Osmanlı Döneminde Edremit’te Rum Nüfus

Osmanlı Döneminde Edremit’teki Rum Nüfus

Batı Anadolu sahillerinde Rum nüfusunun nasıl ve niçin gelip yerleş-
tiği ile ilgili çalışmaları başlatan Hocam Prof. Dr. Tuncer Baykara’dır.

Biz, Hocamızın Urla Yarımadası üzerine olan çalışmalarından ilham ala-
rak, Edremit örneğinde mevcut materyalleri kullanarak konuya açıklık
getirmeye çalışacağız. Amacımız Batılı seyyahların eserlerinden, İstiklâl
Harbi ile ilgili hatıra kitaplarından ve sözlü kaynakların ifadelerinden öğ-
rendiğimiz Rumların XVIII. yüzyılın sonlarından itibaren Anadolu’nun
sahil kesimlerine gelişleri ve giderek nüfuslarının artışlarını, Başbakan-
lık Osmanlı Arşivi tarafından araştırıcıların hizmetine son zamanlarda
açılan, Nüfus Defterleri vasıtasıyla cevaplandırmaktır. Nüfus Defterleri
ile ilgili yapılan çalışmalar umumiyetle belge neşri boyutundadır.

Oysa çalışmamızın ilerleyen bölümlerinde görüleceği üzere, Nüfus Defterlerin-
den, defterlerin tamamı tarandığı takdirde, hem nüfus sayılarındaki de-
ğişim ve artış, hem Edremit’e Rumların geliş amaçları, geldikleri yerler ve
çalıştıkları işler tespit edilebilmektedir.
Ancak biz burada maalesef yayıncının sayfa sınırlaması getirmesi se-
bebiyle, elimizdeki verilerin bir kısmını sizler ile paylaşmak durumunda-
yız.

Tuncer Baykara, “XIX. Yüzyılda Urla Yarımadasında Nüfus Hareketleri”, Osmanlılarda Me-
deniyet Kavramı, İstanbul, 2007, s. 219-232; “Batı Anadolu Ayanlarının Nüfus Siyasetleri”,
a.g.e., s. 299-306; “Batı Anadolu’daki Rum Nüfusunun XIX. Yüzyıldaki Durumu: Yeni Yu-
nan Göçleri ve Yerli Hıristiyanların Yunanlaştırılması”, a.g.e., s. 319-334. Çalışmaları konu
ile ilgili çarpıcı bilgiler içermektedir.

Edremit’e Rumların Gelişi
Türkler, 1071 takip eden yıllarda İzmir’i ve çevresini ele geçirmişler,
Çaka Bey, İzmir’i merkez edinip, Adalar Deniz’indeki adaların bazılarını
Türk idaresine katmıştır. Diğer Anadolu Beylikleri ve nihayetinde Os-
manlılar vasıtasıyla bölge Türkler ile dolmuştur. XI. yüzyıl ile XIV. Yüzyıl
arasında Anadolu Türk halkının ortak özelliklerini yansıtır hale gelmiş-
tir. Böylece Osmanlıların halkın birliğini sağlaması zor olmamıştır. XIV.
ve XV. yüzyıllarda Anadolu sosyal ve iktisadî yönden hayli canlı bir ha-
yata sahne olmuştur. XV. yüzyılda Edremit, Karasi sancağının yedi müs-
takil kazasından biridir.

XVII. ve XVIII. yüzyıllarda da bu süreç devam
etmiştir. XIX. yüzyılda şartlar bir hayli değişmiştir.

1821 Yunan İsyanı’ndan sonra,
“Ayvalık’taki Rumlar Adalardan, İzmir’den gelen Rumları Edremit,
Burhaniye, Gömeç, Karaağaç, Zeytinli, Altınoluk ve Küçükkuyu’ya
yerleştiriyorlardı. Edremit Körfezi’nde yaşayan Rumlar Grek alfabe-
siyle yazarlar, kiliselerinde duaları Türkçe yaparlardı… Rumlar bar-
dakçılık, yağcılık, simitçilik, bezzazlık, kuyumculuk, çeşmecilik ve ço-
banlık yaparlardı.”
5
Rumların Edremit’e geliş öykülerini rahmetli Albay M. Şefik (Aker)’in
“İstiklâl Harbi’nde 57. Tümen ve Aydın Millî Cidali” adlı eserinde, Ezine ve
Edremit’te yaşlılardan dinlemiş olduğu hatıralar vasıtasıyla tespit edebil-
mekteyiz. Onun, Yunanlıların Anadolu’yu istilâ için uyguladıkları ve izle-
dikleri millî proje ile ilgili gözlemlerine göre; 1909 yılında Rum milli hare-
ketini araştırırken, Çanakkale’nin Ezine kasabasında yetmiş beş yaşında
bir Türk’ten kendi gençliği zamanında Rumları o yöredeki durumları ile
ilgili sorularına şöyle cevap almıştır:
“Sivastopol Savaşı’na kadar Ezine’de bir tek Rum, bir Ermeni ve
hatta Yahudi yoktu ve memleketimizde rakı, sarhoşluk nedir kimse
bilmezdi ve buralara ayak basmazlardı. Bu savaştan sonra bilmem
ne oldu. Evvelâ üç Rum geldi. Hükümet bunları çok himaye etti.
Bunların arkasından Rumlar geldikçe geldi, yerleşti. Ben delikanlı
idim. İhtiyarlar bu Rumların gelip yerleşmesini tehlikeli görüyorlar-
dı. Şikâyet ediyorlardı. Fakat bu hükümet bu Hıristiyanları sıkı hi-
maye ediyordu. Bu sebepten hiç kimse ileri gidemiyordu. Rumlar
çoğaldıktan sonra memleketimize rakı, sarhoşluk girdi. Sarhoşluk
yüzünden vuruşmalar, olaylar aldı yürüdü. Nihayet bugün gördü-
ğünüz hali buldu.

