TUĞBA ERAY
Milli Mücadele Yıllarında Karadenizde Rum Faaliyetleri
Milli Mücadele Yıllarında Karadenizde Rum FaaliyetleriI. Dünya Savaşı’nda birçok cephede savaşan Osmanlı Devleti, doğuda da Ruslara karşımücadele ediyordu. Ancak Osmanlı kuvvetleri Ruslara karşı mücadelesinde geri çekilmekzorunda kaldı. Bu süreçten sonra Ruslar, 1916 yılı başlarında Trabzon yönünde harekâtageçerek 8 Mart’ta Rize’yi işgal etti
. Rusların Karadeniz’de ilerlemesinde Rumların işbirliğiyaparak çetecilik, cemiyet ve casusluk faaliyetleri tespit edilmişti. Bu durum karşısındaönlemler alınmasına rağmen bu faaliyetlere son verilemedi. Türk Ordusu’na savaş açan vedüşmana casusluk yapan Rumlar için Harbiye Nazırı Enver Paşa tarafından mart ayında tehcirkararı verildi
. Tehcir uygulaması sırasında bazı Rumlar karşı koymuş ve firar olaylarıyaşanmıştı.
Rus Ordusu Nisan ayında Trabzon’u işgal edince Trabzon metropoliti Hrisantos, onlarlaişbirliği yaptı. Yeni bir belediye seçimi yapılarak çoğunluğu Rum olan belediye meclisikuruldu. Böylelikle Trabzon’da geçici süre de olsa yönetimde Rum egemenliği söz konusu oldu. B u durum bölgedeki Rumların kendilerine olan güvenini arttırdı. Diğer taraftan Ruslar,Çarşamba ve çevresindeki Rum çetelerinin etkinliğini arttırabilmek için silah, cephane ve parayardımında bulunuyordu. Rum çetecileri, Rus ve Ermeni subaylardan silah ve bomba eğitimialmaktaydılar
Batı Pontus lideri olarak görülen Vasil Usta, Haziran 1916’da Trabzon’da Rus casusteşkilatının lideri Albay Artatov’la görüştü. Bu görüşmeden sonra Rusların verdiği 2 bin silahla birlikte casusluk yapmak, çeteleri teşkilatlandırmak ve ayaklanmaları teşvik etmek içinSamsun’a geçti. Daha sonraki süreçte Vasil Usta Sivas’a gidip Niksar, Reşadiye
-Tokat çevresinde genel ayaklanma başlatmak üzere 10 bin kadar gönüllü toplamıştır. Rumlar,Müslüman ahaliye karşı çok büyük katliamlar yaptı
Yunan kaynakları Vasil Usta başta olmaküzere diğer çete liderleri ve faaliyetleri hakkında detaylı bilgiler vermektedir.Bölgede otorite eksikliği ve bir kısmının işgal altında olmasından dolayı çetecilikolayları, 1917 yılında arttı. Canik Mutasarrıfı’nın raporuna göre, Samsun Kazası’nda 15,Bafra’da 13, Çarşamba’da 15, Ünye’de 6, Terme’de 3, Giresun ve Ordu’da birer çete mevcuttu.
