MİLLİ MÜCADELE YILLARINDA KARADENİZ’DE RUM FAALİYETLERİ1
Dr. Öğr. Üyesi Tuğba ERAY BİBER
ÖZET
I. Dünya Savaşı yıllarında Karadeniz’de çeteler halinde örgütlenen Rumların faaliyetleri Türk
ahali arasında büyük bir korku ve endişeye sebep olmuştur. Rumlar sadece eşkıyalık faaliyetleri değil
aynı zamanda siyasî anlamda örgütlenmeye çalışmışlardır. Bölgedeki Rum cemiyet ve çeteleri
Yunanistan’ın himayesi altında bulunuyordu. Aynı dönemde Rusların Karadeniz’i işgali ile birlikte
bölgede Rum faaliyetleri artmıştır. I. Dünya Savaşı sırasında önlemler alınmış olmasına rağmen
Rumların çetecilik ve casusluk faaliyetlerine son verilemedi. Bu faaliyetler neticesinde Osmanlı Devleti,
Karadeniz Bölgesi’nde yaşayan Rumların iç bölgelere tehcirine karar verdi (1916). Rumlar, Mondros
Mütarekesi’nden sonra da faaliyetlerine devam etmiştir. Doğu Karadeniz’de Pontus Hükümeti kurmaya
çalışan Rumlar, batılı devletlerden de yardım istiyorlardı. Mustafa Kemal 9. Ordu Müfettişi olarak 19
Mayıs 1919’da Samsun’a gittiğinde Rum çetecilerinin faaliyetleri devam ediyordu. Rum çeteleri
hakkında Başbakanlık Osmanlı Arşivi’ndeki kayıtlar, köyler ve nahiyelerde meydana gelen can ve mal
kaybını ayrıntılı olarak vermektedir. Bu çalışmada, Milli Mücadele yıllarında Karadeniz Rumlarının
çetecilik ve siyasî örgütlenmeleri ele alınacaktır.
Anahtar Kelimeler: Karadeniz Rumları, Rum Çeteleri, Rum Faaliyetleri
Giriş
I. Dünya Savaşı’nda birçok cephede savaşan Osmanlı Devleti, doğuda da Ruslara karşı
mücadele ediyordu. Ancak Osmanlı kuvvetleri Ruslara karşı mücadelesinde geri çekilmek
zorunda kaldı. Bu süreçten sonra Ruslar, 1916 yılı başlarında Trabzon yönünde harekâta
geçerek 8 Mart’ta Rize’yi işgal etti2
. Rusların Karadeniz’de ilerlemesinde Rumların işbirliği
yaparak çetecilik, cemiyet ve casusluk faaliyetleri tespit edilmişti. Bu durum karşısında
önlemler alınmasına rağmen bu faaliyetlere son verilemedi. Türk Ordusu’na savaş açan ve
düşmana casusluk yapan Rumlar için Harbiye Nazırı Enver Paşa tarafından mart ayında tehcir
kararı verildi3
. Tehcir uygulaması sırasında bazı Rumlar karşı koymuş ve firar olayları
yaşanmıştı.
1 Tuğba Eray Biber, Karadeniz Rumları ve Yunanistan, Yeditepe Yayınevi, İstanbul 2016. Adlı eserin ilgili
bölümlerinin yeniden düzenlenmiş halidir.
Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü, öğretim üyesi,
tugbaeray@gmail.com
2 Yusuf Hikmet Bayur, Türk İnkılâbı Tarihi, II- Kısım, IV, Ankara 1983, s. 64; Sabahattin Özel, Milli Mücadelede
Trabzon, İstanbul 2012, s. 8. 3
Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BOA), DH.ŞFR, nr.
519/16, 25 Nisan 1332; Mustafa Balcıoğlu, “Birinci Dünya Savaşı Sırasında Karadeniz’de Rum Faaliyetleri ve
Sivil Tepki”, OTAM, S. 4, 1993, s. 94.
168
Rus Ordusu Nisan ayında Trabzon’u işgal edince Trabzon metropoliti Hrisantos, onlarla
işbirliği yaptı. Yeni bir belediye seçimi yapılarak çoğunluğu Rum olan belediye meclisi
kuruldu. Böylelikle Trabzon’da geçici süre de olsa yönetimde Rum egemenliği söz konusu
oldu. Bu durum bölgedeki Rumların kendilerine olan güvenini arttırdı. Diğer taraftan Ruslar,
Çarşamba ve çevresindeki Rum çetelerinin etkinliğini arttırabilmek için silah, cephane ve para
yardımında bulunuyordu. Rum çetecileri, Rus ve Ermeni subaylardan silah ve bomba eğitimi
almaktaydılar4
.
Batı Pontus lideri olarak görülen Vasil Usta, Haziran 1916’da Trabzon’da Rus casus
teşkilatının lideri Albay Artatov’la görüştü. Bu görüşmeden sonra Rusların verdiği 2 bin silahla
birlikte casusluk yapmak, çeteleri teşkilatlandırmak ve ayaklanmaları teşvik etmek için
Samsun’a geçti. Daha sonraki süreçte Vasil Usta Sivas’a gidip Niksar, Reşadiye-Tokat
çevresinde genel ayaklanma başlatmak üzere 10 bin kadar gönüllü toplamıştır. Rumlar,
Müslüman ahaliye karşı çok büyük katliamlar yaptı5
. Yunan kaynakları Vasil Usta6 başta olmak
üzere diğer çete liderleri ve faaliyetleri hakkında detaylı bilgiler vermektedir.
Bölgede otorite eksikliği ve bir kısmının işgal altında olmasından dolayı çetecilik
olayları, 1917 yılında arttı. Canik Mutasarrıfı’nın raporuna göre, Samsun Kazası’nda 15,
Bafra’da 13, Çarşamba’da 15, Ünye’de 6, Terme’de 3, Giresun ve Ordu’da birer çete mevcuttu.
Bu çeteler köyleri basıyorlar, yiyecek ve hayvanlara el koyuyorlar, insanları evlere doldurup
evleri ateşe veriyorlar, çocuklara ve kadınlara işkence ediyorlar, postalara ve askerlere de
saldırıyorlardı7
.