Hacı Arif Ağa’nın Sivastopol Savaşı’nın başlangıç kabul etmesi, Tanzi-
matçılığın başladığı tarih demektir. Ağa bittabi Tanzimatçılıktan haber-
dar olamazdı. Memleketin ihtiyar Türkleri cehaletlerine rağmen Rumların
gelmesini tehlikeli gördükleri halde, Tanzimat-ı Hayriyeyi koyup uygula-
yan bilgili aydın siyasilerimiz bu tehlikeyi takdir edememeleri şayân-ı
hayrettir. Hacı Arif Ağa’ya bu soruları sorduğumuz zaman yalnız Ezine
kasabasında 380 hane Rum, 70 hane Ermeni, 30 hane Musevî mevcuttu.
Bütün köylerde artan Rumlar Adalardan, Yanya’dan, Yunan’dan gel-
miş, Tanzimatçılığın himâyesi altında gittikçe artmaya devam etmiş
bulunuyordu… Edremit’te, Ayvalık kazalarında daha acıklı gerçekler
karşısında kalmıştım. Edremit’teki ihtiyarlardan yaptığım tahkikatta
Sivastopol Savaşı zamanında Edremit’te Midillili yalnız iki Rum var-
mış, birisi bilmem hangi ağaların, beylerin hizmetkârları imiş. Fakat
1909 senesinde Edremit’te bin beş yüz haneyi mütecaviz Rum mev-
cuttu. Bunlarda Tanzimatçılığın himayesi sâyesinde Midilli ve sair
yerlerden gelip yerleşmişlerdi.

lbay M. Şefik Aker, Ezine’de Rum mahallesinde yıkılmış bir cami ha-
rabesi gördüğünü ifade etmektedir. Onun bu gözlemi Rumların Türk
mahallelerine yerleştiğini göstermektedir.
7
Esasen bizim Edremit’in nü-
fusu ile ilgili çalışmalarımızda da, Rumların Türk mahallelerine gelip,
yerleştiğine işaret edilmiştir.
8
Rahmetli Aker’in evvelce yazıya geçmemiş
değerli hatıraları aktarması, arşiv vesikalarındaki bilgileri daha iyi yo-
rumlamamıza vesile olması sebebiyle çok önemlidir. Aslında Rumların
akını Tanzimat’tan evvel başlamış, fakat Tanzimat’tan sonra artmıştır.
9
Edremit’e Rumların gelişi ve faaliyetleri ile ilgili mahalli bir hatıra da,
Avcılar Köyü’nden 1339 doğumlu Yeşilbaş Mustafa Efendioğlu Mehmet
Sıtkı Ambarlıoğlu aktarmıştır. “Köye ilk Rum’un Midilli’den gelip, Gazez-
oğlu Osman Ağa’ya hizmetkârlık yaparken, meyhane açtığı ve Türkleri se-
fahate alıştırdığı, Osman Ağa’yı da kendisine borçlandırıp, uçsuz bucaksız
topraklarını ele geçirmesi ve diğer bazı Türklerin de başına benzer hadise-
lerin gelmesi”
10
hakkındadır

6

Nahide Şimşir, “II. Abdülhamid Döneminde Edremid Kazası’nın Demografik ve Etnik Özel-
likleri”, Uluslararası Kazdağları ve Edremit Sempozyumu Bildiriler ve Özetler, (Ed. R. Efe – M.
Öztürk – İ. Atalay), Edremit Belediyesi, İzmir, 2011, s. 342-343. Aslında Osmanlı Devleti’nin
klasik devrinde Müslim ve Gayr-ı Müslim yerleşim birimleri, böyle iç içe değil, ayrı ayrıdır.
Ancak Osmanlı Devleti’nin son yıllarında Rum ve Ermeniler artık Türkleri oturdukları ma-
hallelerden çıkarabilecek güce erişmişlerdir. Sözgelimi Balıkesir şehir merkezinde 1530’da
Türk mahallesi olan Ali Fakih Mahallesi, XIX. yüzyılda sadece Rum ve Ermenilerin oturduğu
bir yerleşim birimi haline dönüşmüştür. Nahide Şimşir, Osmanlı Araştırmaları Makaleler I,