Bu çeteler köyleri basıyorlar, yiyecek ve hayvanlara el koyuyorlar, insanları evlere doldurupevleri ateşe veriyorlar, çocuklara ve kadınlara işkence ediyorlar, postalara ve askerlere desaldırıyorlardı
Trabzon’u işgal eden Ruslar, 1917 İhtilali ile şehirden çıkmak zorunda kaldılar.Trabzon, 24 Şubat 1918’de 37. Tümen tarafından çetelerin işgalinden kurtarıldı
. I. Dünya Savaşısonunda taraflar arasında 30 Ekim 1918’de Mondros Mütarekesi imzalandı
Mütareke şartları Osmanlı Devleti’nin bağımsızlığını yok etmeye uygun bir yapıya sahipti Milli Mücadele Başlarında Karadeniz Rumları
Mondros Mütarekesi şartlarına göre diğer bölgelerde olduğu gibi Karadeniz Bölgesi’ndede silahların toplatılması gerekiyordu. İngilizler ve Fransızlar Samsun’da toplanan silahlaraTürklerin el koyduğunu iddia ediyordu
Bu konuyla ilgili Amasya ve Merzifon’da askerîdepolardaki silahların subaylar tarafından halka dağıtıldığı ve o bölgede bulunan bazıkimselerin silahaltına alındığı haberleri yayıldı
Mustafa Kemal Paşa, Doğu Karadeniz ve Doğu Anadolu’daki asayişi sağlamak için 30 Nisan 1919’da IX. Ordu Kıtaatı Müfettişliği’ne atandı. 1919 senesinde bölgedeki Rumfaaliyetleri, devam ederken özellikle olaylar Samsun bölgesinde yoğunlaşmıştı. Rum çeteleri nin Samsun’daki eşkıyalık faaliyetleri hakkında Türk arşivlerindeki belgeler köyler venahiyelerde meydana gelen can ve mal kaybını ayrıntılı olarak vermektedir.
Karadeniz Rumlarının Teşkilatlanmaları
Karadeniz Bölgesi’nde Rum Devleti kurmaya yönelik düşünceler, 1917 yılı sonlarındadile getirilmeye başlandı. Bunu ilk kez dile getiren Giresun Belediye Başkanlarından KaraYorgi’nin oğlu Konstantin Konstantinidis’ti. 22 Ocak 1918 tarihinde Marsilya’da düzenlenen
I. Pan-Pontus Kongresi’nde bağımsız bir Pontus Devleti’nin kurulması önerildi
4 Şubat 1918 tarihinde Marsilya’da toplanan Tüm Pontuslular Kongresi’nde 2 Kasım1918’de Konstantinidis başkan seçildi
Aralık 1919’da Batum’da “Pontus Cumhuriyeti”adıyla Yunan görevlilerinden oluşan bir idare heyeti kuruldu ve göreve başladı
. Pontus Cumhuriyeti/Heyeti resmileşmek adına, kurumsallaşmaya çalışıp, varlığını resmen ispat etmeküzere kendi adına seyahat belgeleri düzenlendi. Batum “Pontus Cumhuriyeti” İdare Heyeti,
Rum yolculara pasaport veriyordu
. Pontus Komitesi üyeleri tarafından ve bir başkandanoluşan bir mahkeme kuruldu ve bu mahkemede kendilerine karşı gelen Rumlar yargılanmaya başlandı Aynı zamanda Pontus Cumhuriyeti haritası Dr. G. Goipis tarafından İstanbul’datasarlandı Diğer taraftan Batum’da Pontus Ulusal Konseyi tarafından haftada iki kere çıkmak üzere Özgür/Serbest Pontus adında bir gazete yayınlanmaya başladı. Bu gazetenin yayın işiKaradeniz Rumlarından Theofylaktos K. Thefylaktou üzerindeydi
Bu yayınlarla propagandaçalışmaları yapılarak kamuoyu etkilenmeye çalışılmıştır. Din Adamlarının Bölgedeki Rolü
Samsun/Amasya Metropoliti Germanos Samsun’da bulunan Kadıköy Mahallesi’nde, ilksilahlı teşkilatı kurdu. Samsun merkezindeki metropolithane, çete reislerini Pontusçu amaçlar doğrultusunda teşvik ediyordu. Çete reisleri, bu metropolithaneden aldıkları emir ve talimatauygun olarak hareket etmekteydiler. Samsun Rum Metropoliti, Karadeniz’de bir Rum PontusHükümeti tesis etmek amacıyla devamlı ve
programlı bir şekilde faaliyetlerine devam ediyordu.Metropolit, Samsun bölgesinde kurulan Pontusçu çetelerin tebligat ve talimatlarını çetereislerine ulaştırmakta ve çete faaliyetlerini organize etmekteydi. Bu Metropolit, sadeceSamsun merkezi ile bağlıköylerdeki Rum çetelerinin değil, askerî açıdan 15. Fırka’nın yetki sahasına giren yerlerdeki bütün Rum çetelerinin faaliyetlerini de organize etmekte ve bu çeteleriPontusçuluk davasına hazırlamaktaydı.Trabzon Metropoliti Hrisantos Karadeniz Bölgesi’nde yoğun bir şekilde faaliyetgösteren metropolitlerin başında yer alıyordu. Daha önce de belirtildiği üzere 1916 Nisan’ındaTrabzon’u Rus Ordusu işgal edince Hristantos, yerel Rum yönetiminin başına geçti adıyla Yunan görevlilerinden oluşan bir idare heyeti kuruldu ve göreve başladı.
