Yahudilerin Pergamon’daki (Bergama’daki) varlığının başlangıç tarihi İ.Ö. 2. yüzyıla
değin uzanmaktadır. Bugün ise, Bergama’da tek bir Yahudi mevcut değildir. Mezar taşları,
restore edilen bir sinagog(Yabets Sinagogu), ikinci sinagogun ve Alliance Israelite Universelle
Okulu’nun kalıntıları ile bir çeşmeye ait İbranice‐Osmanlıca yazıt Bergama Yahudilerinden
geriye kalan izlerdir. Acaba yaklaşık 2200 yıl boyunca Bergama’da sürekli bir Yahudi Cemaati
mevcut muydu? Kentteki yerleşim alanları neresiydi? Nasıl yaşarlardı? Bergama’yı ne zaman
terk ettiler? Neden terk ettiler? Soruların yanıtlarını araştırdık. Yaklaşık 2200 yıl önce
başlayan Bergama Yahudilerinin öyküsünü arşiv kaynakları ve konuya ilişkin kaleme alınmış
eserler eşliğinde değerlendirdik.
Dünyanın dört bir yanına dağılan Yahudi Diasporası’nın başlangıç tarihi,
İsrail Krallığı’nın Asur Krallığı tarafından fethedilmesi ve 2. Sargon’un İ.Ö. 2 yyde
27.290 İsrailliyi Asur’a sürmesiydi. Sürülenler,”Halah’ta, Gozan ırmağı olan
Habor’da ve Medler’in şehirlerinde oturtuldular” İlk Diaspora, yıllar içerisinde
muhtemelen hemen bütün Orta Doğu coğrafyasına, (Horasan, Semerkant, Kırım, Çin, (indistan, Afrika ve hatta belki de Anadolu’ya kadar dağıldı. Yahudi
topluluklarının Batı Anadolu’daki varlığının başlangıç tarihi, bazı araştırmacılar
tarafından İ.Ö. 2. yüzyıl, bazı araştırmacılar tarafından ise İ.Ö. 3. yüzyıl olarak
verilir. İ.Ö. 2. yüzyıl ile işaret edilen, Yehuda Krallığı’nın 582 Babil
tarafından yıkılması, Süleyman Tapınağı’nın yerle bir edilmesi ve Yahudi
topluluğunun sürgün edilmesidir. İ.Ö. 3. yüzyıl ile işaret edilen ise, İ.Ö. 212214/4’te Seleukhos Kralı ))). Anthiochus tarafından krallığının güvenilir unsuru
sayılan Yahudi ailelerin Lydia’nın ve Phrygia’nın ayaklanma çıkan bölgelerine
gönderilmesidir2. Öte yandan, İ.Ö. 2. yüzyılda yaşadığı düşünülen Peygamber
Obadya’nın kehanetlerinde sürgüne gönderilen ve yine İ.Ö. 2. yüzyıla ait olduğu
düşünülen Yoel Kitabı’nda da köle olarak satılan Yahudilerden söz edilir 3. (Her iki
pasukta 4 işaret edilen coğrafi yön, Yahudilerin İ.Ö. 2. yüzyıldan itibaren Batı
Anadolu’ya sÜrgÜne gönderildiğini düşündürmektedir 4.
Anadolu, Antik dönemden beri son derece zengin yer üstü ve yer altı
kaynaklarına sahip bir yarımada olanak tanınmaktadır. Batı Anadolu’da yer alan
Antik kentlerden biri olan Pergamon’un çevresindeki ormanlar o kadar ünlüdür ki,
Çanakkale Boğazı’na yakın ormanlık alana çam ormanı anlamına gelen pitya adı
verilmiştir. İda dağı2 ve çevresi bugünkü gibi köknar ve çam ağacı bakımından
zengindir. Ceviz ağaçlarından elde edilen katran, çitlembik ağaçlarından elde
edilen tıbbi yağ ise oldukça tanınmıştır. Pergamon, bölge ormanlarından elde ettiği
keresteyi ihraç ediyordu. Kereste, satılmak üzere güney sahillerine
gönderiliyordu. Ticari faaliyetin mevcudiyeti, Yahudilerin bölgeye kendi
arzularıyla gelip yerleştiklerini de düşündürmektedir2.
Batı Anadolu’daki antik yerleşim alanlarında yapılan arkeolojik kazılar
sonucunda Yahudi topluluklarının antik dönemdeki varlığını kanıtlayan pek çok
bulgu keşfedilmiştir. Yahudilere ilişkin keşiflerin yapıldığı başlıca yerleşim
alanlarından biri, Mysia’nın Pergamon kentidir. Mysia bölgesindeki Pergamon
Yahudilerine ilişkin ilk bilgi, İ.Ö. 2. yüzyıla aittir.
Antik Dönemde Pergamon’da Yahudiler
Bergama, Ege bölgesinde Bakırçay’ın geçtiği ovanın kuzey kenarında, 311 m.
yükseklikteki bir tepenin eteklerinde yer alır. Ege denizi ve Çandarlı körfezine 24-
31 km. mesafededir. Bugünkü adı, antik dönemdeki Pergamon adından gelir.
Eskiçağ’da muhteşem abideleriyle büyük bir şehir ve aynı adı taşıyan krallığın
merkezi olmasının yanı sıra Ortaçağ’ın önemli stratejik mevkii, Karesioğulları’nın
merkezi ve nihayet kalabalık bir Osmanlı şehri olmasıyla da dikkati çeker. Kesin
olarak kuruluş tarihi bilinmeyen Pergamon’un hakkında söylenen efsanelerden
çok eski bir geçmişe sahip olduğu anlaşılmakta, yapılan arkeolojik kazılarla da İ.Ö.
- yüzyıla ait surları ortaya çıkarılmış bulunmaktadır. Muazzam kütüphanesi,
yetişen ilim ve fikir adamları, 121.000’e ulaştığı tahmin edilen nüfusu, gelişmiş
sanayi ile seçkin bir yere sahip olan Pergamon, İ.Ö. 2. yüzyılda Roma hâkimiyetine
girmiştirͺ.
Anadolu’nun Roma tarafından fethi, İ.Ö. 188de başlamıştır. Bu tarihte Roma
ordusu, Çanakkale Boğazı’nı aşarak Anadolu’ya girmiş; Anadolu, İ.Ö. 129da
Roma’nın doğrudan yönetimine dâhil edilmiştir. Roma İmparatorluğu’nun
Anadolu’da kurulan ilk eyaletinin adı, Asya Eyaletidir. Bu eyaletin Roma
yönetimine geçişi ise veraset yoluyla olmuştur. Pergamon kralı ))). Attalos, çocuk
sahibi olmadığını gerekçe göstererek ölmeden önce bir vasiyetname hazırlamış ve
Roma halkını, krallık topraklarına ve hazinesine varis tayin etmiştir. Böylece İ.Ö.
133de öldüğü zaman, Pergamon Krallığı Roma’nın Anadolu Eyaleti olmuştur.
Ardından Pergamon, Ephesos ve Aphrodisias9 kentleri, Roma müttefiki ilan
edilmiştir11.
Yahudilere destek amacıyla Roma Senatosu tarafından kaleme alınan
mektuplarda ve Yahudi topluluklarına ayrıcalık tanıyan yasalarda, Yahudi
topluluklarının yaşadığı Anadolu kentlerinin adları telaffuz edilmektedir. Roma
Senatosu’nun Pergamon Kralı 2. Attalos’a, Kapadokya Kralı V.Ariarathes’e, Karia’da
Myndos, (alikarnassos ve Cnidos11’a, Lycia’da Phaselis12’e, Pamphylia’da Side’ye
yazdığı mektuplarda, Roma’nın Yahudilere olan desteği kayda geçirilmiştir. Ayrıca,
Yahudiler için Romalı yetkililerce çıkarılan iç örgütlenme, mali bağımsızlık,
Şabat’ta çalışmama, kaşer ȋdini kurallara uygunȌ yeme hakkı, ibadet özgürlüğü ve
askerlik muafiyeti ayrıcalıkları tanıyan yasalar mevcuttur13.
Yahudilerle Roma yönetimi arasında, güven esasına dayanan bir ilişki
vardır. Yahudilere yönelik bu olumlu politikanın Seleukoslardan miras alındığı
düşünülebilir. Julius Caesar tarafından İmparatorluktaki Yahudilere tanınan ayrıcalıklar, pek çok araştırmacı tarafından bir Magna Carta olarak
yorumlanmaktadır. Ancak bu belgeler, Yahudi özgürlüğüne ilişkin genel bir tanım
içermezler. Genel bir başvuruya emsal oluşturmazlar. Sadece uygulamada,
yöneticiden yöneticiye ve kentten kente değişiklik gösterirler. Anın
gereksinmelerine yanıt verirler. Az da olsa keyfiliği barındırırlar. Ve geçicidirler. Sonuç
olarak, her ne olursa olsun Caesar’ın, Yahudileri sevdiği, hatta müttefik saydığı yorumu
yapılabilir. Onun ölümünden sonra, ardılları olan konsüller Dolabella ve Marcus
Antonius, ayrıcalıkları devam ettirmişlerdir. Roma’nın ilk imparatoru olan Caesar’ın üvey
oğlu Augustus da, Yahudilere ayrıcalıklar tanımıştır14.