Osmanlı sınırları içerisindeki adalet ve hoşgörünün nüfusları da sayı-
ları giderek artmıştır.
11
Edremit’e Rumların Gelişi ve Çoğalmalarının
Otantik Kaynağı Olarak Edremit Nüfus Defterleri
12
Nüfus defterlerindeki verilere geçmeden önce, çalışmamızın temel
kaynağı durumundaki Başbakanlık Osmanlı Arşivi’nde Edremit’e ait
mufassal ve icmal nüfus defterlerinden söz etmek istiyoruz.
Mufassalın kelime anlamı tafsilatlı, uzun uzadıya anlatılan
13
olup,
nüfusların eyalet ve sancakların altında kazalar mahalle ve köy esas alı-
narak erkek nüfus, hane ve sayı numarası verilerek, baba adlarıyla bir-
likte isimleri, eşkâlleri, meslek ve yaşlarının bulunduğu defterlerdir. Def-
terler umumiyetle Müslim ve Gayr-ı Müslim olmak üzere iki ana bölüme
ayrılmıştır. Her iki din mensupları için benzer kişi tanımlamaları kulla-
nılmakla birlikte, Hıristiyanların cizye durumu (âlâ, evsat, ednâ
14
) da ifa-
de edilmiştir. Gayr-ı Müslimler defterde “reaya”
15
olarak yazılmışlardır.
Sadece nüfus dökümlerinin bulunduğu defterlere ise İcmâl Nüfus Def-
terleri denmektedir. İcmâl kelimesi kısaltma, özetleme, öz
16
anlamında
olup, sadece nüfusların dökümlerini ihtiva etmektedir.
Çalışmamızda Hüdavendigar Eyaleti’ne bağlı Edremit Kazası’nın Baş-
bakanlık Osmanlı Arşivi’nde Nüfus Defterleri
17
tasnifinde bulunan 1298,
1299, 1300, 1301, 1302, 1303 numaralı Mufassal Nüfus Defterleri ile
1358, 1354 ve 1240 numaralı İcmâl Nüfus Defterlerinden istifade edil-
miştir. Mufassal Defterler Edremit Kazası esas alınarak hazırlanmış ol-
masına karşın, İcmâl Defterler Balıkesir Sancağı’nın genelini ihtiva et-
mektedir.
Bu tasnifin dışında Tacettin Akkuş
18
tarafından yayınlanan defterin
verileri de, bizim çalıştığımız defterler ile mukayese edilmiştir.
19

11
Gayrimüslimlerin Osmanlı ülkesindeki durumu ile ilgili değerlendirme için bkz. Necdet
Öztürk, “Osmanlı’nın Gayrimüslimlere Bakışı”, Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, Sayı:
131, Nisan, 2001, s. 11-17.
12
Aşağıda sözünü ettiğimiz Mufassal ve İcmâl Nüfus Defterleri Türkiye’deki belgelerin
transkripsiyonunun neşri geleneğine uygun olarak yayına hazır durumdadır.

Cizye vergisi sadece Gayr-i Müslimlerin erkek, işgörenlerinden (harbe, darbe kadir, kâr ü
kisbe kadir) nakit olarak alınan bir vergi olup, daima merkez hazineye ait olmuştur. Kanu-
nen tımar olarak verilmezdi. Alâ (iyi), evsat (orta) ve edna (düşük) olarak sınıflandırılırdı.
Mehmet Erkal – Halil İnalcık, “Cizye”, DİA, İstanbul, 1993, s. 42-48; Halil İnalcık, “Djizya”,
EI, (Second Ed.), II, 562-566; B.C. Nedkoff, “Osmanlı İmparatorluğunda Cizye”, (Çev. Ş. Al-
tundağ), Belleten, VIII/32, 1944, s. 599-652.

Reaya, klasik dönemde Osmanlı Devleti’nde vergi ödeyen halkı ifade ederken, XIX. yüzyılda
haraç ödeyen gayri müslim tebaa içinde kullanılmıştır. Mehmet Öz, “Reâyâ”, Dİ A, Sayı: 34, İstan-
bul, 2007, s. 490. Nüfus defterlerinde reaya tabiri ile Rumlar ifade edilmiştir.

Nüfus Tahminlerinde İzlediğimiz Metod
Nüfus defterlerinde sadece erkek nüfus yaşına bakılmaksızın tamamı
yazılmıştır. Yerli nüfus adıyla, Edremit’te aileleriyle birlikte ikâmet eden-
ler kaydedilmiştir. Bu kayıtlar hem kişi sayısı hem de hane sayısı belirti-
lerek yapılmıştır. Yabancı nüfus ise perakendedir. Yani sadece erkekler
Edremit’te bulunmakta, aileleri geldikleri yerdedir. O sebeple yeri geldi-
ğinde, defterdeki tahmini nüfusu bulmak için yerli nüfusun iki katı alı-
nıp 20 , yabancı nüfus eklenerek kazanın Rum nüfusu hakkında fikir ve-
rilmeye çalışılacaktır. Aynı zamanda yerli nüfus hesaplamalarında Prof.
Dr. Ömer Lütfi Barkan’ın 21 tahmini nüfus hesaplamada kullanmış oldu-
ğu, hane sayısının “5” ile çarpılması metodu da kullanılmıştır. Her iki
yol ile yakın tahmini değerlere ulaşılmıştır.