Pontus Cumhuriyeti/Heyeti resmileşmek adına, kurumsallaşmaya çalışıp, varlığını resmen ispat etmeküzere kendi adına seyahat belgeleri düzenlendi. Batum “Pontus Cumhuriyeti” İdare Heyeti,
Rum yolculara pasaport veriyordu
. Pontus Komitesi üyeleri tarafından ve bir başkandanoluşan bir mahkeme kuruldu ve bu mahkemede kendilerine karşı gelen Rumlar yargılanmaya başlandı
. Aynı zamanda Pontus Cumhuriyeti haritası Dr. G. Goipis tarafından İstanbul’datasarlandı
. Diğer taraftan Batum’da Pontus Ulusal Konseyi tarafından haftada iki kere çıkmak üzere Özgür/Serbest Pontus adında bir gazete yayınlanmaya başladı. Bu gazetenin yayın işiKaradeniz Rumlarından Theofylaktos K. Thefylaktou üzerindeydi
Bu yayınlarla propagandaçalışmaları yapılarak kamuoyu etkilenmeye çalışılmıştır.
Din Adamlarının Bölgedeki Rolü
Samsun/Amasya Metropoliti Germanos
Samsun’da bulunan Kadıköy Mahallesi’nde, ilksilahlı teşkilatı kurdu
. Samsun merkezindeki metropolithane, çete reislerini Pontusçu amaçlar
doğrultusunda teşvik ediyordu. Çete reisleri, bu metropolithaneden aldıkları emir ve talimatauygun olarak hareket etmekteydiler. Samsun Rum Metropoliti, Karadeniz’de bir Rum PontusHükümeti tesis etmek amacıyla devamlı ve
programlı bir şekilde faaliyetlerine devam ediyordu.Metropolit, Samsun bölgesinde kurulan Pontusçu çetelerin tebligat ve talimatlarını çetereislerine ulaştırmakta ve çete faaliyetlerini organize etmekteydi. Bu Metropolit, sadeceSamsun merkezi ile bağlı köylerdeki Rum çetelerinin değil, askerî açıdan 15. Fırka’nın yetki sahasına giren yerlerdeki bütün Rum çetelerinin faaliyetlerini de organize etmekte ve bu çeteleriPontusçuluk davasına hazırlamaktaydı.Trabzon Metropoliti Hrisantos Karadeniz Bölgesi’nde yoğun bir şekilde faaliyetgösteren metropolitlerin başında yer alıyordu. Daha önce de belirtildiği üzere 1916 Nisan’ındaTrabzon’u Rus Ordusu işgal edince Hristantos, yerel Rum yönetiminin başına geçti.
Rum Matbuat Cemiyeti:
Karadeniz’de Rum propagandasının en etkili faaliyetlerinden biri de yayıncılıktı. Dergi, kitap, broşür tarzındaki çalışmaların, halk üzerindeki etkisi büyüktü.İstanbul’daki Rum cemiyetleri içerisinde kültürel konularda çalışan
cemiyetlerden biri, RumMatbuat Cemiyeti idi
Kara Kitap’ ın bu cemiyet tarafından yazıldığı tahmin edilmektedir
.Rum Göçmenler Cemiyeti:
Yunanistan ve Rusya, Wilson İlkeleri’ne bağlı olarak Rumnüfusunu çoğaltmak amacıyla bölgeye Rum göçmenlerini yerleştirmeye başladı. Cemiyet’inPontus İlhak ve İstiklal Komitesi’ne bağlı olup onlar adına faaliyet göstermekteydi
. Rum Göçmenler Cemiyeti, mütarekeden sonra İstanbul Patrikhanesi’ne bağlı Trakya ve Anadolumetropolitlerinin ortak çabalarıyla faaliyete geçti. Cemiyetin amacı, I. Dünya Savaşı’ndaYunanistan, Adalar, Güney Rusya ve diğer yerlere göç ettiği kabul edilen Rumların eskiyerlerine dönmelerini sağlamaktı. Cemiyet bu amaç doğrultusunda Karadeniz bölgesineRumların getirilmesi için çalışmıştır.