Trabzon’u işgal eden Ruslar, 1917 İhtilali ile şehirden çıkmak zorunda kaldılar.
Trabzon, 24 Şubat 1918’de 37. Tümen tarafından çetelerin işgalinden kurtarıldı8
. I. Dünya
4
Mehmet Aydın-Önder Duman, “I. Dünya Savaşı Yıllarında Çarşamba/Samsun ve Çevresinde Rum Çete
Faaliyetleri”, History Studies, V. 4, July 2012, s. 42. 5 Stefanos Yerasimos, “Pontus Meselesi (1912-1923)”, Toplum ve Bilim, 43/44 Güz 1988-Kış 1989, s. 36.
6
“Βασίλ-αγάς (Βασίλειος Ανθόπουλος)”,
http://www.pontos-news.gr/celebrity/172725/vasil-agas-vasileios-anthopoylos (Erişim Tarihi: 24.02.2020). 7
Ahmet Efiloğlu, Osmanlı Rumları Göç ve Tehcir 1912-1918, İstanbul 2011.
s. 262; Mehmet Aydın-Önder Duman, “I. Dünya Savaşı Yıllarında Çarşamba/Samsun ve Çevresinde Rum Çete
Faaliyetleri”, History Studies, V. 4, July 2012, s. 41. 8 F. Rezzan Ünalp, Trabzon’un İşgalinden Harşit Savunmasına Birinci Dünya Harbinde Karadeniz, Serander
Yayınları, Trabzon 2019, s. 109.
169
Savaşı sonunda taraflar arasında 30 Ekim 1918’de Mondros Mütarekesi imzalandı9
. Mütareke
şartları Osmanlı Devleti’nin bağımsızlığını yok etmeye uygun bir yapıya sahipti10.
Milli Mücadele Başlarında Karadeniz Rumları
Mondros Mütarekesi şartlarına göre diğer bölgelerde olduğu gibi Karadeniz Bölgesi’nde
de silahların toplatılması gerekiyordu. İngilizler ve Fransızlar Samsun’da toplanan silahlara
Türklerin el koyduğunu iddia ediyordu11. Bu konuyla ilgili Amasya ve Merzifon’da askerî
depolardaki silahların subaylar tarafından halka dağıtıldığı ve o bölgede bulunan bazı
kimselerin silahaltına alındığı haberleri yayıldı12.
Mustafa Kemal Paşa, Doğu Karadeniz ve Doğu Anadolu’daki asayişi sağlamak için 30
Nisan 1919’da IX. Ordu Kıtaatı Müfettişliği’ne atandı. 1919 senesinde bölgedeki Rum
faaliyetleri, devam ederken özellikle olaylar Samsun bölgesinde yoğunlaşmıştı. Rum
çetelerinin Samsun’daki eşkıyalık faaliyetleri hakkında Türk arşivlerindeki belgeler köyler ve
nahiyelerde meydana gelen can ve mal kaybını ayrıntılı olarak vermektedir.
Karadeniz Rumlarının Teşkilatlanmaları
Karadeniz Bölgesi’nde Rum Devleti kurmaya yönelik düşünceler, 1917 yılı sonlarında
dile getirilmeye başlandı. Bunu ilk kez dile getiren Giresun Belediye Başkanlarından Kara
Yorgi’nin oğlu Konstantin Konstantinidis’ti. 22 Ocak 1918 tarihinde Marsilya’da düzenlenen
I. Pan-Pontus Kongresi’nde bağımsız bir Pontus Devleti’nin kurulması önerildi13.
4 Şubat 1918 tarihinde Marsilya’da toplanan Tüm Pontuslular Kongresi’nde 2 Kasım
1918’de Konstantinidis başkan seçildiϭϰ. Aralık 1919’da Batum’da “Pontus Cumhuriyeti”
9 F. Armaoğlu, 20. Yüzyıl Siyasî Tarihi 1914-1915, s. 99-148. Anlaşma maddeleri için bkz.: İsmail Soysal,
Tarihçeleriyle ve Açıklamaları İle Birlikte Türkiye’nin Siyasal Andlaşmaları 1920-1945, I, s. 12-14; Sina Akşin,
Türkiye Tarihi, Çağdaş Türkiye 1908-1980, IV, s. 52-59; Harp Akademileri Yayınları, Türk-Yunan İlişkilerinin
Dünü, Bugünü, Yarını, İstanbul 1994, s. 37-39. 10 M. Cemil, Lozan, I, Ankara 1933, s. 202-203. 11BOA, DH.KMS, nr. 50-1/79, 1337.B.18 (19 Nisan 1919); Zekeriya Türkmen, Mütareke Döneminde Ordunun
Durumu ve Yeniden Yapılanması (1918-1920), Ankara 2001, s. 68-69. 12BOA, DH.KMS, nr. 50-1/75, 1337.B.9 (10 Nisan 1919). 13Sezai Balcı, Giresun Rumları ve Gayrimüslim Bir Belediye Başkanı: Kaptan Yorgi Konstantinidis Paşa, İstanbul
2012, s. 49. Görüşmeler esnasında Temmuz 1918’de Rusya ve Bakü Pontuslularının Konferansı’nda bağımsızlık
ilan edildi. Konstantinidis, Troçki’ye telgraf yazarak bağımsızlık hareketine destek istedi. Bkz.: Θεοφανης
Μαλκιδης, Η Γενοκτονια Των Ελληνων Του Ποντου, Ιστορια, πολιτικκη και αναγνωριση, Αθηνα 2008 (Teofanis
Malkidis, İ Genoktonia Ton Ellinon Tu Pontu, İstoria, Politikki ke anagnorisi, Atina 2008), σ. 213.