ML.CRD, Nu: 544 numaralı Nüfus Defteri de Edremit ile ilgili verileri, 1301 Numaralı Mu-
fassal Nüfus Defterinin verileri ile 544 numaralı defterin verileri bire bir uyuşmaktadır.
20

H. 21L (Şevval) (12)46 / M.4.IV.1831 tarihli İcmal Nüfus Defteri’nde Edremit’in Müslü-
man ve Gayr-ı Müslim bütün nüfusunun gelir ve yaş durumuna göre tasnifini içeren verileri
bulmak mümkündür.
Mahalle ve köy adları için bkz. Son Teşkilât-ı Mülkiyede Adlarımız, İstanbul, 1928; Musta-
fa Tepmeci, 30 Mahallesi İle Balıkesir, Balıkesir, 1984; Türkiye Mülkî İdâre Bölümleri, Beledi-
yeler, Köyler, Ankara, 1985.

1354 numaralı ve 1831 tarihli nüfus icmal defterine göre Edremit’te
280 yerli Rum ve 30 yabancı Rum erkek nüfus bulunmaktadır. Edre-
mit’in yerli Rumlarının %7’si iyi, %53’ü orta, %9’u düşük gelirlidir. Ya-
bancı ve yerli Rumların ise %53’ü orta gelir seviyesindedir.
24
Tahmini
nüfus da 280 x 2 + 30 = 590 civarındadır.

Bu defterde diğer defterlerden farklı olarak Rum nüfus kayıtları tablo
2’deki verilerle sınırlıdır.Nfs.D. 1298 numaralı ve 1833 tarihli defterde Rum erkek nüfusu Ed-
remit şehir merkezinde sadece Cami-i Vasat, Gaziilyas ve Soğanyemez
mahallelerinde bulunmaktadır.
26
1833 yılında şehir merkezinde 142, Kızılkeçili, Zeytinli, Kızıl, Havran,
Çoruk ve Frenk adlı köylerde de 87 Rum erkek nüfus bulunmaktaydı.
Defterde reaya başlığı altında Rumlar yazılmışlardır. Buna göre Edremit
merkezde yaşayan Rumlar %94’ü orta, %6’sı iyi durumda gelire sahiptir.
Köylerde yaşayanların %6’sı iyi, %17’si düşük, %77’si ise orta halli ol-
dukları anlaşılmaktadır.
2

14-24 Aralık 1833 yılına tarihlenen 1298 numaralı Edremit Kazası Nüfus Defterinde İs-
lâm ve reaya isim ve eşkâlleri esas alınarak yazılmıştır. Edremit Kazası’ndaki reaya nüfusu
68-72. sayfalar arasında kaydedilmiştir. “Soğanyemez’de Sakin Reaya” başlığı ile reaya kıs-
mı başlamakta olup “(evsât) Sarı bıyıklı Yorgi veled-i Dimitri sin(yaş) 35” ve “(âlâ) Kara bıyıklı
Kazzaz Sakızlı Estad veled-i Yorgi sin 40” şeklinde erkek nüfusun cizye miktarı ve fizikî özel-
likleri ile yaşları belirtilerek isim isim yazılmışlardır. Bazılarına meslekleri de ilâve edilmiştir.
Soğanyemez, Cami-i Vasat ve Gaziilyas Mahalleleri ile Kızılkeçili, Zeytinli, Kızıl, Havran, Ço-
rak ve Frenk köylerindeki Rumlar yazılmıştır.