Roma belgeleri, Anadolu Yahudilerinin toplumsal yaşamına ilişkin önemli
ipuçlarını barındırmaktadır. Belgelerde yer alan izinler, yasaklamalar ve şikâyetler
aracılığıyla; toplumsal eğilimleri, zaafları, alışkanlıkları, ayrıcalıkları ve Yahudiliğe
olan bağı ya da kopmaları gözlemlemek olasıdır. Bu yüzden bütün bilim adamları,
Roma belgelerini birinci derecede önemli kaynak olarak nitelendirmektedir. Roma
İmparatorluğu’na ait pek çok belgede, Anadolu Yahudilerine ilişkin -söz gelimi
nüfus bilgileri gibi- önemli bilgilere ulaşmak olasıdır. Promagistra Lucius Valerius
Flaccus’un İ.Ö. 61-62yıllarına ait toplattığı vergilere ilişkin tutulan kayıtlara göre,
Anadolu’da yaşayan Yahudi erkek sayısı 45.000. Ephesos, Sardis, Laodikeia12,
Miletos, Pergamon ve (alikarnassos Yahudileri için bizzat çıkarılmış olan özel
kararnameler mevcuttur. Askerlik muafiyeti, Tapınak Vergisi’nin gönderilmesine
engel olunması ile ilgili şikâyetler, verginin transferine izin verilmesi hakkında
emirler, ibadet yerinin temini ile ilgili izinler, sünnet geleneğine ilişkin
yasaklamalar söz konusu kararnamelere ilişkin örneklerdir12. İmparatorluk
sınırları içerisindeki kentlerde yaşayan Yahudiler arasında en fazla şikâyette
bulunanların ya da şikâyetlerini rahatça Roma’ya iletebilenlerin, Batı Anadolu
kentlerinde yaşayan Yahudi toplulukları olduğu anlaşılmaktadır. Şikâyetler,
genellikle putperest paganların düşmanca tutumlarından kaynaklanmaktadır.
Anlaşıldığına göre, Yahudi dinî ritüelleri, paganlara tuhaf gelmekte ve onlar
tarafından yadırganmaktadır. Tek Tanrı inancı ve gelenekleri farklıdır. Yahudi
talepleri de tepki çekmektedir. Eyalet ekonomik sorun yaşarken, Kudüs’e büyük
miktarda para göndermeleri ya da orduda hizmeti reddetmeleri, rahatsızlık verici
olmalıdır. En önemli düşmanlık nedeni ise, Yahudilerin başka hiçbir topluluğa
tanınmayan ayrıcalıklara sahip olmasıdır. İbadetin vazgeçilmez gereği olan bir
ibadet mekânları vardır. Toplanma hakları vardır. Bayramlarını özgürce
kutlayabilmektedirler. Roma kentlerinde yaşayan 21 ile 41 yaş arasındaki Yahudi
erkekler, Tapınak Vergisi olarak her yıl, yarım şekel ödemektedirler. Diaspora
Yahudileri, bu vergi sayesinde Süleyman Tapınağında yapılan ibadetin somut bir
parçası olabilmektedirler. Anadolu’da güvenlik ve düzen sık sık bozulmaktadır. Böyle dönemlerde, toplanan paraların düzenli olarak transferinde aksamalar
olmakta; böylece biriken paranın miktarı da artmaktadır. Paranın miktarının
çoğaldığı dönemlerde, bazı kentlerin ekonomik sıkıntıyı gerekçe göstererek
paralara el koyabildiği görülmektedir. Ya da, bazı valilerin keyfi olarak paraların
transferini durdurabildiği gözlemlenmektedir08. Ancak saydıklarımız istisnai ve
yerel uygulamalardır. Esasta, Roma hukukuna göre Yahudiler, Kudüs’e her yıl para veya
altın gönderme iznine sahiptirler. Nitekim İ.S. 1. yüzyılda, Bergama Yahudilerinin
Süleyman Tapınağına her yıl hediyelerini gönderdikleri bilinmektedir19.
Roma yönetimi ile Yahudiler arasındaki ilk ciddi sürtüşme, İmparator Gaius
Caligula zamanında başlamıştır. (astalıklı kişiliğiyle tanınan Caligula, Yahudi
aleyhtarı yasalar yayınlamıştır. Caligula’nın öldürülmesinden sonra tahta geçen
İmparator Claudius zamanında Yehuda kralı ilan edilen Agrippa, Roma yönetimi ile
Yahudiler arasındaki ilişkiyi düzeltmiştir. Agrippa’nın ölümünü izleyen ilk 21 yıl,
İkinci Tapınak Dönemi’nin son evresidir. Bu evre, Roma ile Kudüs arasındaki
ilişkilerin tamamıyla kopmasıyla sona ermiştir21. İ.S. 22 yılında başlayan ve21
yılında Kudüs’ün Roma tarafından ele geçirilmesiyle sonuçlanan Roma Savaşı,
Yahudiler için bir dönüm noktasıdır. 9 Av 21’de Kudüs Romalıların eline geçmiş;
Süleyman Tapınağı yıkılmıştır21. İkinci Tapınak’ın yıkılması, tıpkı ilk Tapınak’ta
olduğu gibi önemli bir travma olarak kayda geçmiştir. Bu dönemde Kudüs ve
çevresinde yaşayan Yahudilerin büyük bir bölümü ya savaş sırasında ölmüş ya da
Roma vilayetlerine sürülmüştür. Asur ve Babil sürgünlerinden sonra gelen bu son
kopuş, onların dünya coğrafyasına yayılmasına neden olacaktır.
311 yılında İmparator Galerius bir ferman yayınlamıştır. Artık (ıristiyanlara
hoşgörü gösterilecektir. 313 yılında ise, Büyük Constantinus ve Licinius Augustus
tarafından ünlü Milano Fermanı22 yayınlanmıştır. Bu fermanla, (ıristiyanlara inanç
özgürlüğü tanınmıştır. El konulan malları geri verilecek; baskı ve zulüm
görmeyeceklerdir. (ıristiyanlık, 3ͺ1 yılında ). Theodosios tarafından devletin
resmî dini olarak ilan edilmiş23; böylece (ıristiyan dini yükselişe geçerken;
Yahudilere tanınan haklar ve ayrıcalıklar gerilemeye başlamıştır. Makalemizin başlangıç kısmında, Mysia bölgesindeki24 Pergamon Yahudileri
ile ilgili ilk kanıtın İ.Ö. 2. yüzyıla yani Roma dönemine ait olduğunu belirtmiştik.
İ.Ö. 2. yüzyılda Roma Senatosu tarafından bir kararname çıkarılmıştır. Pergamon
halkı, senato kararnamesinin gereklerini yerine getireceklerini ve Yahudiler adına
mümkün olan her şeyi yapacaklarını bildirmişlerdir. Bu olaydan iki kuşak sonra,
yaklaşık olarak İ.Ö. 21’larda, Cicero, Vali Valerius Flaccus’un Pergamon’dan Kudüs’e giden az miktardaki altını elinde tuttuğundan söz etmektedir24. (albuki bu
altınlar, Tapınak Vergisi olarak toplanan altınlardır.
İ.Ö. 141 ile 32 yılları arasında, (aşmonayim (anedanı22 ile Pergamon
arasında diplomatik ilişkilerin mevcudiyetine ilişkin bilgi bulunmaktadır. Ancak bu
bilginin ayrıntılarına ulaşmak olası değildir. Antik Dönem Anadolu’sunda, Yahudi
Diasporasının cömertliği olarak tanımlanan bir olgu mevcuttur. Bu olgu, Roma
Dönemi’ne özgüdür. Çeşitli kentlerden (erodes’e bağışlar yapılmaktadır. Cömert
Yahudi topluluklarından biri de Pergamon Yahudileridir. 1913 yılı kazıları
sırasında Pergamon Gymnasiumu’nda bir rölyef bulunmuştur. Üzerinde 1.4ͺ cm
yüksekliğinde bir menora kabartması vardır. Menora’nın iki yanında ise lulav22 ve
etrog2ͺ figürleri yer almaktadır. Bu rölyefin Pergamon Yahudilerine ait sinagogdan
geriye kaldığı düşünülmektedir29. Pergamon, bölgenin zengin ormanlarından elde
ettiği keresteyi limanı Elaea31üzerinden ihraç etmiştir. Burada Çıfıt31 Kalesi olarak
bilinen yerin varlığından dolayı; Elaea’da Roma Dönemi’nde Yahudilerin yaşadığı
bilinmektedir. Tıpkı Strobilos32 örneğinde olduğu gibi, Yahudilerin yaşadığı
bölgeye zaman içerisinde Çıfıt adı verilmiştir.