14 Ö. S. Coşar, İstiklal Harbi Gazetesi, 21 Kasım 1919; S. Balcı, a.g.e., s. 49-50; “Κωνσταντινίδης
Κωνσταντίνος”
http://www.pontos-news.gr/celebrity/173706/konstantinidis-konstantinos (Erişim tarihi: 20.02.2020).
adıyla Yunan görevlilerinden oluşan bir idare heyeti kuruldu ve göreve başladıϭϱ. Pontus
Cumhuriyeti/Heyeti resmileşmek adına, kurumsallaşmaya çalışıp, varlığını resmen ispat etmek
üzere kendi adına seyahat belgeleri düzenlendi. Batum “Pontus Cumhuriyeti” İdare Heyeti,
Rum yolculara pasaport veriyorduϭϲ. Pontus Komitesi üyeleri tarafından ve bir başkandan
oluşan bir mahkeme kuruldu ve bu mahkemede kendilerine karşı gelen Rumlar yargılanmaya
başlandıϭϳ. Aynı zamanda Pontus Cumhuriyeti haritası Dr. G. Goipis tarafından İstanbul’da
tasarlandıϭϴ. Diğer taraftan Batum’da Pontus Ulusal Konseyi tarafından haftada iki kere çıkmak
üzere Özgür/Serbest Pontus adında bir gazete yayınlanmaya başladı. Bu gazetenin yayın işi
Karadeniz Rumlarından Theofylaktos K. Thefylaktou üzerindeydiϭϵ. Bu yayınlarla propaganda
çalışmaları yapılarak kamuoyu etkilenmeye çalışılmıştır.
Din Adamlarının Bölgedeki Rolü
Samsun/Amasya Metropoliti Germanos Samsun’da bulunan Kadıköy Mahallesi’nde, ilk
silahlı teşkilatı kurdu20. Samsun merkezindeki metropolithane, çete reislerini Pontusçu amaçlar
doğrultusunda teşvik ediyordu. Çete reisleri, bu metropolithaneden aldıkları emir ve talimata
uygun olarak hareket etmekteydiler. Samsun Rum Metropoliti, Karadeniz’de bir Rum Pontus
Hükümeti tesis etmek amacıyla devamlı ve programlı bir şekilde faaliyetlerine devam ediyordu.
Metropolit, Samsun bölgesinde kurulan Pontusçu çetelerin tebligat ve talimatlarını çete
reislerine ulaştırmakta ve çete faaliyetlerini organize etmekteydi. Bu Metropolit, sadece
Samsun merkezi ile bağlı köylerdeki Rum çetelerinin değil, askerî açıdan 15. Fırka’nın yetki
sahasına giren yerlerdeki bütün Rum çetelerinin faaliyetlerini de organize etmekte ve bu çeteleri
Pontusçuluk davasına hazırlamaktaydı.
Trabzon Metropoliti Hrisantos Karadeniz Bölgesi’nde yoğun bir şekilde faaliyet
gösteren metropolitlerin başında yer alıyordu. Daha önce de belirtildiği üzere 1916 Nisan’ında
Trabzon’u Rus Ordusu işgal edince Hristantos, yerel Rum yönetiminin başına geçti.
15Ö. S. Coşar, İstiklal Harbi Gazetesi, 19 Aralık 1919, s. 2; Arşiv Belgeleriyle Rum Faaliyetleri (ABRF), 1918-
1922, I, Ankara 2009, 156; Nutuk, s. 418. 16Arşiv Belgeleriyle Rum Faaliyetleri 1918-1922, I, Ankara 2009, s. 156. 17BOA, HR.İM, nr. 60/39, 1 Haziran 1922. 18 Η Σφαγη των Ποντιων, Ελευθεροτυπία 2010, σ. 171 (İ Sfagi ton Pontion, Εlefterotipia 2010, s. 171). 19Pontus Meselesi, Yay. Haz.: Gedikli, s. 105; M. S. Şahin, Fener Patrikhanesi ve Türkiye, İstanbul 1999, s. 236.
http://www.pontos-news.gr/pontic-article/165074/syntomo-hroniko-tis-isto...
(Erişim Tarihi: 21.02.2020).
20 S. Yerasimos, a.g.m., s. 36
171
Hrisantos Yunan harp gemisiyle önce Marsilya’ya sonra da Paris’e gitti21. Hrisantos,
bölge ile ilgili sunduğu muhtırada bağımsızlık talep etmeyip, otonomi hatta Rum-Ermeni
Federasyonu çerçevesinde bir otonomi istedi22. Hrisantos’un bu talepleri, İtilaf Devletleri
yöneticileri tarafından ciddiye alınmadı23.
Trabzon Metropoliti Hrisantos ve Samsun Metropoliti Germanos gibi din adamları
Rumlara tavsiyelerde bulunarak örgütlenmelerinde yardım etmişlerdi. Trabzon Metropoliti
Hrisantos sadece Anadolu topraklarında değil, aynı zamanda yurtdışında da propaganda
faaliyetlerinde bulunarak Germanos ise silahlı mücadeleye destek vermekteydi.
Karadeniz Bölgesindeki Rum Cemiyetleri
Yunan/Rum Salib-i Ahmer (Kızılhaç) Cemiyeti: Rum Salib-i Ahmer Cemiyeti,
Mavri Mira Cemiyeti ile bağlantılı bir şekilde çalışıyordu24. İstanbul, İzmir, Trabzon ve Samsun
çevresinde Rum ve Ermeni Salib-i Ahmer Şubeleri açıldı. Hilal-i Ahmer (Kızılay) yetkilileri
uluslararası antlaşmalara göre, Osmanlı topraklarında insani yardım kuruluşu olarak sadece
Hilal-i Ahmer’in bulunabileceğini belirtmişlerdir. Salib-i Ahmer şubelerinin açılmasının iyi
niyetli olmadığı ve açılan şubelerin kapatılması isteniyordu25.
Yunan/Rum Salib-i Ahmer Cemiyeti’nin Başkanı Mösyö Antipa, Karadeniz Bölgesi’ne
gittiğinde örgütün bir şubesinin Ordu’da da kurulacağını söyledi. Giresun’a bu amaçla ilaç ve
sağlık gereçleri getiren gemi, bölgedeki Rumlarca törenlerle ve şenlikler yapılarak karşılandı26.