Nfs.D. 1298 numaralı ve 1833 tarihli defterde Rum erkek nüfusu Ed- remit şehir merkezinde sadece Cami-i Vasat, Gaziilyas ve Soğanyemez mahallelerinde bulunmaktadır. 26 1833 yılında şehir merkezinde 142, Kızılkeçili, Zeytinli, Kızıl, Havran, Çoruk ve Frenk adlı köylerde de 87 Rum erkek nüfus bulunmaktaydı. Defterde reaya başlığı altında Rumlar yazılmışlardır. Buna göre Edremit merkezde yaşayan Rumlar %94’ü orta, %6’sı iyi durumda gelire sahiptir. Köylerde yaşayanların %6’sı iyi, %17’si düşük, %77’si ise orta halli ol- dukları anlaşılmaktadır. 27 24 BOA.NFS. D. 1354, s. 3, 7. 25 14-24 Aralık 1833 yılına tarihlenen 1298 numaralı Edremit Kazası Nüfus Defterinde İs- lâm ve reaya isim ve eşkâlleri esas alınarak yazılmıştır. Edremit Kazası’ndaki reaya nüfusu 68-72. sayfalar arasında kaydedilmiştir. “Soğanyemez’de Sakin Reaya” başlığı ile reaya kıs- mı başlamakta olup “(evsât) Sarı bıyıklı Yorgi veled-i Dimitri sin(yaş) 35” ve “(âlâ) Kara bıyıklı Kazzaz Sakızlı Estad veled-i Yorgi sin 40” şeklinde erkek nüfusun cizye miktarı ve fizikî özel- likleri ile yaşları belirtilerek isim isim yazılmışlardır. Bazılarına meslekleri de ilâve edilmiştir. Soğanyemez, Cami-i Vasat ve Gaziilyas Mahalleleri ile Kızılkeçili, Zeytinli, Kızıl, Havran, Ço- rak ve Frenk köylerindeki Rumlar yazılmıştır. 26 BOA. NFS.D.01298, s. 69ab-70ab. 27 BOA.NFS.D.01298, s. 69-71. 47

TÜRK DÜNYASI ARAŞTIRMALARI 8 1299 Numaralı Nüfus Defteri 28 Mahalle Yerli Rum Erkek Nüfus Köy Yerli Rum Erkek Nüfus Köy Yabancı Rum Erkek Nüfus Turhanbey 53 Kavlaklar 4 Edremid 180 Gaziilyas 54 Kızılkeçili 18 Avcılar 72 Hacı Tuğrul 6 Zeytinli 105 Kavlaklar 12 Cami-i vasat 116 Araplar 6 Tahta 39 Soğanyemez 29 Kadı 4 Güre 47 Adilzâde 26 Kızıl 2 Kızılkeçili 11 284 Şekiviran 7 Zetinli 40 Derelü 3 401 Hacıarslanlar 1 Temaşalık 4 Havran-ı Kebir 79 Kırcalar 2 Yenice 20 Sarnıç 1 Çorak 20 Frenk 9 285 Tablo-3: Edremit’in 1299 Numaralı Defterdeki Rum Erkek Nüfusu Tarih kaydı bulunmayan defterde Müslüman ve Gayr-ı Müslim erkek nüfus birlikte yazılmıştır. Rum nüfusu yerli ve yabancılar, şehir merke- zinde ve köylerde oturanlar olarak tasnif edilmiştir. Yerli Rumlar şehir merkezinde 284 kişi (%29), köylerde 285 kişi (%30), yabancı Rum erkek nüfusu 401 kişi ile (%41) oranındadır. 29 Kazadaki tahmini Rum nüfusu 284+285×2+401=1539 kişidir. Yabancı nüfus için Midilli ve Molova’dan gelenler kaydı düşülmüştür. 1300 Numaralı Nüfus Defteri 30 Mahalle Hane Yerli Rum Erkek Nüfus Köy Adı Hane Yerli Rum Erkek Nüfus Köy Adı Yabancı Rum Erkek Nüfus Cami-i Vasat 52 116 Zeytinli 39 105 Nefs-i Edremid 180 Gaziilyas 24 54 Havran-ı kebir 14 79 Zeytinli 99 Turhanbey 24 53 Çorak 9 20 Havran-ı kebir 98 Soğanyemez 11 29 Kızılkeçili 6 19 Evciler Köyü 82 Adilzâde 12 26 Frenk 4 9 Güre Köyü 47 Hacıtuğrul 4 6 Şekviran 1 7 Tahta Köyü 31 Toplam 127 284 Araplar 4 6 Kavlaklar Köyü 12 28 Tarih kaydı bulunmayan defter Müslüman ve Gayr-ı Müslim nüfusu havi olup toplam 356 varaktır. 279-356. varaklar arasında kazadaki Gayr-i Müslim Nüfus, “Edremid’in ma- hallerinde bulunan yerli reaya defterin (279-299a) sayfalarında, köylerinde oturanlar ise (301a-329a) da bulunmaktadır. Midilli ve Molova’dan gelen yabancı reayanın Edremid mer- kezde bulunanları 329-337, köylerde yaşayanları 337-356.ıncı sayfalarda isim, eşkal, yaş ve meslekleri belirtilerek kaydedilmiştir. 29 BOA.NFS.D.01299, s. 1-356. 30 Tarih kaydı bulunmayan defterde Müslümanlar ve Gayr-ı Müslimler birlikte kaydedilmiş- tir. Gayr-ı Müslimler yerliler ve Midülli ve Molova’dan gelen yabancı reaya olmak üzere iki farklı şekilde kaydedilmiştir. Yerli reaya mahallelerdekiler (s. 177-189) ve köylerdekiler (s. 191-205) oturanlar, Midilli ve Molova’dan gelenler nefs-i Edremid ve köyler (s. 207-231) bir- likte kaydedilmiştir. 48