Öte yandan, (ıristiyanlığın mimarı olarak tanınan Paulus’un33, İsa Mesih
anlayışını yaymaya çalıştığı başlıca coğrafi bölge Anadolu topraklarıdır. Paulus, gittiği yerlerdeki sinagoglarda İsa Mesih öğretisini anlatan bir misyonerdir. Bu
yüzden misyon yolculuklarının önemli bir özelliği vardır. Paulus’un rotası üzerinde
uğradığı kentler takip edildiği zaman, Anadolu’daki Yahudi yerleşim merkezleri
saptanabilmektedir.
İ.S. 1.yüzyılda, DzApokalypsis’in 7 Kilisesidz adı verilen ilk kiliseler,
Anadolu’daki büyük antik kentlerde kurulmuşlardır. Bu yedi kent, Ephesos,
Smyrna, Pergamon, Thyateira34, Sardis, Philadelphia ve Laodikeia, aynı zamanda
önemli Yahudi yerleşim merkezleriydi34. Yeni inanç sistemi, Anadolu’ya,
Yahudilerin yoğun olarak yaşadığı büyük kentlerden girdi. Önce o kentlerdeki
topluluklar arasında yayıldı. (ıristiyanlığı yayan ilk misyonerler Yahudi asıllıydılar.
(itap ettikleri toplulukların büyük bir bölümü Yahudi’ydi. O halde (ıristiyanlığın
başlıca insan kaynağı, Yahudilerdi; büyük bir bölümü de Anadolu Yahudileriydi32.
Osmanlı Döneminde Bergama’da Yahudiler
Bergama Bizans hâkimiyeti altındayken 12. yüzyılda Türkmen akınlarına
sahne oldu. (atta bazı kayıtlara göre Türkler ilk kez 0003 yılında, bir süreliğine
kenti ele geçirdiler. (atta bölgeye Türkmen akınları o kadar fazlaydı ki, Bizans
imparatoru Manuel Komnenos Bergama’yı tahkim ettirmek zorunda kalmıştı. İzmir
ve Efes’e uzanan güzergah üzerinde bulunmasından dolayı (açlılar’ın da geçiş
güzergahı üzerinde bulunan Bergama, )V. (açlı Seferi sırasında bir müddet (açlı
işgali altında kaldı. 1312’de Bizanslılar tarafından terk edilen kent, kısa bir süre
sonra bu bölgede faaliyet gösteren Karesioğulları’nın eline geçti. Karesi Bey’in
ölümü ile Karesi Beyliği Balıkesir ve Bergama olmak üzere ikiye ayrıldı. Bu
dönemde ȋ1333 yılındaȌ kente gelen İbn Battuta Bergama’nın harap bir belde
olduğunu fakat son derece müstahkem kalesinin bulunduğunu yazmıştır. Yaklaşık
olarak 1341 yılında Osmanlılar tarafından alınan Bergama, uzun yıllar
(üdavendigar sancağına bağlı bir kaza olarak kaldı. 0824 yılında Balıkesir’e
bağlandı, 082ͺ yılından sonra ise Aydın vilayetine bağlı Saruhan sancağının bir
kazası haline getirildi. 0824’te de İzmir’e bağlandı32.
Bergama 14ͺ2 yılında 34 mahalleden oluşan kalabalık bir yerleşim merkezi
haline gelmişti. Bu sırada toplam nüfusu 2000 dolayındaydı ve bunun ancak 90001 kadarını (ıristiyan nüfus teşkil etmekteydi. 1423 yılına doğru mahalle sayısı
32’ye inmekle birlikte nüfusta artış görüldü. Nitekim sadece 141 kadarını gayri
Müslim unsurların teşkil ettiği nüfus ͺ211’ü aştı3ͺ. F. Emecen, 14ͺ2, 1421-1431 ve
1423 tarihli nüfus bilgilerini verirken kent nüfusunun iki farklı unsurdan
oluştuğunu vurgulamaktadır: Müslümanlar ve (ıristiyanlar ya da Müslümanlar ve
gayri Müslimler39. Görüldüğü gibi 14. ve 12. yüzyıllarda Bergama’da Yahudilerin
varlığından söz edilmemektedir. Öte yandan, 14. yüzyılın ikinci yarısında kent
canlı bir ticari faaliyete sahiptir. Civarda bol miktarda üretilen pamuk, ham veya
yarı işlenmiş halde kente getirilmekte; dokumacılar tarafından işlendikten sonra
satışa sunulmaktadır. 12. yüzyılda kentte dokunan kumaşlar ve pamuk ipliği kaçak
olarak Avrupalı tacirler tarafından da talep edilmekte hatta toplanmaktadır.
Bunun yanı sıra dericilik ve bununla ilgili meslek dalları oldukça yaygındır41.
Yahudilerin geleneksel olarak faaliyet gösterdiği meslek dalları arasında
dokumacılığın ve dericiliğin önemli bir yeri vardır. Öte yandan Yahudi topluluklarının Antik Dönemden itibaren ticaret merkezlerine yerleşmeyi
yeğledikleri bilinen bir gerçektir. Bergama, 14. ve 12. yüzyıllarda Avrupalı tacirler
tarafından da rağbet gören faal bir ticaret merkezi olduğuna göre, bu dönemde
kentte bir Yahudi topluluğunun ya da Yahudi tacirlerin yaşayıp yaşamadığı
sorgulanmalıdır.
- ve 08. yüzyıllarda, sadece Bergama’da değil hemen bütün Osmanlı
kentlerinde nüfusu hesaplamaya yarayacak birinci derece kaynakların azlığı
yüzünden ciddi tahminler yapılamamaktadır41. Bu yüzden sözünü ettiğimiz
yüzyıllarda Bergama’da Yahudi varlığına ilişkin her hangi bir bilgiye sahip değiliz42.
Kentte Yahudi yaşamına ilişkin ilk bilgi 0812 yılına aittir. Bu tarihte kente gelen W.
Turner, 2411’ü Türklere, 411’ü Rumlara, 21’si Ermenilere ve 21’si Yahudilere ait
toplam 3141 civarında ev bulunduğunu yazmaktadır 43.
1819 yılında kentte 31 Yahudi aile yaşamaktadır. Yarısını (ıristiyanların oluşturduğu toplam nüfus ise,
3.000’dir. 0822 yılında hala Bergama’da 31 Yahudi aile mevcuttur. Aradan ͺ yıl
geçmesine rağmen, Yahudi nüfus oranında bir değişiklik olmamıştır44.1882ͺ yılında
ise kentin 14.000 ile 14.000 kişi arasındaki nüfusunun 3000’ini Rumlar, 311
kadarını Ermeniler ve Yahudiler oluşturmaktadır. 1832 tarihli veba salgını,
1842’deki sel felaketi ve 1843’teki büyük yangın 44 kentin Yahudi nüfusunu
muhtemelen azaltmış olmalıdır. Veba salgını sonrasında, 1844 yılında Bergama’da
sadece 21 Yahudi aile kaldığına göre42, öngörümüz doğru olabilir. 1843
yangınından kısa bir süre sonra kente gelen Mordtmann Bergama’daki Yahudi
erkek nüfusu 000 olarak vermektedir. Bu tarihte kentte mevcut toplam erkek
nüfus ise 12.000’di 42.
- yüzyılın sonlarında, Bergama toplam nüfusu 35.600, Yahudi nüfusu ise
1.000’dir. 1908 yılında, Bergama’da 292’si kadın 308’i erkek olmak üzere 214
Yahudi yaşamaktadır. 1924’de ise, Bergama’nın nüfusu sadece Müslüman Türkler ve
Yahudilerden oluşmaktadır. Toplam nüfus 42.241, Yahudi nüfusu ise 392’dir. 1922
yılında toplam nüfus 22.314’e, Yahudi nüfusu da ͺ42 . 422 erkek,422 kadınȌ
yükselecektir4ͺ.
I‐Bergama’da Yahudi Yerleşimi
İzmir, İstanbul, Selanik ve Edirne gibi büyük Osmanlı kentleri, başlangıçtan
itibaren topografik olarak yerleşim alanlarına ayrılmıştır. Bu alanlar, çağdaş
anlamda yerel yönetimlerle ilgili en küçük yönetim birimini değil; sadece birbiri ile
dayanışma içinde olan bireylerden oluşan dinsel cemaatlerin ayrı ayrı ve
kendilerine ait ibadethaneleri çevresinde oluşturdukları yerleşim alanlarını ifade
etmektedir49. Burada belirleyici unsur, çok dinliliktir. Öte yandan yerel yönetim
birimlerini işaret eden mahalle adları da mevcuttur. Bergama nüfusu 14. ve 12.
yüzyılda muhtemelen Müslümanlardan ve gayri Müslimlerdenȋya da
(ıristiyanlardanȌ oluştuğuna göre, kent söz konusu yüzyıllarda Müslüman ve
Gebranȋya da (ıristiyanȌmahalleleri olmak üzere iki bölüme ayrılmış olmalıdır. 19.
yüzyılda ise, Bergama’da Müslüman Türklerin, Rumların, Ermenilerin ve Yahudilerin yaşadığı saptandığına göre; o halde bu dönemde Bergama topografik
olarak dört kısımdan oluşmaktadır. Yerleşim alanları da, Bergama’nın ortasından
geçen BergamaȋSelinusȌ Çayı ve kale çevresinde odaklanmıştır. Gayri Müslimlerin
yerleşim düzeni şöyledir: Kentin ortasından akan çayın kaleye bakan tarafında
Rumlar yaşamaktadır. 41. Çayın sağ ve sol kıyısında ise Yahudiler ve Ermeniler
adeta bir şerit üzerinde gibi sırayla yerleşmişlerdir.