Karadeniz Bölgesi’ne savaş yaralarını sarmak için Yunanistan tarafından gönderilen
Salib-i Ahmer Heyeti bölgede sadece yardım değil, aynı zamanda propaganda çalışmaları da
yapıyordu. Yunan Salib-i Ahmer vapuru, Mayıs 1919’da Trabzon’a doğru yola çıktı. Samsun
Metropolit’i Germanos’un da bu vapurla beraber hareket ettiği bilinmekteydi27. Yine aynı ay
içerisinde Giresun’a gelen Yunan Salib-i Ahmer vapuru, Rumlar tarafından büyük bir coşkuyla
karşılandı28. Bölgeye Salib-i Ahmer vapurlarıyla gelen kişilerin bölgede propaganda yaparak
bölgede çetecilere yardım ettiği bilinmektedir.
Ϯϭ BOA, DH.KMS, nr. 49-2/52, 1338.M.9 (4 Ekim 1919). 22S. R. Sonyel, Türk Kurtuluş Savaşı ve Dış Politika I, Ankara, 1995, s. 40; Nilüfer Erdem, Yunan Tarihçiliğinin
Gözüyle Anadolu Harekatı (1919-1923), Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi İstanbul 2009, s. 132. Ϯϯ S. Özel, Milli Mücadele Trabzon, s. 44. 24Selahattin Tansel, Mondros’tan Mudanya’ya Kadar, s. 92; Ali Güler, Yakın Tarihimizde Pontus Meselesi ve
Rum-Yunan Terör Örgütleri, s. 36; Nutuk, s. 1. 25 Ramazan Erhan Güllü, “Mütareke Döneminde Yunan Kızılhaçı’nın Trabzon’daki Faaliyetleri”, 100. Yılında
Mondros Mütarekesi ve Karadeniz’de Milli Mücadele Uluslararası Sempozyumu Bildiriler, Kitabı-II, Editörler:
Hikmet Öksüz-Mehmet Okur vd., Karadeniz Teknik Üniversitesi Yayınları, Trabzon 2019, s. 784. 26 Fevzi Güvemli, Bir Zamanlar Ordu-Anılar, Haz., İbrahim Dizman, Ankara 1999, s. 44. 27BOA, DH-ŞFR, nr. 628/119, 6 Mayıs 1335 (6 Mayıs 1919). 28Işık Gazetesi, S. 20, 11 Mayıs 1335 (11 Mayıs 1919).
172
Rum Matbuat Cemiyeti: Karadeniz’de Rum propagandasının en etkili faaliyetlerinden
biri de yayıncılıktı. Dergi, kitap, broşür tarzındaki çalışmaların, halk üzerindeki etkisi büyüktü.
İstanbul’daki Rum cemiyetleri içerisinde kültürel konularda çalışan cemiyetlerden biri, Rum
Matbuat Cemiyeti idi29. Kara Kitap30’ın bu cemiyet tarafından yazıldığı tahmin edilmektedir31.
Rum Göçmenler Cemiyeti: Yunanistan ve Rusya, Wilson İlkeleri’ne bağlı olarak Rum
nüfusunu çoğaltmak amacıyla bölgeye Rum göçmenlerini yerleştirmeye başladı. Cemiyet’in
Pontus İlhak ve İstiklal Komitesi’ne bağlı olup onlar adına faaliyet göstermekteydi32. Rum
Göçmenler Cemiyeti, mütarekeden sonra İstanbul Patrikhanesi’ne bağlı Trakya ve Anadolu
metropolitlerinin ortak çabalarıyla faaliyete geçti. Cemiyetin amacı, I. Dünya Savaşı’nda
Yunanistan, Adalar, Güney Rusya ve diğer yerlere göç ettiği kabul edilen Rumların eski
yerlerine dönmelerini sağlamaktı. Cemiyet bu amaç doğrultusunda Karadeniz bölgesine
Rumların getirilmesi için çalışmıştır.
Rum Millî Müdafaa Cemiyeti: 1908’de kurulan Rum Milli Müdafaa Cemiyeti’nin
Karadeniz kıyılarında ve iç kısımlarda şubeleri vardı. Ünye, Fatsa, Kırşehir, Kavak, İnebolu,
Havza, Çarşamba, Bafra, Sinop, Kayseri, Ürgüp ve Tokat en etkili şubeleriydi33.
Cemiyetin amacı, 20 yaşına gelen her Rum’un bir silah sahibi olmasını sağlamaktı.
Metropolithane, zenginlerden alınacak parayla Rumlara silah temin edecekti. Rumlar arasında
propaganda yaparak ayaklanmalarını teşvik etmekteydiler. Devletin zayıf olduğu yer ve
zamanlarda çeteleri harekete geçirip Pontusçuluk faaliyetlerine yardım etmek de cemiyetin
amaçları arasındaydı.
Her köy ve kasabanın nüfusuna göre Rum çeteleri oluşturuldu. Bölükler halinde, askerî
disiplin içinde çalışılıyordu. Her bölük, bir başkan ile iki üyeden meydana gelen bir heyet
tarafından idare ediliyordu. Cemiyetin askerî teşkilatına katılanlara “Hz. İsa, vatan, Pontus ve
millet” adına yemin ettirilmekteydi. Görevini yapamayanlar ve muhalefet edenler ise
cezalandırılıyordu. Suçlu bulunanlar bazen metropolitler tarafından bazen de kendilerinin
kurduğu bir mahkemede yargılanırdı34. Özellikle Samsun ve çevresinde faaliyette bulunan
29 Ali Güler, Yakın Tarihimizde Pontus Meselesi ve Rum-Yunan Terör Örgütleri, s. 38. ϯϬ Pontus soykırımı iddialarında bulunan propaganda kitabıdır. Black Book the Tragedy of Pontus 1914-1922,
Athens, 1922.
31Pontus Meselesi, Yay. Haz.: Y. Gedikli, s. 96. 32 BOA, DH ŞFR, nr. 102/88, 1337.Za.13 (10 Ağustos 1919). 33 Mesut Çapa, Pontus Meselesi Trabzon ve Giresun’da Milli Mücadele, Ankara 1993, s. 27; Mesut Çapa, “Pontus
Meselesinde Rum Cemiyetlerinin Rolü”, Belgelerle Türk Tarihi Dergisi Dün/Bugün/Yarın, S. 35, Ocak 1988
İstanbul, s. 68.