Rum Millî Müdafaa Cemiyeti:1908’de kurulan Rum Milli Müdafaa Cemiyeti’ninKaradeniz kıyılarında ve iç kısımlarda şubeleri vardı. Ünye, Fatsa, Kırşehir, Kavak, İnebolu,Havza, Çarşamba, Bafra, Sinop, Kayseri, Ürgüp ve Tokat en etkili şubeleriydi
Cemiyetin amacı, 20 yaşına gelen her Rum’un bir silah sahibi olmasını sağlamaktı.Metropolithane, zenginlerden alınacak parayla Rumlara silah temin edecekti. Rumlar arasında propaganda yaparak ayaklanmalarını teşvik etmekteydiler. Devletin zayıf olduğu yer ve zamanlarda çeteleri harekete geçirip Pontusçuluk faaliyetlerine yardım etmek de cemiyetinamaçları arasındaydı.
Her köy ve kasabanın nüfusuna göre Rum çeteleri oluşturuldu. Bölükler halinde, askerîdisiplin içinde çalışılıyordu. Her bölük, bir başka ile iki üyeden meydana gelen bir heyet tarafından idare ediliyordu. Cemiyetin askerî teşkilatına katılanlara “Hz. İsa, vatan, Pontus vemillet” adına yemin ettirilmekteydi. Görevini yapamayanlar ve muhalefet edenler isecezalandırılıyordu. Suçlu bulunanlar bazen metropolitler tarafından bazen de kendilerininkurduğu bir mahkemede yargılanırdı
. Özellikle Samsun ve çevresinde faaliyette bulunan “Mukaddes Anadolu Rum Cemiyeti”; para toplayarak, teşkilata girmeyen veya yardım
etmeyenleri korkutup sindirerek çalışmalarını sürdürdü
Cemiyet, Ankara Hükümeti’ni, bütün Rumları yok etmeye çalışmakla suçladı. Buyüzden Büyük Devletler, duruma müdahale etmeliydiler. Cemiyet faaliyetleri ile dünya kamuoyunda ses getirmeye çalışıyordu.
Pontus Cemiyeti:
Bu cemiyetin amacı, Rize’den İstanbul Boğazı’na kadar uzanankuzey Anadolu toprakları üzerinde bir Pontus Devleti kurmaktı.Pontus Cemiyeti’nin siyasî faaliyetlerde bulunması iddiasıyla Merzifon’da bulunanAmerikan Mektebi ve Hastanesi, Amasya Mutasarrıflığı’nca kapatıldı. Bunun üzerine AmerikaFevkalade Komiserliği adı geçen yerlerin açılması ve memurlarının görevlerine döndürülmesine dair protesto gönderdi. Ancak Hükümet
Anadolu’yla münasebeti bulunmadığı gerekçesiyle bu isteklerini reddetti
Rum Pontus Cemiyeti, Mart ayında Pontus adıyla bir gazete yayımlamaya ve bütün bölgede dağıtmaya başladı
. Gazetenin ilk sayısında “Trabzon Vilayeti’nde RumCumhuriyeti’nin kurulması amacıyla” yayımlamakta olduğu duyuruluyordu
Karadeniz’de Rum Göç Hareketleri
I. Dünya Savaşı sırasında çeşitli sebeplerden dolayı Rusya ve Yunanistan’a göç edenRumlar geri dönerken Osmanlı Devleti vatandaşı olmayan Rumlar da bölgeye getirilmeyeçalışılmıştı. Bu göçler çeşitli zamanlarda Karabekir tarafından dile getirilmiştir. Karabekirgöçlerin Karadeniz Bölgesi’ne zarar vereceği ve kabullerin yapılmamasının gerektiğinivurguluyordu. Böylelikle Osmanlı vatandaşı olmayan Rumların Karadeniz’e girmeleri