Bergama Yabets Sinagogu 41, Kınık Garajı’nın karşısında yer almaktadır.
Kınık Garajı ise Bergamalı Yahudilere ait ikinci sinagogun ve Yahudi okulunun
arazisi üzerine yapılmıştır. Yahudi yerleşimi, bu iki sinagogu ve okulun çevresine
yayılmış görünmektedir. Yahudi yerleşim alanı olarak saptadığımız bölge halen,
Turabey Mahallesi olarak Bergama yerel yönetim teşkilatında kayıtlıdır. 12.
yüzyıla kadar, bu mahallenin adının izini sürmek olasıdır. 1423 tarihli Temettuat
Defteri’nde kayıtlı 32 mahalleden birinin adı Turabey Mahallesi’dir. Bu tarihte
yaklaşık ͺ211 olarak saptanan nüfusun 141 kadarı gayri Müslim’dir42. 141 kişi
olarak saptanan gayri Müslimler arasında, acaba Yahudi var mıdır? Kayıtlara göre
yoktur. (âlbuki bu dönemde Bergama canlı bir ticari faaliyete sahiptir. Üstelik
Osmanlı kentleri arasında faal bir Yahudi ticareti de mevcuttur. Söz gelimi 12.
yüzyılda İzmirli ve Tireli, Tireli ve Manisalı, Manisalı ve İzmirli ya da Bodrumlu ve
İzmirli Yahudi tüccarlar arasında ticari aktivitenin varlığını saptadık. Üstelik söz
konusu ticari hareketliliğin, yüzyıllarca devam ettiğini de biliyoruz. 19. yüzyılda
Bergama’nın ihraç ettiği tarımsal ürünlerin Bergama’daki en büyük alıcıları olan
Selanikli Yahudiler43,Acaba 12. yüzyılda da Bergama’ya alış veriş için geliyorlar
mıydı? Ya da 12. yüzyılda farklı kentlerden Bergama’ya ticari amaçlarla gelen
Yahudiler var mıydı? . Eğer bu soruların yanıtı evet ise, şu soru sorulmalıdır: Dz12.
yüzyılda Bergama’da yaşayan, yerleşik Yahudi tüccarlar var mıydı?dz. 1832-1832 yılı nüfus defterleri Bergama’ya ait saptanan ilk nüfus
kayıtlarıdır. Defterde Bergama kaza merkezinde 23 mahalle kayıtlıdır. Defter
incelendiği zaman yalnızca Müslüman nüfusun kaydının yapıldığı görülmektedir.
Defterlerde, 23 mahalleden biri olan Turabey Mahallesi’nde 114 Müslüman kaydı
yapılmıştır44. Demek ki Turabey Mahallesi, Müslüman Mahallesi olarak
sınıflandırılmaktadır. 1841 yılına ait Temettuat defterlerinde Bergama merkez
kazaya ait 14 mahallenin adı sıralanmıştır. Söz konusu mahallelerin 3’ü Rum
Mahallesi, 1’i Ermeni Mahallesi, 11’u ise Müslüman Mahallesi olarak
kaydedilmiştir. Müslüman mahalleleri arasında gene Turabey Mahallesi’nin adı
zikredilmektedir44. 0832 tarihli Veba Salgını muhtemelen toplu ölümlere neden
olmuştur. Ve Bergama Yahudi Cemaati muhtemelen salgından fazlasıyla
etkilenmiştir. Ancak 1844 yılında Bergama’da 21 aile yaşadığına göre, 1841 yılında
Yahudi nüfusun olmaması düşündürücüdür. Üstelik Bergama Yahudi Mezarlığı’nda
4214 1844 tarihli bir mezar taşı mevcuttur42. O halde, ya 1832 salgınında Yahudi
cemaatinin tamamı hastalıktan dolayı ölmüş; ya da korkarak kenti terk etmişlerdir.
Veya 1841 yılında muhtemelen Turabey Mahallesi’nde yaşayan Yahudi aileler
vardır. Ancak temettuat defterlerinde verilen bilgi eksiktir ya da yanıltıcıdır. Bu
yüzden 1841 yılında Bergama’da Yahudi nüfus mevcut değil gibi görünmektedir.
- yüzyılın ikinci yarısında, tamamen Bergama Yahudi Mahallesi haline dönüşecek
olan Turabey Mahallesi de, böylece 1841 yılında sadece Müslüman sakinlere sahip
bir Müslüman mahallesi olarak kaydedilmiştir.
Yabets Sinagogu Turabey Mahallesi sınırları içerisindedir. Ayrıca mahalle
sınırları içerisinde sinagogun yakınında Hacı Hekim Hamamı42 mevcuttur. Hamam
içerisinde Yahudilere özgü bir mikve havuzunun olup olmadığı araştırılmamıştır.
Muhtemelen bu hamam ve bir zamanlar içerisinde bulunduğunu öngördüğümüz
mikve, Bergama Yahudi Cemaati tarafından kullanılmış olmalıdır. (amamın inşa
kitabesi bulunmamaktadır. Yapının plan krokisi ile birlikte kısa birer
betimlemesinin yer aldığı iki genel yayında, karşısında bulunan Hacı Hekim
Camisi’nin vakfı olduğu belirtilmiştir. Caminin inşa tarihi, harime giriş kapısı
üzerine yerleştirilmiş iki satırlık sülüs kitabeye göre 914/M.1408-1419’dir. Bu
durumda hamamın bu tarih civarında inşa edilmesi muhtemeldir. Tapu Kadastro
Genel Müdürlüğü, Kuyud-u Kadîme Arşivi’ndeki 1431 tarihli tahrir defterinde Hacı
Hekim Camisi’nin banisinin adı Dz(ekim (ac (alifedz olarak kayıtlıdır. Cami ve
muallimhane için günlük geliri 42 akçe olan Yeni Hamam ile 3 adet dükkân
gelirlerinin bu vakfa dâhil olduğu belirtilmektedir. Bu bilgilerden Hacı Hekim
Camii’ne gelir getirmek üzere yaptırılmış bir hamamın mevcut olduğu
kesinleşmektedir4ͺ.Yahudi Cemaatlerinin vazgeçilmezi ya da olmazsa olmazı mikve’dir arınma
havuzudur. Bir kentte bir Yahudi cemaati varsa o kentte Yahudi Mahallesi
yakınında mikvesi olan bir hamam muhakkak bulunmaktadır. Çünkü mikvaot
arınma ritüeli, Yahudilerin en önemli dinsel ritüellerinden biridir. İbranice bir
sözcük olan mikve, suyun toplanması ve bir araya getirilmesi anlamını
içermektedir. İlk kez Tora’da Levililer 11:32’da belirtilen kirliliklerden, bireylerin
ve kap kacağın arındırılması için tek ortam olarak tanımlanır: Sadece bir akarsu,
sarnıç veya birikimi arındırıcı olabilecektir.” Kirlilik kaynakları arasında ise; ceset,
doğum, regl görme, zührevi hastalık ve meni akıntısı bulunmaktadır. Beit
Hamikdaş zamanlarında Yahudiler mikve’ye girmeden herhangi bir dinsel
merasime katılamazlardı. Kudüs’te kente hac için gelen Yahudilerin kullanmış
olduğu birçok mikve ortaya çıkartılmıştır. Beit-(amikdaş’ın yıkılması ve bu yüzden
birçok dini yasanın uygulanabilirliğinin yitirilmesine karşın, mikve dindar
Yahudilerin aile yaşamında temel bir öğe olmayı sürdürmüştür. Çünkü kadının
kocasıyla beraber olmadan evvel, regl döneminin bitiminden sonra mikve’ye
girmesi gerekir. Mikve’de arınmayı gerektiren ve yukarıda belirtilen bütün
hallerde belirli bir beraha’nın da söylenmesi icap etmektedir. Mikve’nin inşası ile
ilgili (alaha koşulları konusunda Mişna, mikvaot adında bir bölümün tümünü
tahsis etmiştir49. Mikveler halk hamamlarının sunduğu olanaklarla bağlantılıdır.