34 M. Çapa, a.g.e., s. 27-28.
173
“Mukaddes Anadolu Rum Cemiyeti”; para toplayarak, teşkilata girmeyen veya yardım
etmeyenleri korkutup sindirerek çalışmalarını sürdürdü35.
Cemiyet, Ankara Hükümeti’ni, bütün Rumları yok etmeye çalışmakla suçladı. Bu
yüzden Büyük Devletler, duruma müdahale etmeliydiler. Cemiyet faaliyetleri ile dünya
kamuoyunda ses getirmeye çalışıyordu.
Pontus Cemiyeti: Bu cemiyetin amacı, Rize’den İstanbul Boğazı’na kadar uzanan
kuzey Anadolu toprakları üzerinde bir Pontus Devleti kurmaktı.
Pontus Cemiyeti’nin siyasî faaliyetlerde bulunması iddiasıyla Merzifon’da bulunan
Amerikan Mektebi ve Hastanesi, Amasya Mutasarrıflığı’nca kapatıldı. Bunun üzerine Amerika
Fevkalade Komiserliği adı geçen yerlerin açılması ve memurlarının görevlerine
döndürülmesine dair protesto gönderdi. Ancak Hükümet Anadolu’yla münasebeti bulunmadığı
gerekçesiyle bu isteklerini reddetti36 .
Rum Pontus Cemiyeti, Mart ayında Pontus adıyla bir gazete yayımlamaya ve bütün
bölgede dağıtmaya başladı37. Gazetenin ilk sayısında “Trabzon Vilayeti’nde Rum
Cumhuriyeti’nin kurulması amacıyla” yayımlamakta olduğu duyuruluyordu38.
Karadeniz’de Rum Göç Hareketleri
I. Dünya Savaşı sırasında çeşitli sebeplerden dolayı Rusya ve Yunanistan’a göç eden
Rumlar geri dönerken Osmanlı Devleti vatandaşı olmayan Rumlar da bölgeye getirilmeye
çalışılmıştı. Bu göçler çeşitli zamanlarda Karabekir tarafından dile getirilmiştir. Karabekir
göçlerin Karadeniz Bölgesi’ne zarar vereceği ve kabullerin yapılmamasının gerektiğini
vurguluyordu. Böylelikle Osmanlı vatandaşı olmayan Rumların Karadeniz’e girmeleri
engellendi.
Trabzon ahalisinden olup savaş zamanı Rusya’ya giden Rumların geri dönerek
bölgede Rum nüfusunun artmasını sağlamada Yunan Hükümeti teşvik etmiştir39. Aynı zamanda
Rusya’dan göç eden Rumlara, Yunan vapurları da yardım etmişti. Bolşeviklerin Rusya’daki
başarıları üzerine Batum ve Poti’ye göçe mecbur kalan Rumlar burada da kalmak istemeyerek
35 "Nurettin Paşa Pontusçuları Anlatıyor", Yakın Tarihimiz, II, s. 225. 36 BOA, MV, nr. 221/146, 1339.N.06 (14 Mayıs 1921). 37 Nutuk, II, s. 433; Damar Arıkoglu, Hatıralarım, s. 157; Şevket Süreyya Aydemir, Tek Adam Mustafa Kemal
1919-1922, II:456; Mithat Sertoğlu, “Pontus Meselesine Ait Bazı Vesikalar", Türk Kültürü, S. 231, s. 23; Osman
Fikret Topallı, Müdafaa-i Hukuk ve İstiklal Harbi Tarihinde Giresun, Haz.: Veysel Usta, Trabzon 2011, s. 177. 38 İ. Dizman, a.g.e., s. 44. 39 BOA, DH.ŞFR, nr. 100/129, 1337.N.17 (16 Haziran 1919).
174
eski yurtları olan Osmanlı Devleti’ne dönmek istiyordu. Ancak Hariciye Nezareti, böyle bir
göçü uygun bulmuyordu40.
Rusya’dan gelen Rumların Karadeniz sahillerine geleceğini haber alan bölge halkı ve
sandalcılar buna engel olmak için Karadeniz’e gelen Rumları sahile çıkartmadı41. Bu durum
karşısında, gelen Rumlara Yunan Donanması’nın yardım edeceği istihbaratları da alındı. Pontus
Devleti kurma amacındaki Rumların aynı zamanda Rusya’da bulunan Rumları da bölgeye
çekmek için büyük gayret içinde Samsun’da Amerikan Piskoposu Ermeni Kevork
Ipronasyan’ın Samsun’a geldiği 17 Mayıs 1919’da savaştan önce ve savaş sırasında Rusya’ya
göç etmiş olduklarını iddia ettiği 500 kişi Novorossisk’ten Yunan vapurlarıyla Karadeniz
sahillerine getirildi42.
Rum Çetecilerinin Faaliyetleri
1919 senesinde bölgedeki Rum faaliyetleri, yoğun bir şekilde devam ederken özellikle
olaylar Samsun bölgesinde yoğunlaşmıştı. Rum çetelerinin Samsun’daki eşkıyalık faaliyetleri
hakkında Türk arşivleri köyler ve nahiyelerde meydana gelen can ve mal kaybını ayrıntılı olarak
verilmektedir43.
Rum çeteleri, Samsun’un Boşalan Köyü’ne baskın düzenleyerek bazı evleri yaktılar44.
17 Mart 1919 tarihinde Samsun’a giden Deveciler, Yağbasan Köyü civarında yaklaşık yüz
kişiyi bulan Rum eşkıyası tarafından durduruldu. Eşkıyalar, devecilerin ikisini öldürerek
eşyalarını gasp etti45. Samsun’un Şinik Köyü’nü İslâm çetesi basınca karşılığında Rum çetesi
de Müslüman köyü bastı46. Samsun’a tabi Kavak Nahiyesi’nin Hacılı Köyü’nde yaşayan
Rumeli muhacirlerinden biri, Rum eşkıyası tarafından katledildi. Karapınar Köyü’ne ait 12
sığır, bir Rum eşkıyası tarafından gasp edildi47.