NAHİDE ŞİMŞİR / OSMANLI ARŞİV VESİKÂLARINA GÖRE EDREMİT KAZASI RUM NÜFUSU 9 Kavlaklar 1 4 Kızılkeçili 11 Kadı 1 4 Yenice 5 Derelü 1 3 Kadı 4 Kızıl 1 2 Arablar 3 Hacıarslanlar 1 Toplam 572 Yenice 1 Toplam 81 259 Tablo-4: Edremit’in 1300 Numaralı Defterindeki Rum Erkek Nüfusu ve Hane Miktarı Tarih kaydı bulunmayan 1300 numaralı deftere göre, şehir merkezin- deki yerli Rumlar 127 hane, 284 kişi, köylerde oturan yerli Rumlar 81 hane, 259 kişidir. Şehir merkezinde 180, köylerde 392 kişilik yabancı Rum bulunmaktadır. Prof. Dr. Ömer Lütfi Barkan’ın izlediği hane sayısı- nın 5 ile çarpılması ile tahmini nüfus hesaplamalarına göre Edremit’in Rum nüfusu 127+81×5+572=1612 civarındadır. Sadece erkek nüfustan hareketle 284+259×2+572=1659’dur. Yukarıda da ifade edildiği gibi, ra- kamların birbirine yakınlığı nüfus tahminlerinde her iki metodu da kul- lanabileceğimizi bize göstermektedir. 1300 numaralı defterde yabancı Rum nüfusu yazılırken Midilli ve Molova’dan gelenler diye atılan başlık, yabancı Rumların ailelerinin yaşadığı yerin Midilli Adası ve onun kazası olan Molova 31 olduğunu göstermektedir. 32 1301 Numaralı Nüfus Defteri (Yerli Rumlar İle İlgili Müstakil Defter) 33 Mahalle Hane Yerli Rum Erkek Nüfus Köy Adı Hane Yerli Rum Erkek Nüfus Adilzâde 17 39 Kızılkeçili 8 17 Camii Vasat 63 155 Zeytunlü 49 129 Gazi İlyas 26 65 Arablar 5 10 Hacıtuğrul 4 8 Kadı 4 7 Soğanyemez 10 21 Dereli 1 3 Turhanbey 37 78 Yenice 3 5 Toplam 157 366 Havran-ı kebir 26 62 Temaşalık 2 7 Frenk 5 7 Çoruk 10 23 113 270 Tablo-5: Edremit’in 1301 Numaralı Defterdeki Yerli Rum Erkek Nüfusu ve Hane Miktarı 31 1827 tarihli Coğrafya-yı Örfi’ye göre Midilli Adası’nın Midilli, Molova ve Kalonye kazaları, 70-80 köyü ve 40.000 nüfus bulunmaktaydı. F. Sarıcaoğlu, “Örfî Paşa’nın Rum İsyanı’nda Ege Adalarına Dair Çalışması: Coğrafya-yı Örfî”, Prof. Dr. Mübahat S. Kütükoğlu’na Armağan, İstanbul, 2006, s. 164. 32 BOA.NFS.D.01300, s. 207-231. 33 Hicri 1260 (Milâdi 1844) yılına tarihlenen Edremid merkez ve köylerinde oturan yerli Rumların Binbaşı Yusuf Bey tarafından yeniden yapılan isim ve eşkalleri, yaş ve büyük bir kısmının meslekleri belirtilmek suretiyle hazırlanmış olan nüfus defteri olup, 73 varaktır. Defter “Mahalle-i Turhanbey Hane Nu: 1, Sayı Nu: 1, Cizye Durumu: Alâ Dülger esnafından orta boylu kır bıyıklı Anastaş veled-i Aleksandr sin 50, Sayı Nu: 2, oğlu Dimitri sin 8 Sayı Nu: 3 diğer oğlu Nikola sin 1” şeklinde olmak üzere yerleşim birimi, hane numarası, sayı numa- rası, cizye durumu, meslek adı, fizikî özellikleri, baba adıyla birlikte adı ve yaşı, oğullarının adı ve yaşı olmak üzere aile esas alınarak hazırlanmış 73 varaktır. 49