Çünkü mikve’ye giriş ancak söz konusu kişinin vücudundaki tüm kirlerden
önceden arınması ile geçerlilik kazanır. Bu kir, ritüel banyonun arındırma gücüne
engel olur. Çünkü Yahudilikte maddi ve manevi temizlik birbirine bağlıdır. Rabiler
mikve’ye girişten sonra değil, daha önce, banyo alınması gerektiğini
vurgulamışlardır. Çünkü mikve’nin istisnai bir manevi gücü vardır. (içbir din
bilgininin mikvesi olmayan bir cemaatte yaşaması söz konusu değildir. Mikve’nin
inşa masraflarının karşılanması için bir sinagogun kurulmasından dahi
vazgeçilebilir. II‐Bergama Yahudilerinin Sosyal, Ekonomik ve Kültürel Yapısı
0821 yılında Bergama’da bir çırçır fabrikası kurulmuştur21. Muhtemelen bu
fabrika, Galante’nin kuruluş tarihini 1821 olarak verdiği Michel Akréche’eȋMihael
Akreş’eȌ ait çırçır fabrikası olmalıdır. Fabrika buharla çalışıyordu21. Bundan on yıl
sonra yapılan ikinci bir fabrika ise, evlerinde dokumacılık yapan halkın isyanına
yol açmış ve yıktırılmıştır. Bu sıralarda Bergama çarşısı oldukça geniş bir sahayı
kaplamaktadır. Burada kırk dükkânlı bir kapalı çarşı mevcuttur. Yiyecek ticaretiyle
ilgili dükkanlar yanında ipek iplik, pamuklu dokumacılığı ve dericilik gelişmiştir.
Tuz ticareti de şehir ekonomisinde önemli bir yere sahiptir22. 1822 yılında Moreno
Korkidi’ye ait biri Bergama’da diğeri Kınık’ta olan iki fabrika muhtemelen çırçır
fabrikası olmalıdır vardır. Ayrıca Avraham Korkidi’ye ait 2 un fabrikası mevcuttur.
Bir de Avraham Korkidi tarafından çalıştırılan bir yağ rafinerisi vardır23.
Bergama Yahudilerine ait Talmud Tora Okulu, 089ͺ yılında karışık eğitime
başladığına24 göre, burada sözü edilen Alliance )sraélite Universelle Okulu
olmalıdır. Çünkü Bergama Talmud Tora yıllar önce kurulmuştu. 1829 yılından
itibaren, Bergama’da bir Alliance okulu kurulması için çalışmalara başlanmış ve
mahalli komite oluşturulmuştur24. Demek ki komite 1899ͺ yılında okulu
açabilmiştir. Okulun kurulduğu yer ise Bergama Sinagogu bahçesidir22. Bu sinagog
Bergama’nın en eski sinagogudur. Defalarca yıkılmış ve yeniden inşa edilmiştir.
Galante, sinagogun son inşa tarihini 1822 olarak vermektedir22. Sinagog bahçesine
okul inşası Osmanlı Yahudileri arasında yaygın uygulamadır. Öte yandan, 1899ͺ
yılında karışık eğitim veren okulda Türkçe, İbranice ve Fransızca derslerinin
verilmesi2ͺ, onun Alliance Okulu olduğunun göstergesidir. Çünkü geleneksel eğitim
veren Talmud Tora’larda Fransızca ve Türkçe dersleri verilmezdi. 1892 depremi
sırasında hem okul hem de sinagog zarar görmüş ve tamir ettirilmişlerdir. Okul
1924 yılına kadar eğitime devam etmiş29, cemaatin büyük bir kısmının İzmir’e göç
etmesi nedeniyle Bergama Yahudi nüfusu azalınca, 1924 yılında kapanmıştır.
Alliance )sraélite Universelle tarafından ayrıca Bergama’da bir de Çıraklık Okulu
açılmıştır21. Okuldaki eğitim, muhtemelen ağırlıklı olarak zirai eğitim odaklıdır. Ne
de olsa Bergama, zirai üretim açısından oldukça zengin bir bölgeydi. Alliance ise ziraate büyük önem veriyor ve ziraat çiftlikleri ile ziraat okulları açmak için yoğun
bir çaba gösteriyordu21. Okulun ya da olası ziraat çiftliklerinin yerini saptayamadık.
Ancak ziraatın Yahudiler arasında tercih edilen bir aktivite olduğu anlaşılıyor.
Çünkü tarla, bağ, incirlik ve bahçe sahibi olan pek çok Bergamalı Yahudi’nin varlığı
bilinmektedir. Bergama’nın ikinci sinagogu olan Yabets Sinagogu, Efrayim Bengiat
tarafından babası İtsak Bengiat’ın ruhu için 1824 yılında inşa ettirilmiştir. 194ͺ
yılında İsrail Devleti’nin kurulmasıyla birlikte Bergama’da yaşayan Yahudilerin
büyük bir kısmı İsrail’e göç etmiştir. Bergama Yahudi Cemaati’nin sayısı azalmıştır.
Göçlerin ardından sahipsiz kalan sinagog, bir süre depo olarak kullanılmış; 2000’li
yıllarda çatısında çıkan yangın sonrası çökmüş ve harap hale gelmiştir. 2000
tarihinde restorasyonuna başlanan sinagog, 11 Mayıs 2114’te Pazar günü, dini
törenle açılmıştır. Günümüzde Bergama Belediyesine tahsis edilen sinagog binası, artık kapılarını kültürel etkinliklerin yapıldığı bir sergi salonu olarak
ziyaretçilerine açmaktadır. Yukarıda yer alan mermer üzerine İbrani harfleriyle yazılı kitabe, Yabets Sinagogu yanında yer alan yapının arka yüzündeki duvara monte edilmiştir.
Kitabenin altında 4244ȋ08ͺ4Ȍ tarihi kayıtlıdır. Yapıya katkıda bulunan şahsın
ardından aşkavaȋ fatiha okunmasına ilişkin satırların yer aldığı bu kitabe, yazının bozulması nedeniyle okunamamaktadır. Tamamını okuyamadığımız kitabenin okunabilen başlangıç kısmı şöyledir:
Be Ezrat Haşem ȋTanrının yardımıyla /Bismillahirrahmanirrahim Eben masu habonim hayeta leRoş PinaȋYapı ustalarının tenezzül etmediği taş köşe taşı oldu Bergama’da, Üç Kemer Caddesi üzerindeki beyaz bir mermer çeşmenin üzerinde, biri Osmanlıca diğeri İbranice iki kitabe alt alta yazılıdır. Eşraftan Hayim Moşe-Moreno Korkidi’nin72 Hicri 1294 ȋ0821Ȍ yılında yaptırdığı bu çeşmedeki
kitabelerin çevirileri şöyledir 23:
Osmanlıca kitabe:
Maşaallah, tüccar muteberandan Moreno eyledi mevkiinde çeşme inşa, Cümle
atşanı andan eyledi ihya, hayatında tamir eyledi bu hayrı, Huda tevfik edip bu
çeşmenin abını eyledi. Hicri 1295.”
İbranice kitabe:
Menbağın dışarıya taşsın. Sokaklarda su birikintileri olsun. Kökün(Kökenin)
mübarek olsun. Genç karın mutlu olsun. Sinyor Hayim Moşe nam‐ı diğer Moreno
Korkidi Tanrı onu korusun ve ömür versin. Sene Seni bereketlendirsin 5638”.
III‐ Bergama Yahudi Mezarlığı
Bergama Yahudilerine ait antik mezarlık bugün mevcut değildir. Osmanlı
Döneminde iskana açılmış ve Bergamalı Ruımlara verilmiştir. Rum Mahallesi
olmuştur24. İkinci Yahudi mezarlığının yeri, Üçkemer Caddesi’nin uzantısı olan
Fabrika Caddesi üzerinde 2. Sanayi Sitesi yanında Polis Karakolu’nun tam
karşısındadır24. Korkidi Çeşmesi de bu cadde üzerinde yer almaktadır. Eriş’in
verdiği bilgiden, 2113 yılında hala mevcut olduğu sonucunu çıkardığımız bu
mezarlıktan geriye bugün ne yazık ki bir iz kalmamıştır. 0819 ve 08ͺ3 tarihli haritalarda mezarlık alanları farklı bir
işaretlemeyleȋağaçları anımsatan beneklerleȌ gösterilmiştir. Eldeki veriler ışığında,
Bergama Yahudi Mezarlığı’nın Akropolis’in yer aldığı tepenin eteklerine yakın,
Bergama Türk Mezarlığı ile yan yana konumda olduğunu düşünüyoruz. Galante’nin
verdiği bilgiye göre, 1829 yılında mezarlık içerisinde 000 mezar vardı. 1892
yılında ise mezarlığın bir parseli yerel yönetim tarafından iskana açıldı ve 22
Bergamalı Rumlara satıldı22. IV‐Bergama Yahudilerine Ait Mezar Taşları
Bergama Yahudilerinden geriye kalan mezar taşları bugün, eski Kınık
Garajı’nın yanında yer alan Kızıl Avlu’da sergilenmektedir. Sayıları sadece dörttür.