Mayısın ikinci günü Bafra yolu üzerinde Rum, Arnavut ve Gürcülerden oluşan 20
kişilik bir çete Bafra’ya gitmek üzere olan yük arabalarından üç arabacı, üç yolcu ve dokuz
hayvanı alarak götürdü48. Bafra’nın köylerine taarruz ederek ahaliyi katledip, paralarını
40HTVD., 11, 1955, VN: 318, 5 Şubat 1336. 41 Ö. S. Coşar, İstiklal Harbi Gazetesi, 16 Şubat 1920; M. T. Gökbilgin, Milli Mücadeleye Başlarken II, Ankara
1995, s. 343.
42 EKEN, Halit, Bir Milli Mücadele Valisi ve Anıları: Kapancızade Hamit Bey, İstanbul 2008, s. 36. 43 Ayrıntılı bilgi için bkz.: Karadeniz’de İsyan Mübadele ve Propaganda, Ed.: İ. H. Demircioğlu-R. Çiçek-M.
Okur, Yeditepe Yayınevi, İstanbul 2019.
44BOA, DH.ŞFR, nr. 95/236, 1337.R.22 (25 Ocak 1919). 45BOA, DH.EUM.AYŞ, nr. 3/8, 1337.B.1 (2 Nisan 1919). 46BOA, DH.ŞFR, nr. 98/196, 1337.B.15 (16 Nisan 1919). 47BOA, DH.EUM.AYŞ, nr. 4/10, 7.B.1337 (8 Nisan 1919); DH.EUM.AYŞ, nr. 5/11, 13.B.1337 (14 Nisan 1919). 48BOA, DH.EUM.AYŞ, nr. 7/102, 1337.Ş.9 (10 Mayıs 1919).
175
gasbeden Rum eşkıyanın vukuatlarını hakkında detaylı raporlar yazılmaktadır.49 Diğer taraftan
Samsun ve Köprü civarında haydutluk yapan Rum çeteleri birleşerek üç bin kişilik bir kuvvetle
Köprü civarındaki bir köye hücum ettiler. Bu olay üzerine Amasya’dan gönderilen yüz kişilik
müfreze gücü, doğal olarak yeterli olmadı50.
Fevzi Paşa ile Ziya Bey, 22 Ağustos 1919’da gönderdikleri ilk raporda; mütarekeden
sonra Samsun ve Trabzon’da azınlıklar tarafından Rum çetelerinin oluşturulduğunu bu civara
Rusya ve başka yerlerden de göçmen sıfatıyla Rumların gönderildiği ve bu suretle bir Pontus
Devleti kurulmak istenildiği bildirildi. Ayrıca doğuda Ermeni Devleti kurulacağı endişesinden
dolayı bölgedeki halkın resmî izinle cemiyetler kurduğu, İzmir’in işgali olayının ise bu
kuruluşları Erzurum’da bir kongre yapmaya sevk ettiği, Müslümanlar tarafından kurulmuş tek
bir çete bulunmadığı, halkın hilafet makamına bağlı olduğu, buna karşılık Rumlardan oluşan
pek çok gizli/açık çetenin bulunduğu da belirtildi51.
Trabzon sahillerine Batum’dan getirilen teçhizatın çıkarılacağını ve bu durumun Rum
veya Ermeni çeteleriyle ilgili bir durum olduğu da ayrıca ifade ediliyordu52.
Silah ve cephaneyle donatılan Rum çeteleri, İzmir’in işgalinden sonra Trabzon’da
kendilerini göstermeye başladı. Yine de Samsun bölgesindeki çeteler kadar etkili olamadılar.
Karabekir Paşa, 24 Ağustos 1919’da Harbiye Nezareti’ne gönderdiği telgrafta milletler arasında
herhangi bir sebepten dolayı asayişsizlik meydana gelmediğini, Rum çetelerinin ve
propagandacılarının tahrik ve teşviklerine rağmen alınan önlemler sayesinde asayişin
bozulmasına yol açabilecek bir olaya izin verilmediğini, muhacir adıyla gelenlerin silah,
cephane vs. askerî malzemeyi vilayete sokmamaları için de hem valilik hem de kolordu
tarafından gerekli önlemlerin alındığını, yazarak Rum çetelerinin bu bölgedeki etkilerinin nasıl
azaltıldığını açıklıyordu53.
27 Ağustos 1919 tarihinde, III. Ordu Müfettiş Vekili olarak Kâzım Karabekir,
Karadeniz Bölgesi’ndeki Ermeni ve Rum faaliyetlerini Trabzon, Kastamonu Vilayetlerine,
Canik Mutasarrıflığı ile III. ve XX. Kolordu Kumandanlıklarına bildirerek istihbaratın daha
49BOA, DH.EUM.AYŞ, nr. 5/70, 1337.B.19 (20 Nisan 1919). 50BOA, DH.EUM.AYŞ, nr. 8/92, 1337.Ş.18 (18 Mayıs 1919). 51 Ergün Aybars, “Trabzon Muhafaza-i Hukuk-ı Milliye Cemiyeti ve Ali Sait Paşa Tahkik Heyeti”, Ege
Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih İncelemeleri Dergisi, İzmir 1984, s. 165. 52Mesut Çapa-Veysel Usta, Millî Mücadelede Trabzon Vilâyetiyle Yazışmalar, Trabzon 1995, s. 6. 53Selçuk Ural, “Mütareke Dönemi’nde Pontus Hareketi’nin Doğuşuna Yönelik Faaliyetler”, Başlangıçtan
Günümüze Pontus Sorunu, s. 233.
176
sağlam hale getirilmesini istedi54. Samsun ve Havza çevresinde eşkıyalık devam ediyordu. Bu
faaliyetler, kontrol altında tutulamadığı için önemli bir gelişme de kaydedilmemişti55.