engellendi.Trabzon a
halisinden olup savaş zamanı Rusya’ya giden Rumların geri dönerek bölgede Rum nüfusunun artmasını sağlamada Yunan Hükümeti teşvik etmiştir
. Aynı zamanda Rusya’dan göç eden Rumlara, Yunan vapurları da yardım etmişti. Bolşeviklerin Rusya’daki başarıları üzerine Batum ve Poti’ye göçe mecbur kalan Rumlar burada da kalmak istemeyerek eski yurtları olan Osmanlı Devleti’ne dönmek istiyordu. Ancak Hariciye Nezareti, böyle bir
göçü uygun bulmuyordu
Rusya’dan gelen Rumların Karadeniz sahillerine geleceğini haber alan bölge halkı vesandalcılar buna engel olmak için Karadeniz’e gelen Rumları sahile çıkartmadı
. Bu durum karşısında, gelen Rumlara Yunan Donanması’nın yardım edeceği istihbaratları da alındı. PontusDevleti kurma amacındaki Rumların aynı zamanda Rusya’da bulunan Rumları da bölgeyeçekmek için büyük gayret içinde Samsun’da Amerikan Piskoposu Ermeni KevorkIpronasyan’ın Samsun’a geldiği 17 Mayıs 1919’da savaştan önce ve savaş sırasında Rusya’yagöç etmiş olduklarını iddia ettiği 500 kişi Novorossisk’ten Yunan vapurlarıyla Karadeniz
sahillerine getirildi
Rum Çetecilerinin Faaliyetleri
1919 senesinde bölgedeki Rum faaliyetleri, yoğun bir şekilde devam ederken özellikleolaylar Samsun bölgesinde yoğunlaşmıştı. Rum çetelerinin Samsun’daki eşkıyalık faaliyetlerihakkında Türk arşivleri köyler ve nahiyelerde meydana gelen can ve mal kaybını ayrıntılı olarak verilmektedir
Rum çeteleri, Samsun’un Boşalan Köyü’ne baskın düzenleyerek bazı evleri yaktılar
17 Mart 1919 tarihinde Samsun’a giden Deveciler, Yağbasan Köyü civarında yaklaşık yüzkişiyi bulan Rum eşkıyası tarafından durduruldu. Eşkıyalar, devecilerin ikisini öldürerekeşyalarını gasp etti
. Samsun’un Şinik Köyü’nü İslâm çetesi basınca karşılığında Rum çeteside Müslüman köyü bastı
. Samsun’a tabi Kavak Nahiyesi’nin Hacılı Köyü’nde yaşayanRumeli muhacirlerinden biri, Rum eşkıyası tarafından katledildi. Karapınar Köyü’ne ait 12sığır, bir Rum eşkıyası tarafından gasp edildi
Mayısın ikinci günü Bafra yolu üzerinde Rum, Arnavut ve Gürcülerden oluşan 20kişilik bir çete Bafra’ya gitmek üzere olan yük arabalarından üç arabacı, üç yolcu ve dokuzhayvanı alarak götürdü
. Bafra’nın köylerine taarruz ederek ahaliyi katledip, paralarını gasbeden Rum eşkıyanın vukuatlarını hakkında detaylı raporlar yazılmaktadır.