Ayrıca elimizde 1991 yılında çektiğimiz Bergama Yahudilerine ait 3 mezar taşının
fotoğrafı mevcuttur. Bir de Eriş’in kitabında rastladığımız Bergama Yahudilerine
ait üç mezar taşı fotoğrafı, ve Prof Minna Rozen’in makalesinde yer alan mezar
taşlarının fotoğraflarına sahibiz. (epsini inceledikten sonra bir envanter
hazırladık. Adlarını, ölüm tarihlerini ve bulundukları yerleri de belirterek aşağıda
veriyoruz:
ADI ÖLÜM TARİHİ BULUNDUĞU YER
Rosa Varon
Rivka Palombo
Saruta Palombo
Coya Şonsol
Moşe Misriel
Refael Niş…… ͺ Kislev
Behora Rivka Alaluf 19
Moşe Goidon
İtshakBeharŞlomo12 Tevet 42ͺ2 ȋ29 Aralık 1924 Rozenͺ2
Hazırladığımız envanterde ilk sırada adı yer alan Rosa Varon, Bergama’nın
ünlü Rabbilerinden Rabbi Mordehay Varon’un eşidir. Rabbi Varon, Rabbi Meir İsak Segura’nın 424ȋ0844Ȍ tarihindeki ölümünden sonra onun görevini devralmıştırͺ3.
Rosa Varon’un mezar taşı oldukça farklıdır. Taş, Roma kalıntılarına ait antik
mermer bir sütunun geniş tabanından çıkarılmıştır. Üzerinde direği tabana
bağlamak için kullanılan delikler hala mevcutturͺ4. Rivka Palombo Yeuda
Palombo’nun eşidir. Ester Refael, David Refael’in eşidir. Doktorların tüm çabasına
rağmen ağır bir hastalık sonucu ölmüş geride eşini ve çocuklarını bırakmıştır.
Saruta Palombo, (ayim Mordehay Palombo’nun eşidir.Hamileyken bebeğiyle
birlikte hayatını kaybetmiştir: “ü….imyeled bebetna ve halaha”.
V‐Bergama’da Meydana Gelen Önemli Olaylar ve Yahudiler
1-1841 yılında meydana gelen sel baskını Bergama Çayı taştı. Evler sular
altında kaldı. Yahudilere ait evler büyük zarar gördü. DzBeşikler sürüklendi. Sonunda
her şey normale döndüğü zaman, su yatağında değerli mücevherler bulundu”ͺ2.
2-0892 yılında büyük bir deprem oldu. Sinagogun bir kısmı ve bir Yahudi evi
yıkıldı. Evdeki aile sağ kurtuldu. Bergama halkı geceyi sokakta geçirdi. (alkın
korkusu 2 ay devam ettiͺ2.
3-0894 yılında Bergama’da Yahudileri hedef alan bir Kan İftirası olayı
meydana geldi. Bir Rum, Ermeni Mahalesi’nden geçtiği sırada Bergama Çayı’na
düştü ve boğuldu. Cesedi Yahudi Mahallesi’ne dek sürüklendi. Ceset, tam Yahudi
Mahallesi önünde yosunlar tarafından durduruldu. Cesedi orada bulan Rumlar,
Yahudileri cinayetle suçlayıp mahalle halkına saldırdılar. Ceset 4 kez otopsiye
gönderilerek ölüm nedeni araştırıldı. 1894 yılında ise küçük bir Rum çocuğu
kayboldu. Rumlar, olayın faili olarak David Navarro adlı kentte tanınan bir Yahudi
suçladılar. Çocuğun cesedini evinde sakladığını iddia ettiler. Yerel Yönetim
Rumlara bir anlaşma önerdi: Navarro’nun evi aranacaktı. Çocuğun cesedi evinde
bulunursa Navarro cezalandırılacak; bulunmazsa Rumlar tayin edilen bir bedeli
ödemeye mahkûm edileceklerdi. Böylece Rumlar suçlamalarından vazgeçirildilerͺ9.
4- Birinci Dünya Savaşı’nın takip eden yıllarda İzmir ve Batı Anadolu
Yunanlılar tarafından işgal edildi. 1914 ile 1908 yılları arasında Bergama’nın Türk
Lisesi’nde Fransızca öğretmenliği yapan Ruben Benyamin Katan bir vatanseverdi.
Bergama işgalden kurtarıldığı zaman hizmetlerinden dolayı Ruben Katan’a teşekkür edildi: “Biz dağlardayken bize ne iyilikler yaptığınızı duyduk. Size teşekkürlerimizi sunuyoruz”
91.
SONUÇ
hemen bütün Batı Anadolu kentleri Yunanlıların 1922 yılı Eylülündeki geri
çekilmesi esnasında yakılmıştır. Manisa, Turgutlu, Aydın, Nazilli gibi çok sayıda
kent ve kasabada mevcut Yahudi mahalleleri tamamen yanmıştır. Bu kentlerin
Yahudi cemaatleri Dzparasız kalmış binlerce kişidz İzmir’e sığınarak kentin Yahudi
nüfusunu adeta şişirmiştir. Bu sığınmacıların bir çoğu için İzmir, Güney Amerika’ya
doğru gidişin ilk basamağıdır. Bilanço oldukça acıdır: Milas az etkilenmiştir.
Tamamen yanan ve savaştan önceki Yahudi nüfusu 2000 olan Manisa’da 31 Yahudi
aile; Tire’de yaklaşık 311 Yahudi aile; Menemen, Urla, Ödemiş ve Bayındır’da ise
sadece 11 kadar Yahudi aile kalmıştır. Aydın’ı Yahudiler tamamen boşaltmışlardır.
Bergama’da ise geride kalan sadece birkaç kişidir91. DzBugün Bergama Yahudileri
neredededir?dz sorusuna vereceğimiz yanıt şu olacaktır: Ailelerin bir bölümü
İzmir’e yerleşti. Geriye kalanlar ise dünyanın dört bir yanına dağıldı.
DzOnlardan geriye ne kaldı?dz Yaklaşık olarak 2211 yıllık bir tarihe sahip olan
Bergama Yahudilerine ait mezar taşlarının büyük bir kısmı bugün kayıptır. Geriye,
restore edilen Yabets Sinagogu, yıkılan Bergama Eski Antik Sinagogu ile yanındaki
Alliance )sraélite Universelle Okulu’nun büyük kapısının kalıntıları kalmıştır.
dip notlar
1 Tarih Doktoru. Yerel Araştırmacı.
1 Kitabı Mukaddes, İkinci Krallar 17.6 387. (alah Asur’da, (Habur )rmağı kıyısındaki Gozan da
bugünkü Suriye’de yer alıyordu. Medliler ise doğuda bugünkü İran’da bulunan
(hamadan’da yaşıyorlardı.
2 Josephus
3 Kitabı Mukaddes, Obadya ʹͲ, ͺ͵. Kitabı Mukaddes, Yoel ͵:, ͺ.
4 – İbranice bir sözcÜ k olan pasuk’un Türkçe karşılığı ayettir.
5-Tarihi belgeler arasında Pergamon adına ilk defa Ksenofon’un İÖ. 355-352 Anabasis’inde rastlanır. Bu eserde verilen bilgilerden, Pergamon’un
iö. 547-546 Anadolu’yu istila eden Persler’in eline geçtiği ve onların burada bir
garnizon kurdukları öğrenilmektedir. Ayrıca kent, İ.Ö. 334 ’te Büyük İskender tarafından
da zapt edilmiştir. Emecen, . Bu iki tarihsel bilgi önemlidir. Çünkü, Batı Anadolu Antik
kentlerine, yoğun Yahudi yerleşiminin ünlü Kral Yolu’nu ȋticaret yoluȌ inşa eden Pers
Dönemi’nde ya da İskender Dönemi’nde yani İ.Ö. 6 yüzyılda ya da İ.Ö. 4 yüzyılda
gerçekleştiği düşünülmektedir. O halde Pergamon’daki Yahudi varlığı bu bilgiler ışığında
tekrar sorgulanmalıdır.
6- Kaz Dağıdır.
8 Emecen
9 Aydın Karacasu Geyre’dedir.
10-Trebilco ͳ99ͳ, ͵. Bora ʹͲͳ, Ͷ.
11-Muğla Datça’dadır.
12-Antalya Kemer yakınlarında antik kenttir.
13- Josephus –
14- Trebilco
15- Denizli’ye 3.km uzaklıkta bir antik kenttir.
16-Trebilco
22- Roma İmparatoru 1. Constantinus döneminde İ.S.313 ‘te hazırlanan ve Roma
İmparatorluğu sınırları içerisinde (hristiyanlığa karşı hoşgorüyü kurumlaştıran fermandır.
23 Sharon .
24-Balıkesir çevresinde kurulan antik Mysia’da, bölgeyi güneyden kuzeye kat eden Makestos ırmağı’nın Susurluk/Simav Çayı vadisinde Yahudi topluluğunun (adrianus pronoia’sına atfettiği bir anıt bulunmuş ve bu yazıt, Roma İmparatorluk Dönemi’ne tarihlendirilmiştir.
ʹ25- Trebilco ͳ99ͳ, ͳ͵.
26-Haşmonayim hanedanı MÖ 140-37 yılları arasında yaşayan bağımsız bir Yahudi
devletini yöneten hanedanın adıdır.