Erkan-ı Harbiye Reisi Lütfi Bey tarafından verilen bilgiye göre; Erbaa, Ünye,
Çarşamba civarında eşkıyalık olayları devam ediyordu56. Samsun’dan Bafra’ya gitmekte olan
bir yolcu arabası, İncesu civarında eşkıyanın saldırısına uğradı. Arabayı çeken hayvan, eşkıya
tarafından gasp edildi ve yolculardan haber alınamadı. Yine Samsun civarındaki bir köyde, 300
kadar koyun ele geçirildi. Bu durum karşısında jandarma ile birlikte kuvvetli bir müfreze
gönderildi. Bafra civarında üç asker, Karga Deresi civarında yaklaşık 50 kişilik bir çeteyle
karşılaştı. İki asker kaçarak kurtuldu; ancak biri, eşyaları ile birlikte eşkıya tarafından
yakalandı57. Mayıs 1919’da yaşanan Samsun ve çevresinde eşkıyalık olayları ve bunlara karşı
alınan tedbirler ilgi çekici idi. Zira bölgede yaşanan olaylar köy ve nahiyeler belirtilerek
uğranılan zararlar ve dahil olmak üzere ayrıntılı bilgi veriliyordu58.
1920 yılı sonuna kadar Samsun’da Rum çeteleri tarafından 699 Türk öldürüldü, 59’u
yaralandı, 15’i dağa kaldırıldı, 13 kadına da tecavüz edildi. Ayrıca 40 köy ve 27 çiftlik yakıldı,
111 köy yağmalandı, bir milyon liralık büyükbaş hayvan ve 10 milyon liralık gayrimenkule de
zarar verildi. Aynı yıl Terme ve Çarşamba’da Rum çeteleri, 15 Türk’ü öldürdü; 335 ev, iki cami
ve iki okul da yakıldı59.
Sonuç
İtilaf Devletleri, Mondros Mütarekesi’nden sonra Wilson Prensipleri’ne dayanarak
Karadeniz Bölgesi’nde Osmanlı Devleti’ne müdahale etmeye çalıştılar. Rum çete ve
cemiyetlerini destekleyip teşvik ettiler. Bölgede yaşayan Rum din adamları ve Rum aydınları
bir devlet kurulması için uygun zeminin oluştuğunu düşünüyordu. Bir süreliğine Pontus
Hükümeti adı verilen bir heyet kurulmuş ancak uzun ömürlü olmamıştı. Yapılan çalışmaların
başarısız olmasının en büyük sebebi faaliyetlerin kişisel boyutlarda kalmasıydı. Diğer taraftan
30 Ocak 1923’te Türk-Yunan hükümetleri arasında Lozan’da Nüfus Mübadele Antlaşması
54 Mesut Çapa - Veysel Usta, a.g.e., s. 6. 55Genel Kurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı Arşivi (ATASE), İSH, nr. 10/126, 6 Nisan 1335 (6 Nisan
1919).
56ATASE, İSH, nr. 15/91, 15 Mayıs 1335 (15 Mayıs 1919). 57ATASE, İSH, nr. 15/91-1, 15 Mayıs 1335 (15 Mayıs 1919). 58ATASE, İSH, nr. 15/92, 17 Mayıs 1335 (17 Mayıs 1919); ABRF, s. 19-20. 59Türk İstiklal Harbi: İstiklal harbinde ayaklanmalar (1919-1921), Ankara 1974, s. 287.
177
imzalandı. Bu antlaşmayla birlikte Karadeniz’de bulunan Rumlar mübadeleye tabi tutularak
Yunanistan’a gönderilmiştir.
KAYNAKÇA
ARŞİV BELGELERİ
Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi [=BOA]
BOA, DH ŞFR, nr. 102/88, 1337.Za.13 (10 Ağustos 1919).
BOA, DH.EUM.AYŞ, nr. 3/8, 1337.B.1 (2 Nisan 1919).
BOA, DH.EUM.AYŞ, nr. 4/10, 7.B.1337 (8 Nisan 1919).
BOA, DH.EUM.AYŞ, nr. 5/11, 13.B.1337 (14 Nisan 1919).
BOA, DH.EUM.AYŞ, nr. 5/70, 1337.B.19 (20 Nisan 1919).
BOA, DH.EUM.AYŞ, nr. 7/102, 1337.Ş.9 (10 Mayıs 1919).
BOA, DH.EUM.AYŞ, nr. 8/92, 1337.Ş.18 (18 Mayıs 1919).
BOA, DH.KMS, nr. 49-2/52, 1338.M.9 (4 Ekim 1919).
BOA, DH.KMS, nr. 50-1/75, 1337.B.9 (10 Nisan 1919).
BOA, DH.KMS, nr. 50-1/79, 1337.B.18 (19 Nisan 1919).
BOA, DH.ŞFR, nr. 100/129, 1337.N.17 (16 Haziran 1919).
BOA, DH.ŞFR, nr. 519/16, 25 Nisan 1332.
BOA, DH.ŞFR, nr. 95/236, 1337.R.22 (25 Ocak 1919).
BOA, DH.ŞFR, nr. 98/196, 1337.B.15 (16 Nisan 1919).
BOA, DH-ŞFR, nr. 628/119, 6 Mayıs 1335 (6 Mayıs 1919).
BOA, HR.İM, nr. 60/39, 1 Haziran 1922.
BOA, MV, nr. 221/146, 1339.N.06 (14 Mayıs 1921).
Genel Kurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı Arşivi [=ATASE]
ATASE, İSH, nr. 10/126, 6 Nisan 1335 (6 Nisan 1919).
ATASE, İSH, nr. 15/91, 15 Mayıs 1335 (15 Mayıs 1919).
ATASE, İSH, nr. 15/91-1, 15 Mayıs 1335 (15 Mayıs 1919).
ATASE, İSH, nr. 15/92, 17 Mayıs 1335 (17 Mayıs 1919).
KİTAPLAR/MAKALELER
AKŞİN, Sina, Türkiye Tarihi, Çağdaş Türkiye 1908-1980, IV, İstanbul 1997.
ARIKOGLU, Damar, Hatıralarım, İstanbul 1961.
ARMAOĞLU, Fahir, 20. Yüzyıl Siyasî Tarihi 1914-1915, Ankara 1993.
Arşiv Belgeleriyle Rum Faaliyetleri, 1918-1922, I, Genelkurmay Basımevi, Ankara 2009.
ATATÜRK, Mustafa Kemal, Nutuk, Ankara 1997.
AYDEMİR, Şevket Süreyya, Tek Adam Mustafa Kemal 1919-1922, İstanbul 1999.