Diğer taraftanSamsun ve Köprü civarında haydutluk yapan Rum çeteleri birleşerek üç bin kişilik bir kuvvetleKöprü civarındaki bir köye hücum ettiler. Bu olay üzerine Amasya’dan gönderilen yüz kişilikmüfreze gücü, doğal olarak yeterli olmadı
Fevzi Paşa ile Ziya Bey, 22 Ağustos 1919’da gönderdikleri ilk raporda; mütarekedensonra Samsun ve Trabzon’da azınlıklar tarafından Rum çetelerinin oluşturulduğunu bu civaraRusya ve başka yerlerden de göçmen sıfatıyla Rumların gönderildiği ve bu suretle bir PontusDevleti kurulmak istenildiği bildirildi. Ayrıca doğuda Ermeni Devleti kurulacağı endişesindendolayı bölgedeki halkın resmî izinle cemiyetler kurduğu, İzmir’in işgali olayının ise bukuruluşları Erzurum’da bir kongre yapmaya sevk ettiği, Müslümanlar tarafından kurulmuş tek bir çete bulunmadığı, halkın hilafet makamına bağlı olduğu, buna karşılık Rumlardan oluşan pek çok gizli/açık çetenin bulunduğu da belirtildi
Trabzon sahillerine Batum’dan getirilen teçhizatın çıkarılacağını ve bu durumun Rumveya Ermeni çeteleriyle ilgili bir durum olduğu da ayrıca ifade ediliyordu
.Silah ve cephaneyle donatılan Rum çeteleri, İzmir’in işgalinden sonra Trabzon’dakendilerini göstermeye başladı. Yine de Samsun bölgesindeki çeteler kadar etkili olamadılar.Karabekir Paşa, 24 Ağustos 1919’da Harbiye Nezareti’ne gönderdiği telgrafta milletler arasındaherhangi bir sebepten dolayı asayişsizlik meydana gelmediğini, Rum çetelerinin ve propagandacılarının tahrik ve teşviklerine rağmen alınan önlemler sayesinde asayişin bozulmasına yol açabilecek bir olaya izin verilmediğini, muhacir adıyla gelenlerin silah,cephane vs. askerî malzemeyi vilayete sokmamaları için de hem valilik hem de kolordutarafından gerekli önlemlerin
alındığını, yazarak Rum çetelerinin bu bölgedeki etkilerinin nasılazaltıldığını açıklıyordu
27 Ağustos 1919 tarihinde, III. Ordu Müfettiş Vekili olarak Kâzım Karabekir,Karadeniz Bölgesi’ndeki Ermeni ve Rum faaliyetlerini Trabzon, Kastamonu Vilayetlerine,Canik Mutasarrıflığı ile III. ve XX. Kolordu Kumandanlıklarına bildirerek istihbaratın daha sağlam hale getirilmesini istedi
. Samsun ve Havza çevresinde eşkıyalık devam ediyordu. Bufaaliyetler, kontrol altında tutulamadığı için önemli bir gelişme de kaydedilmemişti
.Erkan-ı Harbiye Reisi Lütfi Bey tarafından verilen bilgiye göre; Erbaa, Ünye,Çarşamba civarında eşkıyalık olayları devam ediyordu
. Samsun’dan Bafra’ya gitmekte olan bir yolcu arabası, İncesu civarında eşkıyanın saldırısına uğradı. Arabayı çeken hayvan, eşkıyatarafından gasp edildi ve yolculardan haber alınamadı. Yine Samsun civarındaki bir köyde, 300kadar koyun ele geçirildi. Bu durum karşısında jandarma ile birlikte kuvvetli bir müfrezegönderildi. Bafra civarında üç asker, Karga Deresi civarında yaklaşık 50 kişilik bir çeteylekarşılaştı. İki asker kaçarak kurtuldu; ancak biri, eşyaları ile birlikte eşkıya tarafındanyakalandı
. Mayıs 1919’da yaşanan Samsun ve çevresinde eşkıyalık olayları ve bunlara karşıalınan tedbirler ilgi çekici idi. Zira bölgede yaşanan olaylar köy ve nahiyeler belirtilerekuğranılan zararlar ve dahil olmak üzere ayrıntılı bilgi veriliyordu
1920 yılı sonuna kadar Samsun’da Rum çeteleri tarafından 699 Türk öldürüldü, 59’uyaralandı, 15’i dağa kaldırıldı, 13 kadına da tecavüz edildi. Ayrıca 40 köy ve 27 çiftlik yakıldı,111 köy yağmalandı, bir milyon liralık büyükbaş hayvan ve 10 milyon liralık gayrimenkule dezarar verildi. Aynı yıl Terme ve Çarşamba’da Rum çeteleri, 15 Türk’ü öldürdü; 335 ev, iki cami
ve iki okul da yakıldı
Sonuç
İtilaf Devletleri, Mondros Mütarekesi’nden sonra Wilson Prensipleri’ne dayanarakKaradeniz Bölgesi’nde Osmanlı Devleti’ne müdahale etmeye çalıştılar. Rum çete vecemiyetlerini destekleyip teşvik ettiler. Bölgede yaşayan Rum din adamları ve Rum aydınları bir devlet kurulması için uygun zeminin oluştuğunu düşünüyordu. Bir süreliğine PontusHükümeti adı verilen bir heyet kurulmuş ancak uzun ömürlü olmamıştı. Yapılan çalışmaların başarısız olmasının en büyük sebebi faaliyetlerin kişisel boyutlarda kalmasıydı. Diğer taraftan30 Ocak 1923’te Türk Yunan hükümetleri arasında Lozan’da Nüfus Mübadele Antlaşması imzalandı. Bu antlaşmayla birlikte Karadeniz’de bulunan Rumlar mübadeleye tabi tutularakYunanistan’a gönderilmiştir.