27- hurma dalıdır.
28-Ağaç kavunudur.
30- Ameling , Rölyef bugün Berlin Pergamon Müzesi’nde sergilenmektedir. Gerçi müze
2019 yılına değin ziyaretçilere kapalıdır ama açıldığı zaman rölyefi yakından görme
olanağına sahip olunabilir.
31- Aeolis. Pergamon’un liman kentidir.
32- Arapça cehud i cühud kelimesinden türemiştir. Cehud veya çıfıt, Yahudi demektir.
Devellioğlu Osmanlı’da Yahudilerin yoğunlukla yaşadığı yerleri betimlemek için
cehudhane ifadesi de kullanılmıştır Aynı şekilde Yahudilerin gittiği hamamlar, Çıfıtlar
(hamamı olarak isimlendirilmiştir. Çıfıt Çarşısı ifadesi ise, çoğunlukla Yahudi esnafın
çalıştığı çarşılar için kullanılmıştır. Sözcüğün Türk Dil Kurumu’ndaki ve Arapça’daki
karşılığı, Yahudi, hileci veya düzenbazdır. Türkçe Sözlük )Çıfıt sözcüğü,
aşağılayıcı bir anlam yüklenerek küçük düşürmek amacıyla kullanılmaktadır.
͵ʹ Bodrum yarımadasında Akyarlar Karaincir’de yer alan antik kenttir. Antik Karia
kıyılarında doğal bir liman olan Strobilos, yaygın olarak Aspat ya da Çıfıt Kalesi adlarıyla
tanınmıştır. Ayrıntılı bilgi için bkz. Bora
33- Paulus, kimilerine göre, Kilycia’dan Tarsuslı bir Yahudi, kimilerine göre Yehudiya
bölgesindeki Giscala’dandıȋ Galilee BölgesiȌ. Nereli olduğu kadar, ne zaman doğduğu da çok
tartışıldı. Resullerin İşleriȋElçilerin İşleriȌ’ndeki Genç Saul’ün Stefan’ın taşlanışını izlemesi
ifadesinden hareketle, muhtemel doğum tarihi hesaplanmaya çalışıldı. Bu çerçevede
Paulus’un doğum tarihi, İ.S. 1. yüzyılın başlangıcı olmalıydı. Paulus, Doğumunun sekizinci
günü sünnet olan İsrail soyundan, Benyamin Kabilesinden, özbeöz bir İbrani’ydi. Ferisi oğlu
Ferisi olarak ta kendini tanımlayan Paulus’un İbrani adı, Saul’d“. Paulus adı, Yeni Ahit’te,
Resullerin İşleri 13:9 itibaren kullanılmaya başlanmıştır.
34- Akhisar.
35- Ayrıntılı bilgi için bkz. Şinasi Gündüz, Pavlus Hıristiyanlığın Mimarı, Ankara, İkinci Baskı, Ankara Okulu Yayınları.
36- Bora –
37-Emecen
38-͵ͺ Karabulut ʹͲͳ, ͳʹ. Karabulut’un Cahit Telci’den aktardığına göre, “Bergama, XV. ve XVI.yüzyılları için hiç de küçümsenmeyecek arşiv malzemesine sahip olan öne mli şehirlerimizden biridir. Bilhassa XV. yüzyılda Bergama şehrine dair bilgileri içeren tahrir defterlerinin bulunuyor olması son derece önemlidir. Bunun yanı sıra XVII. yüzyılda hane sayısını görebilmemiz açısından avarız defterlerinin varlığı bizlere Bergama’nın nüfus miktarı
hakkında nispeten bazı bilgiler sunmaktadırdz.
39- Emecen –
40-Emecen
41-17,18. yüzyıllarda yalnızca Bergama’da değil tüm Osmanlı Devleti’nde nüfusu
hesaplamaya yarayacak birinci derece kaynakların azlığı yüzünden ciddi tahminler
yapılamamaktadır. Yalnızca tımar sisteminin bozulması, çift bozma gibi olaylar yüzünden
köylerin boşalması ve kentlere göçün artması söz konusudur. Karabulut 2017-18 Öte yandanͳ9. yüzyıla gelindiğinde nüfus ile ilgili bilgileri seyyahların aktarımlarından ve
Osmanlı Devleti tarafından 1830-31 tarihinden itibaren yapılmaya başlanan nüfus
sayımlarından elde etmek olasıdır. Söz konusu nüfus sayımları, orduya alınabilecek
durumdaki erkek nüfusun yaşı ve sayısının tespit edilmesi ve Müslüman olmayanlara şahsi
vergi uygulamasının getirilmesi amacıyla yapılmaya başlanmıştır. (Karabulut 2017-18).
Yapılan sayımlarda sağlıklı sonuçların elde edilip edilmediği ise, bugün hala tartışma
konusudur.
49- (hatta denilebilir ki, Osmanlı mahalle teşkilatı oluşturuluncaya kadar pek çok kentte seçilecek yerleşim alanı adlarında genellikle ibadethanelerin adları esas alınmıştı.
50-Rum Mahallesinin, Bergama Antik Yahudi Mezarlığı arazisi üzerinde kurulması olasıdır.
Bu konuyu, makalemizin Bergama Yahudi Mezarlığı kısmında kısaca izah etmekteyiz.
51-Bu sinagog, 2000’li yıllarda çatısında çıkan yangın sonrası çökmüş ve harap hale gelmiştir.
2014 tarihinde restorasyonuna başlanan Yabets Sinagogu, 11 Mayıs 2014 tarihinde Pazar
günü, dini törenle tekrar hayata döndürülmüştür.
52-ʹ Emecen
53-. yüzyılda her yıl pamuk, palamut, ipek kozası, bezelye, susam, yün ve nohut satın
almak üzere Bergama’ya gelmekteydiler. Galante
56- Galante . Bu mezar taşı, Rav Meir İsak Sigura’nın mezar taşıdır.
58-Bu hamam, Çifte hamamlar ya da Çarşı hamamı adlarıyla da tanınmaktadır.
59- Erat, Bergama hacı hekim hamamı ve Onarım Çalışmaları.
59- Tevila ȋMikve’de dinsel gereklere uygun arınma eylemiȌ yapacak bir kadın mikve’ye
girmeden önce sıcak sularla iyice yıkanmalı saçını durulamalı ve taramalıdır. Çünkü
mikve’ye bir saç teli bile karışmamalıdır. Ayrıca kulakların, burunun, göbek deliğinin iyi
yıkanması, tırnakların temizlenip kesilmesi, dişlerin fırçalanması ve ağzın çalkalanması
zorunludur. Kişinin takma dişleri, ziynet eşyası da çıkartılmalı ve kadın bir kerede suya
dalmalıdır. Keza düğün öncesi de gelin adayı tevila yapar. Düğünden önceki son Perşembe
günü ailenin hanım üyeleriyle beraber mikve’ye giden gelin, havuza yedi kere dalar ve
gelin olacağı için iki berahot okur. Biri şeehiyanu , diğeri de Teviha Berahası’dır
“Baruh ata Adonay elohenu meleh haulam, aşer kideşaynu bemitsvotav vetsivanu al hatevila”
(Evrenin hükümdarı ve Tanrı’mız Efendimiz, sen mübareksin ki; bizi talimatlarınla
kutsadın ve bize tevila yapmayı emrettin). Besalel
66- Bu alan Cumhuriyet Döneminde yıllarda istimlak edilecek ve Bergama Kınık Garajı ya
da Köy Garajı adıyla uzun yıllar kullanılacaktır.
71- Alliance’ın, Jewish Colonization Organization ile birlikte satın almayı düşünüp araştırdığı çiftliklerden bir Çandarlı Körfezi’nde yer alan Peştemalcıbaşı Çiftliği’ydi. Bu konuda bilgi
için bkz. Bora .2016-204 .Alliance israelite Universelle’in Osmanlı Yahudi Cemaatini Tarım Sektöründe Kalkındırma Çalışmaları ve İzmir Yakınlarında Kurulan Bir
Çiftlik Okulu Or Yehuda. Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi Dokuz Eylül Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü yay.Ȍ, cilt 1sayı 3 İzmir 1993
72- Sayın Naim Güleryüz’den edinilen bilgiye göre, İzmir doğumlu babası Rabi Avraham
Korkidi İzmir Bet Yaakov Yeşivasında hahamken Yahudi mahallesinin büyük bir kısmını
yok eden 1841 yangınından sonra ağabeyi Rabi Moşe ile beraber kentten ayrıldı. Rabi
Moşe Tire’de Tevrat öğretmenliği, Rabi Avraham ise Kuşadası’nda şohet ve hazan olarak
göreve başladı. Rabi Avraham 15 yıl sonra Bergama’ya göç ederek 30 yıl süreyle haham,
hazan ve şohet olarak görev yaptı. Bu arada, İzmir’de yeşivada iken başladığı, ancak
görevde bulunduğu diğer kentlerde kaynak yokluğu dolayısıyla yarıda bırakmak
zorunluğunda kaldığı çalışmasını tamamlayarak sinagog konuşmalarını ve yorumlarını
Vaikah Avraham adıyla yayınladı. Rabi Moşe de sinagog konuşmalarını Moşe Eved başlığı
altında derledi. Saygın bir tüccar olan Hayim Moşe Moreno Korkidi, her iki kitabı bastırdığı
gibi ayrıca kente anlamlı bir hayrat çeşmesi bağışladı.