TÜRK DÜNYASI ARAŞTIRMALARI 10 1844 tarihli sadece yerli Rum nüfusunun kaydedilmiş olduğu 1301 numaralı deftere göre şehir merkezinde 366, köylerde 270 yerli Rum er- kek nüfusu bulunmaktadır. Edremit’in tahmini nüfusu 157+113×5= 1350 veya 366+270×2=1272 civarında olmalıdır. 34 1302 Numaralı Nüfus Defteri (Yabancı Rumlar İle İlgili Müstakil Defter) 35 İşletme Adı Erkek Nüfus Köy Adı Erkek Nüfus Dekakin ve Odalarda Oturanlar 223 Zeytinli 164 Topaloğlu Hanı 44 Havran 124 Bakırcı Hanı 43 Evciler 59 Menzil Hanı 32 Güre 40 Hacı Ali Bey Oğlu Odaları 27 Tahta 23 Küçük Emin Ağa Hanı 23 Kavlaklar 11 Küçük Ağa Hanı 14 Kızılkeçili 11 Büyük Meyhane 13 Temaşalık 10 Cedid Hanı 12 Arablar 9 Muytab Hanı 11 Çorak 7 Sandukçu Hanı 11 Şekviran 6 Kireç Ocağında 8 Çıkrıkçı 4 Küçük Mihayoğlu Yağhanesi 7 Kızıl 3 Deli Save Mağazası 6 Frenk 3 Kadı Tarla Bahçesi 6 Kadı 2 Akpınar Bahçesi 5 Yenice 2 Ağa Bahçesi 5 Kırcalar 2 Urgancıoğlu Bahçesi 5 Sarnıç 1 Bogos Bazergan Yağhanesi 4 Dereli 1 Gömit Bahçesi 4 482 Müftü Bahçesi 4 Topuzağa Bahçesi 4 Havuzlu Bahçe 4 515 Tablo-6: 1302 Numaralı Deftere Göre Edremit’teki Yabancı Rumlar 13 Haziran 1844 yılına tarihlenen 1302 numaralı defterde Edremit’te bulunan çeşitli işletmelerde ve köylerde çalışmak için perakende olarak gelen yabancı Rumların 515’i işletmelerde, 482’si köylerde çalışmaktay- dı. 515+482=997 kişi çalışmak üzere Edremit’te bulunmaktaydı. 36 34 BOA.NFS.D.01301, s. 3-73. 35 Hicri 13 Cemazie’evvel 1260 (Milâdi 13 Haziran 1844) yılına tarihlenen 1302 numaralı Nüfus Defteri 35 sayfa olup, Edremid ve köylerinde misafir veya ticaret amacıyla bulunan yabancı Rumları ihtiva etmektedir. Sayım çalıştıkları han, yağhane… vb. işletmelerde Binba- şı Yusuf Bey tarafından 6 yerel yöneticinin kontrolünde yapılmıştır. Diğer nüfus defterlerin- de olduğu gibi sıra numarası, cizye durumu, geldiği yer, fizikî özellikleri, mesleği, baba adıy- la birlikte belirtilmiş ve yaşı yazılmıştır. Sözgelimi “Karye-i Sarnıç Numara: 1 Evsat Çeşmeci- lik tarikiyle İmroz Ceziresinden gelmiştir. Sene (12)59 uzun boylu açık kaşlı elâ gözlü ter bıyık- lı Nikola veled-i Dimidri sin 20” gibi. 36 Hilmi Uran, Hatıralarım, Ankara, 1959, s. 67-70; Nahide Erman, Çeşme Kazası (1850- 1980), (Basılmamış Lisans Tezi), Bornova, 1990, s. 9-17. 50

NAHİDE ŞİMŞİR / OSMANLI ARŞİV VESİKÂLARINA GÖRE EDREMİT KAZASI RUM NÜFUSU 11 Edremit’te Rum nüfusunun artışı ve Çeşme örneği ilerleyen yıllarda muhtemelen bu perakende nüfusun ailelerini de getirip, Edremit’e yer- leştiklerine işaret etmektedir. 1303 Numaralı Nüfus Defteri 37 (Yabancı Rumlar İle İlgili Müstakil Defter) Nüfusun İkamet Ettiği Yer Yabancı Rum Erkek Nüfus Nüfusun İkamet Ettiği Yer Yabancı Rum Erkek Nüfus Nefs-i Edremid 229 Güre Köyü 45 Kazdağlının Evi 16 Kızılkeçilü Köyü 18 Sandıkçının Evi 1 Zeytinli Köyü 139 Bakırhanı 14 Araplar Köyü 3 Topaloğlunun Evi 40 Temaşalık Köyü 17 Evciler Köyü 50 Şekviran Köyü 4 Kavlaklar Köyü 12 Havran-ı Kebir Köyü 90 Tahta Köyü 14 Yenice Köyü 1 Genel Toplam 693 Tablo-7: 1303 Numaralı Deftere Göre Edremit’teki Yabancı Rumlar 1847 tarihli 1303 numaralı defterde sadece Edremit’te çalışmak üzere Adalar Denizi’ndeki Adalar (Midilli, Sakız, Girit vb.), Balkanlarda Yanya, Filibe, Silistre, Anadolu’dan (Balıkesir, Bayramiç, İzmir vb.) geldikleri ka- yıtlıdır. 1847 sayımında 1844 sayımındaki işletmelerin büyük bir kısmı- nın yer almaması sebebiyle eksik olduğu intibaını uyandırmaktadır. 38 Defterlerin Mukayesesi 1298 numaralı 1833 tarihli defterde Rumlar, sadece şehir merkezinde üç mahallede otururlar iken 1299, 1300, 1301 ve 544 numaralı defter- lerde mahallelerin tamamına yayılmış ve sayıları artmıştır. Grafik 1’de altı farklı defterdeki Edremit şehir merkezindeki Rum er- kek nüfusun değişimi gösterilmiştir. Şehir merkezindeki erkek nüfus 1298 numaralı defterde 142,1300 numaralı defterde 255, 1301 numaralı defterde 366, 544 numaralı defterde de 366 şeklinde giderek artmıştır. 1298 numaralı deftere göre Edremit’te %53 şehir merkezinde, %47 köylerde Rum nüfusu bulunmaktaydı. 39 37 11 Muharrem (12)64 (10 Aralık 1847) tarihinde hazırlanan Kadı, Naib, Kaza Müdürü ve şehrin ileri gelenlerinin mührü bulunan 14 varaklık nüfus defteri “Edremid Kazasında otu- ran ehl-i zimmet yabancı (sadece Rum) nüfusun erkekleri san ve eşkâlleri belirtilerek yazıl- mıştır. Edremid merkeze ait 2, 2a ve 3a numaralı sayfalarında yırtıklar bulunması sebebiyle eksiklikler mevcuttur. Ancak bu durum defterden nüfus miktarını öğrenmemize engel değil- dir. Çünkü her bir kişiye sıra numarası verilmiştir. 37 Diğer nüfus defterlerinde yerleşim biri- mi esas alınırken, bu defterde Rum nüfusun çalıştığı muhtemelen Edremid’in ileri gelen zengin ailelerine ait evler de esas alınmıştır. Örneğin “Hane-i Kazdağlı an millet-i Rum der kasaba-i Çarşu-i Edremid, Sıra Nu: 1, Cizye Durumu Evsat, uzun boylu kumral bıyıklı terzi Yorgi Veled-i Dimitri, sin 25” gibi. 38 BOA.NFS.D.01303, s. 1-13. 39 BOA.NFS.D.01298, s. 69-71. 51

