A-J.B. Nelson, Catalog of Significant Earthquakes 2000 BC-1979, Report SE27, Published by World Data Center A for Solid Earth Geophysics, 1981.
GUIDOBONI, E.-A. Comastri-G. Traiana, Catalogue of Ancient Earthquakes in the
Mediterranean Area up to the 10th Century, Istituto Nazionale di Geofisica, Rome
1994.
HASLUCK, F.W., Cyzicus, Cambridge University Press, Cambridge 1910.
HERODOTOS, Tarih, çev. Müntekim Ökmen, Hasan Ali yücel Klasikler Dizisi, İş
Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2006.
HIGGINS, C. M., Popular and Imperial Response to Earthquakes in the Roman Empire,
Department of History and the College of Arts and Sciences of Ohio University,
Unpublished MA Thesis, Ohio 2009.
HIPPOCRATES, Opera Omnia, translated by Emile Littré, Paris 1846.
HOMEROS, Ilyada, çev. A. Erhat-A. Kadir, İstanbul 1967.
JEROME, Chronicon, trans. by M. D. Donalson, Mellen University Press, Lewiston 1996.
KAÇAR, Turhan, “Eskiçağ Kaynaklarında İzmit Depremi (MS 358)”, Toplumsal Tarih,
Ocak 2003, cilt. 19, sayı: 109, s. 24- 25.
KAYA, M. Ali-Kevser Taşdöner Özcan, “Roma İmparatoru Hadrianus ve Anadolu:
Geziler, Eyaletler ve Kentler”, Vir Doctus Anatolicus / Studies in Memory of
Sencer Şahin, ed. Burak Tamer-Ebru N. Akdoğu Arca-N. Gökalp Özdil, Kabalcı
Yayınları, İstanbul 2016, s. 494-513.
KÖRPE, Reyhan, “Antik Kaynaklar Işığında Troia’da Tsunami”, Bilim ve Ütopya, yıl: 12,
sayı: 140, Şubat-2006, 69-72.
KÖRPE, Reyhan, “Eski Çağlarda Troas Bölgesi’nde Meydana Gelen Depremler”, 09
Ağustos 1912 Mürefte Depreminin 100. Yıldönümü Sempozyumu, ed. Aydın
Büyüksaraç, 13-15 Eylül 2012, Çanakkale, s. 111-116.
KÖRPE, Reyhan, “Troas Bölgesi Antik Kentleri”, Çanakkale Savaşları Tarihi, cilt. I, ed.
Mustafa Demir, Değişim Yayınları, İstanbul 2008, s. 349-411.
KSENOPHON, Anabasis (Onbinlerin Dönüşü), çev. H. Örs, İstanbul 1962.
KÜRÇER, Akın–Alexandros Chatzipetros-S. Zeki Tutkun-Spyros Pavlides-Süha ÖzdenGeorge Syrides-K. Vouvalidis-Emin Ulugergerli-Özkan Ateş-Y. Levent Ekinci,
“An Assessment of the Earthquakes of Ancient Troy, NW Anatolia, Turkey”,
Tectonics – Recent Advances, ed. by Evgenii Sharkov, chap. 7, 2012, s. 171-200.
LUCAS, Actus Apostolorum (The Acts of the Apostles), trans. by J. D.G. Dunn, Michigan
1996.
MACQUEEN, J.G., “Geography and History in Western Asia Minor in the Second
Millennium B.C.”, Anatolian Studies, vol. 18, 1968, s. 169-185.
MAGIE, David, Roman Rule in Asia Minor I-II, Princeton 1950.
MALALAS, The Chronicle of John Malalas, tans. by E. Jeffreys et al., Melbourne 1986.
Hellespontos ve Çevresini Etkileyen Depremler (MÖ 3000-MS 6. yy)