73-͵ Eriş’in kitabında İbranice kitabenin çevirisi yanlış yapılmıştır. Eriş 2003
Tarafımızdan yapılan doğru çeviriyi burada veriyoruz.58
75- Eriş, 2003-60. Eriş tarafından tarif edilen yer,1809-1883 veya makalemizde
kullandığımız 1914 tarihli Bergama haritasında mevcut” Kodcha Mezarlık” alanı olmalıdır.
77- Galante’nin ve Rozen’in ikinci Bergama Yahudi Mezarlığı olarak sözünü ettiği alan aslında
Antik Yahudi Mezarlığının kalan bölümü olabilir mi? Mezarlığın hemen yanında Rum Mahallesi olduğuna göre ve bu mahalle de Antik Yahudi Mezarlığı “zerine kurulduğuna
göre, öngörümüz doğru olabilir.
78- Kızıl Avlu’da 4 mezar taşı mevcuttur. Bergama Arkeoloji Müzesi, bu mezar taşları
üzerinde çalışma iznini tarafımıza vermiştir.
79- Eyüp Eriş tarafından kaleme alınan Bergama Tarihinde İnanç Coğrafyası adlı kitapta, sayfa 59’da fotoğrafı olan mezar taşıdır.
80- Eyüp Eriş tarafından kaleme alınan Bergama Tarihinde İnanç Coğrafyası adlı kitapta, sayfa 60’da fotoğrafı olan mezar taşlarından ikincisidir. Birinci fotoğraf silik çıktığı için üzerindeki kitabeyi okumak olanaksızdır.
81- Bulunduğu yere ilişkin kayıp ifadesi kullandığım üç mezar taşının, 1991 yılında bizzat
fotoğraflarını çektik. Bugün bu mezar taşlarının üçü de kayıptır.
82- Bu mezar taşının fotoğrafı Prof. Minna Rozen’e ait A Survey of Jewish Cemeteries in
Western Turkey başlıklı makalenin 118ͺ’nci sayfasında 15 numaralı fotoğraf olarak yer
almaktadır. Burada çevirisi tarafımızca tekrar yapılmıştır. Rosen 1992-80
88-Hıristiyanlar tarafından Yahudileri hedef alan ve onları suçlamak ya da karalamak amacı
ile kullanılan sonuçta da kötü bir fenomene dönüşen Kan İftirası’nın tam olarak ne zaman
başladığı hakkında elimizde kesin bir veri yoktur. Dünyada, hem Ortodoksların hem de
Katoliklerin Yahudi aleyhtarı iddiaları dile getirdiği görülmektedir. Ortodoksların
Yahudilere olan tavrı, Bizans Kilisesi tarafından biçimlendirilip yönlendirilmiştir. Kilise,
kararlı bir biçimde Yahudileri takibe almış; takip kilisenin teolojisi, polemik yazıları,
vaazları ve dinsel mesajlar içeren hikayeleri ile desteklenmiştir. (ıristiyanlara göre
Yahudiler, Kurtarıcının Katilleri’dir. Osmanlı Devleti hakkında yapılan tüm araştırma ve
incelemeler, 16 yüzyıl ile 19. yüzyıl arasında devletin sınırları içinde Yahudilere yönelik
olarak tam ͺ80 adet Kan İftirası olayının meydana geldiğini göstermektedir. Hristiyanlar
tarafından ortaya atılan Kan İftiraları’nın küçük bir bölümünden Ermeniler, büyük bir
kısmından ise Rumlar sorumludur.
KAYNAKLAR:
Kutsal Kitaplar
Kitabı Mukaddes Eski ve Yeni Ahit, Kitabı Mukaddes Şirketi yay., İstanbul 19ͺͺ.
Sözlükler
DEVELLİOĞLU, Ferit, Osmanlıca‐Türkçe Ansiklopedik Lugat, Ankara 19ͺ1.
Türkçe Sözlük I. ȋ A-KȌ, Türk Dil Kurumu Yay., Ankara 19ͺ3.
Kitaplar ve Makaleler
AMEL)NG, Walter, Inscriptiones Judaicae Orientis II: Kleinasien ȋTexts and Studies in Ancient
Judaism 99Ȍ,Tübingen 2114.
BAÇ, Serhat, DzTARİ(SEL BİR KENTİN MORFOLOJİSİ: BERGAMA KENT ÖRGÜTLENMESİ The
Morphology of a Historical City: Urban Organization of Bergama”, Ege Coğrafya Dergisi,
21/1ȋ2112Ȍ, 23-3ͺ, İzmir Aegean Geographical Journal, 21/1 (2012), 23‐38, Izmir—
TURKEY 2113’te yayımlanmıştır. (Published in 2013).
BESALEL, Yusuf, Yahudilik Ansiklopedisi, cilt 3ȋS-ZȌ, İstanbul Mayıs 2112.BORA, Siren, İzmir Yahudileri Tarihi 1908‐1923, İstanbul 1994, Gözlem Gazetecilik Basın ve
Yayını.
BORA, Siren,DzX)X. Yüzyılın Son Çeyreği İle XX. Yüzyılın İlk Çeyreği Arasında Jewish
Colonization Association ve Alliance )sraelite Universelle’in Tire’deki Etkinlikleridz, Tire
Araştırmaları Sempozyumu Bildiriler cilt 1, İstanbul 2112, Tire Belediyesi Kültür
Yayınları, 084-219.
BORA, Siren, Anadolu Yahudileri Egede Yahudi İzleri, İstanbul 2112, Gözlem Gazetecilik
Basın ve Yayını.
GALANTE, Avram, Histoire des Juifs d’Anatolie, İstanbul 2me Volume, İstanbul 1939.
GÜNDÜZ, Şinasi, Pavlus Hıristiyanlığın Mimarı, Ankara, Eylül 2114 ȋİkinci BaskıȌ, Ankara
Okulu Yayınları.
JOSEP(US, Flavius, The Complete Works of Josephus, ȋTranslated by Wm. Whiston/Foreword
by Wm. S. LaSorȌ, Michigan 1994, Printed by Kregel Publications.
NA(UM, (enri, İzmir Yahudileri 19.‐20. Yüzyıl, İstanbul, 2000, İletişim Yayınları.
RODR)GUE, Aron, Türkiye Yahudilerinin Batılılaşması Alliance Okulları 1860‐1925, Ankara
(aziran 1992.
S(ARON, Moshe Sevilla, İsrail Ulusu’nun Tarihi, Yeruşalayim, 19ͺ1.
TREBİLCO, Paul Raymond, Jewish Communities in Asia Minor, Cambridge 1991, Cambridge
University Press.
Dijital Kaynaklar
Bergama, Bergama Belediyesi, ulaşım: http://www.bergama.bel.tr/tr/bergama. Erişim
Tarihi: 14.12.2108.
Bergama’nın Türkmen İskanı Tarihi, http://www.osar.com/modules.php?name=Encyclopedia&op=content&tid=411339. Erişim tarihi:
08.12.2108.
EMECEN, Feridun, Bergama,
http://www.islamansiklopedisi.info/dia/ayrmetin.php?idno=d141494. Erişim tarihi:
08.12.2108.
ERAT, Birsen, DzBergama (acı (ekim (amamı ve Onarım Çalışmalarıdz,
https://slidex.tips/download/bergama-haci-hekm-hamami-ve-onarimalimalaribİRSEN., Erişim Tarihi: 08.12.2108.
KARABULUT, Asuman, DzBergama Kazası’nın Demografik ve İskan Yapısıȋ0831-1908Ȍdz, Tarih
Okulu Dergisi (TOD) Journal of History School (JOHS) Haziran 2017 June 2017 Yıl 10, Sayı
XXX, ss. 121‐167. Year 10, Issue XXX, pp. 121‐167, erişim tarihi: 14/12/2108. DO) No:
http://dx.doi.org/11.14224/Joh1124.
MALAY, (asan, DzBatı Anadolu’nun Antik Çağdaki Ekonomik Durumudz, 41-21, erişim tarihi:
12/12/2112.
http://www.dlir.org/archive/archive/files/arkeoloji_sanat_tarihi_dergisi…
Pensylvania Press, erişim tarihi: 12.12.2112. stable URL:
http//www.jstor.org/stable/1444119.
10-04-2022- SİREN BORA – Yok Olan Batı Anadolu Yahudi Topluluklarından Biri: Bergama Yahudileri. Ege Üniversitesi – Makale araştırmacılar için kaynak amacıyla yayınlanmıştır .Eser sahibinden izinsiz basılıp çoğaltılamaz. ek kaynaklar için bakınız: https://asiaminorcoins.com/mysia.html