ARŞİV BELGELERİ
Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi
Genel Kurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı Arşivi [=ATASE]
KİTAPLAR/MAKALELER
AKŞİN, Sina,Türkiye Tarihi, Çağdaş Türkiye 1908-1980,IV, İstanbul 1997.
ARIKOGLU, Damar, Hatıralarım, İstanbul 1961.
ARMAOĞLU, Fahir,20. Yüzyıl Siyasî Tarihi 1914-1915, Ankara 1993.
Arşiv Belgeleriyle Rum Faaliyetleri,1918-1922, I,
Genelkurmay Basımevi,Ankara 2009.ATATÜRK,
Mustafa Kemal, Nutuk, Ankara 1997.
AYDEMİR, Şevket Süreyya,Tek Adam Mustafa Kemal 1919-1922,İstanbul 1999.
AYDIN, Mehmet-DUMAN Önder, “I. Dünya Savaşı Yıllarında Çarşamba/Samsun ve Çevresinde RumÇete Faaliyetleri”, History Studies,V. 4, July 2012, s. 39-51.
BALCI, Sezai,Giresun Rumları ve Gayrimüslim Bir Belediye Başkanı: Kaptan Yorgi Konstantinidis Paşa,
İstanbul 2012.BALCIOĞLUMustafa, “Birinci Dünya Savaşı Sırasında Karadeniz’de Rum Faaliyetleri ve SivilTepki”,OTAM,S. 4, 1993, s. 94.BAYUR, Yusuf Hikmet,
Türk İnkılâbı Tarihi, II-Kısım, IV, Ankara 1983.
BİBER, T. Eray, Karadeniz Rumları ve YunanistanYeditepe Yayınevi, İstanbul 2016. Black Book the Tragedy of Pontus 1914-1922, Athens, 1922.
CEMİL, M., Lozan, I, Ankara 1933.İSTİKLÂL YOLUNDA
MİLLİ MÜCADELENİN 100. YILIÇAPA MesutUSTA Veysel,
Millî Mücadelede Trabzon Vilâyetiyle Yazışmalar,Trabzon 1995.
ÇAPA, Mesut, “Pontus Meselesinde Rum Cemiyetlerinin Rolü”, Belgelerle Türk Tarihi Dergisi Dün/Bugün/Yarın,
S. 35, Ocak 1988 İstanbul, s. 68-70.
ÇAPA, Mesut, Pontus Meselesi Trabzon ve Giresun’da Milli Mücadele, Ankara 1993.
EFİLOĞLU, Ahmet,
Osmanlı Rumları Göç ve Tehcir 1912-1918,İstanbul2011.
EKEN,Halit,
Bir Milli Mücadele Valisi ve Anıları: Kapancızade Hamit Bey, İstanbul 2008. ERDEM,
Nilüfer,Yunan Tarihçiliğinin Gözüyle Anadolu Harekatı (1919-1923),
Basılmamış DoktoraTezi, İstanbul Üniversitesi İstanbul 2009.