MARCELLINUS COMES, Chronicon (The Chronicle of Marcellinus), translation by. B.
Croke, Australian Association for Byzantine Studies, Sydney 1995.
MARCUS IUNIANUS IUSTINUS, M. Iuliani Iustini Epitoma Historiarum Philippicarum
Pompei Trogi (Epitome of the Philippic History of Pompeius Trogus), translated
by J.C. Yardley, Atlanta 1994.
MITCHELL, Stephen, “Imperial Building in the Eastern Roman Provinces”, Harvard
Studies in Classical Philology, vol. 91, 1987, s. 333-365.
ÖZALP, S.-Ö. Emre-A. Doğan, “Kuzey Anadolu Fayı Güney Kolu’nun Segment Yapısı
ve Gemlik Fayının Paleosismik Davranışı, KB Anadolu”, MTA Dergisi, vol. 147,
2013, s. 1-17.
PAPAZACHOS, B. C.-Ch. Koutitas-P.M. Hatzidimitriou-B.G. Karacostas-Ch. A.
Papaioannou, “Tsunami hazard in Greece and the surrounding area”, Annales
Geophysicae, 4B(1), 1986, s. 79–90.
PHILOSTRATUS, Vita Apollonii (The Life of Apollonius of Tyana), with an English
translation by F.C. Conybeare, Vol. I-II, LCL, London 1921.
PLINIUS, Historia Naturalis (Natural History), ed. by H. R. Racham, LCL, London 1947.
RIGSBY, K., “Agathopolis and Doulopolis”, Epigraphica Anatolica, vol. 38, 2005, s. 109-
115.
ROSE, C. Brian, “Troy and the Historical Imagination”, The Classical World, vol. 91, no.
5, The World of Troy, May-Jun. 1998, s. 405-413.
SENECA, Naturales quaestiones (Natural Quaestions), translated by H. M. Hine, The
University of Chicago Press, London 2010.
SEVİN, Veli, Anadolu’nun Tarihi Coğrafyası I, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara
2001.
SEZER, L. İhsan, “Marmara Bölgesi’nde Deprem Aktivitesi ve Riski”, Aegean
Geographical Journal, vol. 12, 2003, s. 29-38.
SMID, T.C., “Tsunamis’ in Greek Literature”, Greece & Rome, 2nd Ser., vol. 17, no. 1,
April 1970, s. 100-104.
SOCRATES SCHOLASTICUS, Historia Ecclesiastica (History of the Church), vol. 1, ed.
R. Hussey, Oxford 1853.
SOLOVIEV, S.L.-Solovieva, O.N.-Go, C.N.- Kim, K.S.-Shchetnikov, N.A., Tsunamis in
the Mediterranean Sea 2000 B.C.–2000 A.D., ed. by J. Bonnin, B.W. Levin, S.
Tinti, G.A. Papadopoulos, Moscow 2000.
SONNABEND, H., “Natural Catastrophes”, Brill’s New Pauly, vol. 9, 2005, s. 522-528.
SOZOMENUS, Historia Ecclesiastica (Church History from AD 323-425), Nicene and
Post Nicene Fathers, 2. Seri, Edinburgh 1989.
STRABON, Geographika (The Geography of Strabon), ed. by H. L. Jones, LCL, London
1957.
SUETONIUS, De Vita Caesarum (The Lives of the Caesars), ed. and translated by J.C.
Rolfe, LCL, London 20
ŞAHİN, Sencer, “Antik Kaynaklar Işığında Tarihte Bithynia Depremleri”, Eskiçağ
Yazıları, 5 [Akron 7], eds. E. Akyürek Şahin – B. Takmer – F. Onur, Akdeniz
Dillerini ve Kültürlerini Araştırma Merkezi Yayını, İstanbul 2013, s. 1-16.
TACITUS, Annales (The Annals of Tacitus), translated by J. Jacson, LCL, London 1963.
THEOPHANES, The Chronicle of Theophanes Confessor, English translation by C.
Mango & R. Scott, Clarendon Press, Oxford 1997.
THUCYDIDES, History of the Peloponnesian War, English translation by C.F. Smith,
vol. I-III, Cambridge, Massachusetts 2003.
WHITBY, M., “The Long Walls of Constantinople”, Byzantion, vol. 55, no. 2, 1985, s.
560-583.
WROTH, W., Catalogue of the Greek Coins of Mysia, London 1892.

Dr. KAMİL DOĞANCI. – ARAŞTIRMA MAKALESİ -2019

BURSA ULUDAĞ ÜNİVERSİTESİ

13-04-2022