TÜRK DÜNYASI ARAŞTIRMALARI 12 Grafik-1: Mahallelerdeki Rum Nüfusunun Defterlere Göre Mukayesesi Sonuç Sonuç olarak Rumların bölgede çoğalması aşağıdaki şartlara bağlı olarak gelişmiştir. 1. XVIII. yüzyılın sonları ile XIX. yüzyılın başlarında Avrupa’daki savaş- lar, Osmanlı ülkesinden ziraî ürün ve hububat talebini arttırmıştır. Os- manlı Devleti’nin bütün yasaklamalarına karşın, Batı Anadolu sahillerin- den Avrupa ülkelerine “ihracı yasak” maddelerin kaçakçılığına sebep ol- muştur. 40 XVIII. yüzyılda büyük arazi sahipleri, özellikle bazı ayanlar 41 ko- lay gelir elde etmek için yurt dışına mal satmışlar, büyük arazilerindeki iş- gücü açığını da Adalar ve Yunanistan’dan yeni Rum göçlerine yol açmıştır. 2. 1821’deki Rum isyanı 42 sırasında gelenlerin bir kısmı geri dönmüş- ler, ancak 1828-29 savaşını kaybeden Osmanlı Devleti, Yunanistan’ın bağımsızlığını kabul etmek zorunda kalmıştır. Rumlara yönelik genel bir af çıkarınca, geri gidenler daha kalabalık olarak geri dönmüşlerdir. Çün- kü Adaların verimi düşük toprakları, Batı Anadolu’nun münbit toprakla- rı ile mukayese edilemeyecek kadar cazip idi. 3. 1839 ve 1856 fermanları, Türklük açısından olumsuz gelişmelere yol açmış, Şefik Aker’in belirttiği ve Nüfus Defterlerinin de gösterdiği üzere, Türk mahalleleri boşalıp, Rumların oralara yayılması XIX. yüzyılın ikinci yarısında gerçekleşmiştir. 1831’de Edremit’in sadece üç mahalle- sinde Rum bulunurken, ilerleyen yıllarda bütün mahallelerde yerleşmiş- lerdir. 40 Zeki Arıkan, “Osmanlı İmparatorluğunda İhracı Yasak Mallar (Memnu Meta)”, Prof. Dr. Bekir Kütükoğlu’na Armağan, İstanbul, 1991, s. 279-306. 41 Ayanların kanunsuz hareketleri için Y. Nagata, Muhsinzâde Mehmed Paşa ve Âyânlık Mües- sesesi, Tokyo, 1976, s. 31-38; Aynı yazar, Tarihte Ayanlar, Ankara, 1997, muhtelif sayfalar. 42 Rum isyanı ile ilgili olarak bkz. M.S. Kütükoğlu, “Yunan İsyanı Sırasında Anadolu ve Adalar Rumlarının Tutumları ve Sonuçları”, Üçüncü Askeri Tarih Semineri, Bildiriler, Tarih Boyunca Türk-Yunan İlişkileri, Ankara, 1986, s. 133-161; Z. Arıkan, “1821 Ayvalık İsyanı”, Belleten, LII/203, s. 571-600.