GÖKBİLGİN, M. T., Milli Mücadeleye Başlarken II , Ankara 1995.GÜLER, Ali,Yakın Tarihimizde Pontus Meselesi ve Rum-Yunan Terör Örgütleri,Ankara 1995.
GÜLLÜ, Ramazan Erhan, “Mütareke Döneminde Yunan Kızılhaçı’nın Trabzon’daki Faaliyetleri”,
100.Yılında Mondros Mütarekesi ve Karadeniz’de Milli Mücadele Uluslararası Sempozyumu Bildiriler, Kitabı-II,Editörler: ÖKSÜZ Hikmet-
OKUR Mehmet vd., Karadeniz Teknik Üniversitesi Yayınları,Trabzon 2019, s. 779-790.GÜVEMLİ, Fevzi, Bir Zamanlar Ordu- Anılar , Haz., İbr ahim Dizman, Ankara 1999. Karadeniz’de İsyan Mübadele ve Propaganda
, Ed.: İ. H. Demircioğlu-R. Çiçek -M. Okur, YeditepeYayınevi, İstanbul 2019. Η Σφαγη των Ποντιων,Ελευθεροτυπία 2010 ( İ Sfagi ton Pontio,
Εlefterotipia 2010).ÖZEL,Sabahattin, Milli Mücadelede Trabzon, İstanbul 2012.ΜΑΛΚΙΔΗΣΘεοφανης Η ΓενοκτονιαΤων ΕλληνωνΤουΠοντου ,
Ιστορια , Πολιτικκη Και Αναγνωριση,Αθηνα 2008 (Malkidis Teofanis, İ Genoktonia Ton Ellinon Tu Pontu, İstoria, Politikki ke anagnorisi,Atina 2008). Pontus Meselesi,
Yay. Haz.: Yusuf Gedikli, İstanbul 2009.
SERTOĞLU, Mithat, “Pontus Meselesine Ait Bazı Vesikalar",Türk Kültürü, S.231, s. 23.
SONYEL, S. R.,Türk Kurtuluş Savaşı ve Dış Politika I, Ankara, 1995.SOYSAL, İsmail,Tarihçeleriyle ve Açıklamaları İle Birlikte Türkiye’nin Siyasal Andlaşmaları 1920
-1945,Ankara 1989.
ŞAHİN, M. S., Fener Patrikhanesi ve Türkiye,
İstanbul 1999.
TANSEL, Selahattin,Mondros’tan Mudanya’ya Kadar,stanbul 1991.
TOPALLI, Osman Fikret, Müdafaa-i Hukuk ve İstiklal Harbi Tarihinde Giresun,
Haz.: Veysel Usta,Trabzon 2011.
Türk İstiklal Harbi: İstiklal harbinde ayaklanmalar (1919-1921), Ankara 1974.TÜRKMEN, Zekeriya,
Mütareke Döneminde Ordunun Durumu ve Yeniden Yapılanması (1918-1920), Ankara 2001.
Türk-Yunan İlişkilerinin Dünü, Bugünü, Yarını
,Harp Akademileri Yayınları, İstanbul 1994.
ÜNALP, F. Rezzan,
Trabzon’un İşgalinden Harşit Savunmasına Birinci Dünya Harbinde Karadeniz,
Serander Yayınları, Trabzon 2019.
YERASİMOS, Stefanos, “Pontus Meselesi (1912-1923)”,
Toplum ve Bilim, 43/44 Güz 1988-K ış 1989,s. 33-76.
İNTERNET KAYNAKLARI
http://www.pontos-news.gr/celebrity/172725/vasil-agas-vasileios-anthopoylos
(Erişim Tarihi:
24.02.2020).http://www.pontos-news.gr/celebrity/173706/konstantinidis-konstantinos
(Erişim Tarihi: 20.02.2020).
http://www.pontos-news.gr/pontic-article/165074/syntomo-hroniko-tis-isto... pontos
(Erişim Tarihi: 21.02.2020).
TUĞBA ERAY- BİLGİ AMAÇLIDIR - ÇOĞALTILAMAZ 07-11-2021