AYDIN, Mehmet- DUMAN Önder, “I. Dünya Savaşı Yıllarında Çarşamba/Samsun ve Çevresinde Rum
Çete Faaliyetleri”, History Studies, V. 4, July 2012, s. 39-51.
BALCI, Sezai, Giresun Rumları ve Gayrimüslim Bir Belediye Başkanı: Kaptan Yorgi Konstantinidis
Paşa, İstanbul 2012.
BALCIOĞLU, Mustafa, “Birinci Dünya Savaşı Sırasında Karadeniz’de Rum Faaliyetleri ve Sivil
Tepki”, OTAM, S. 4, 1993, s. 94.
BAYUR, Yusuf Hikmet, Türk İnkılâbı Tarihi, II- Kısım, IV, Ankara 1983.
BİBER, T. Eray, Karadeniz Rumları ve Yunanistan, Yeditepe Yayınevi, İstanbul 2016.
Black Book the Tragedy of Pontus 1914-1922, Athens, 1922.
CEMİL, M., Lozan, I, Ankara 1933.
178
İSTİKLÂL YOLUNDA
MİLLİ MÜCADELENİN 100. YILI
ÇAPA Mesut-USTA Veysel, Millî Mücadelede Trabzon Vilâyetiyle Yazışmalar, Trabzon 1995.
ÇAPA, Mesut, “Pontus Meselesinde Rum Cemiyetlerinin Rolü”, Belgelerle Türk Tarihi Dergisi
Dün/Bugün/Yarın, S. 35, Ocak 1988 İstanbul, s. 68-70.
ÇAPA, Mesut, Pontus Meselesi Trabzon ve Giresun’da Milli Mücadele, Ankara 1993.
EFİLOĞLU, Ahmet, Osmanlı Rumları Göç ve Tehcir 1912-1918, İstanbul 2011.
EKEN, Halit, Bir Milli Mücadele Valisi ve Anıları: Kapancızade Hamit Bey, İstanbul 2008.
ERDEM, Nilüfer, Yunan Tarihçiliğinin Gözüyle Anadolu Harekatı (1919-1923), Basılmamış Doktora
Tezi, İstanbul Üniversitesi İstanbul 2009.
GÖKBİLGİN, M. T., Milli Mücadeleye Başlarken II, Ankara 1995.
GÜLER, Ali, Yakın Tarihimizde Pontus Meselesi ve Rum-Yunan Terör Örgütleri, Ankara 1995.
GÜLLÜ, Ramazan Erhan, “Mütareke Döneminde Yunan Kızılhaçı’nın Trabzon’daki Faaliyetleri”, 100.
Yılında Mondros Mütarekesi ve Karadeniz’de Milli Mücadele Uluslararası Sempozyumu Bildiriler,
Kitabı-II, Editörler: ÖKSÜZ Hikmet - OKUR Mehmet vd., Karadeniz Teknik Üniversitesi Yayınları,
Trabzon 2019, s. 779-790.
GÜVEMLİ, Fevzi, Bir Zamanlar Ordu-Anılar, Haz., İbrahim Dizman, Ankara 1999.
Karadeniz’de İsyan Mübadele ve Propaganda, Ed.: İ. H. Demircioğlu-R. Çiçek-M. Okur, Yeditepe
Yayınevi, İstanbul 2019.
Η Σφαγη των Ποντιων, Ελευθεροτυπία 2010 (İ Sfagi ton Pontion, Εlefterotipia 2010).
ÖZEL, Sabahattin, Milli Mücadelede Trabzon, İstanbul 2012.
ΜΑΛΚΙΔΗΣ, Θεοφανης, Η Γενοκτονια Των Ελληνων Του Ποντου, Ιστορια, Πολιτικκη Και Αναγνωριση,
Αθηνα 2008 (Malkidis Teofanis, İ Genoktonia Ton Ellinon Tu Pontu, İstoria, Politikki ke anagnorisi,
Atina 2008).
Pontus Meselesi, Yay. Haz.: Yusuf Gedikli, İstanbul 2009.
SERTOĞLU, Mithat, “Pontus Meselesine Ait Bazı Vesikalar", Türk Kültürü, S. 231, s. 23.
SONYEL, S. R., Türk Kurtuluş Savaşı ve Dış Politika I, Ankara, 1995.
SOYSAL, İsmail, Tarihçeleriyle ve Açıklamaları İle Birlikte Türkiye’nin Siyasal Andlaşmaları 1920-
1945, Ankara 1989.
ŞAHİN, M. S., Fener Patrikhanesi ve Türkiye, İstanbul 1999.
TANSEL, Selahattin, Mondros’tan Mudanya’ya Kadar, İstanbul 1991.
TOPALLI, Osman Fikret, Müdafaa-i Hukuk ve İstiklal Harbi Tarihinde Giresun, Haz.: Veysel Usta,
Trabzon 2011.
Türk İstiklal Harbi: İstiklal harbinde ayaklanmalar (1919-1921), Ankara 1974.
TÜRKMEN, Zekeriya, Mütareke Döneminde Ordunun Durumu ve Yeniden Yapılanması (1918-1920),
Ankara 2001.
Türk-Yunan İlişkilerinin Dünü, Bugünü, Yarını, Harp Akademileri Yayınları, İstanbul 1994.
ÜNALP, F. Rezzan, Trabzon’un İşgalinden Harşit Savunmasına Birinci Dünya Harbinde Karadeniz,
Serander Yayınları, Trabzon 2019.
YERASİMOS, Stefanos, “Pontus Meselesi (1912-1923)”, Toplum ve Bilim, 43/44 Güz 1988-Kış 1989,
s. 33-76.
İNTERNET KAYNAKLARI
http://www.pontos-news.gr/celebrity/172725/vasil-agas-vasileios-anthopoylos (Erişim Tarihi:
24.02.2020).
http://www.pontos-news.gr/celebrity/173706/konstantinidis-konstantinos (Erişim Tarihi: 20.02.2020).
http://www.pontos-news.gr/pontic-article/165074/syntomo-hroniko-tis-isto... (Erişim Tarihi: 21.02.2020)
