Türklerde Nevruz’un Yeri

TÜRKLERDE NEVRUZ’UN YERİ VE ÖNEMİ
Yusuf Ziya BİLDİRİCİ*
GİRİŞ
Toplumsal kültürün başat örneklerinden olan bayramlar millî ve dinî
özellikleriyle milletlerin yaşamlarında etkin bir şekilde kutlanmıştır. Millî
kimliğin oluşturulmasında ve sürdürülmesinde bayramların önemi
yadsınamaz. Tarih boyunca milletler millî varlıklarını ortaya koymak için
çeşitli motifler geliştirirler ve kültürel unsurlarla yerlerini alırlar. Bu
bağlamda, Türk toplumlarında baharın gelmesi olayının bayram olarak
kutlanması, millî benliğin ve millî kimliğin oluşturulmasında (Tutar, 2002, s.
611) büyük bir önem taşımaktadır.
Türkler, gece ile gündüzün eşit olduğu 21 Mart gününü yılın ilk günü
kabul etmiş ve binlerce yıl bu günü Ergenekon, Bozkurt, Çağan, Yengi Gün,
Uluştın Uluğ Kün (Turan, 1998, s. 90) gibi adlarla yılbaşı olarak
kutlayagelmişlerdir. İnsanlık tarihinin en eski bayramlarından olan Nevruz,
dinî bir bayram olmaktan öte bir halk bayramıdır. Her dinden insanlar bu
bayramı kutlamaktadırlar. Nevruz, doğayla insan arasındaki ilişkiyi artıran
sevinç demlerinden biridir (Kafkasyalı, 2005, s. 149).
Nevruz, Türk dünyasında ortak kültürel değer olması özelliğiyle önemli
konuma sahip olup, yüzyıllardır Türk kültür zenginliğiyle kutlanmaktadır. Bu
bayram günüyle ilgili olarak Türk topluluklarında çeşitli gelenekler meydana
gelmiştir. Bu gelenek ve törenleri Orta Asya’dan Anadolu’ya ve Balkan
Türklerine kadar çok geniş bir coğrafyada tespit etmek mümkündür.

1. NEVRUZ KELİMESİNİN KÖKENİ
   Nevruz Farsça bir kelime olup nev; yeni, ruz; gün yeni gün
   anlamındadır. Yılbaşının ilk gününe yeni gün anlamında Nevruz, Nevroz
   denmiştir. Eski ön Asya kavimlerinin yılbaşı ve bahar bayramının adıdır.
   Rumî Takvim’de Mart’ın 9’u, Miladî Takvim’de Mart’ın 21’i Nevruz
   günüdür (Devellioğlu, 1997, s. 830, Sami, 2006, s. 1474).
   Nevruz toprak altındaki canlıların dış dünya ile buluşmalarının günüdür.
   Türk ve İran topluluklarında ortak bir kültür unsuru olarak görülen Nevruz,
   İran efsanelerinde M.Ö. XI. yüzyıl gibi geç bir zamana denk gelirken,
   Türklerde III. yüzyıldan itibaren kutlanan bir bahar bayramıdır. Adlandırma
   ve kutlanışında bazı farklılıklar olmakla birlikte Türk dünyasına zamanla
   yerleşen Nevruz, birbirine benzer törenlerle kutlanmaktadır (Tutar, 2002, s.
   611).

• Doç. Dr. Pamukkale Üniversitesi, yziya@pau.edu.tr
  I. Uluslararası Türklerin Dünyası Sosyal Bilimler Sempozyumu
  I. International World of Turks Symposium of Social Sciences
  82
  Türk dünyasında Nevruz, Novruz, Navruz, Sultan-ı Nevruz, Sultan-ı
  Navrız, Navrez, Nevris, Naorus, Novros, Navrıs, Noruz gibi ağız
  değişiklikleriyle anılmaktadır (Türkdoğan, 1996, s. 29).
  Baharın gelmesi olayının kardeş Türk toplulukları arasında
  kutlanmasıyla ilgili genel bir değerlendirme yapacak olursak, Altay
  Türklerinde; Cılgayak Bayramı, Karaçay Türklerinde; Gutan, Sabantay, Tegri
  Toy, Başkurt Türklerinde; Ekin Bayramı, İrte Yaz, Navruz, Kazan Türkleri ve
  Karakalpaklarda; Ergenekon Bayramı, Nogay Türklerinde; Navruz, Saban
  Toy, Kumuk Türklerinde; Yazbaş, Uygur Türklerinde; Yeni Gün,
  Tatarlar/Terekemeler; Ergenekon, Bozkurt Bayramı, Doğu Türkistan’da;
  Yeni Gün, Baş Bahar, Gagavuzlarda; İlk Yaz, Kazakistan’da; Nevruz
  Bayramı, Nevruz Küce, Ulus Günü, Türkmenlerde; Teze Yıl, Kırgızistan’da;
  Noruz, Özbekistan’da Nevroz (http://devlet.com.tr/makaleler/y
  170ERGENEKON_BAYRAMI_NEVRUZ.html), Hakas Türkleri; Cılsırtı, Ulu Kün
  (Demir, 2009, s. 14) Çuvaşlar; Nartukan-Nurıs, Hakaslar; Çılpazı, Altaylılar;
  Cılgayak, Kırım Tatarları; Gündönümü-Navrez, Özbekler; Yeni KünNevrezu Sultan, Nogaylar; Sabantoy-Navruz kelimelerini, Azerbaycan,
  Türkiye Türkleri ve Tatarlar Nevruz kelimelerini kullanarak(Bayat, 2008, s.
  140) ve Babu Marta, Körklü Marta, İlkyaz Yortusu, Yeni Yıl, Mart Dokuzu,
  Mereke, Meyram Nartukan, Isıakh Bayramı, Altay Ködürgeni, Bahar
  Bayramı, Yörük Bayramı, Mevris (Tutar, 2002, s. 611) gibi farklı adlarla
  baharın gelişini kutlamaktadırlar.
  Türk dünyasında baharı kutlama geleneğinin adının Nevruz şeklinde
  anılması, Türklerin İslâm dinine intisap ettikten sonra Türkçe adların yerine
  Arapça, Farsça adlar almalarıyla açıklanabilir. Tanrı kelimesinin yerine
  genellikle Rab, Halik, Hüda; Yalvaç yerine Peygamber, Resul; gök yerine
  asuman; Yeni Gün yerine de Nevruz kelimesini almışlardır. Nevruz
  kelimesinin Farsça olmasından hareket ederek Türk milletinin çok eski
  çağlardan bu yana kutladıkları bir bayramı başka milletlere atfetmek tarihî
  gerçeklerle uyuşmamaktadır. Nevruz bayramının İran coğrafyasında
  kutlanması geleneğinin nedeni, burasının milattan 4400 yıl öncesindan Türk
  yurdu olmasından kaynaklanmaktadır. Türk milletinin en belirgin kültürel
  kimliği olan Türk halk edebiyatının paydaşlığı burada da ortaya konulmuştur
  (Kafkasyalı, 2005, s. 149-150). İran’da hüküm süren Hükümdar ailesinin,
  bütün askerî bürokrasinin ve ordunun ana dili olan Azerî Türkçesi, İran
  kültürünün ve Farsçanın eksilmeyen etkisine karşın konuşma dili olarak
  hâkim unsur vasfını ortaya koymuştur (Attar, 2008, s. 2).
  Bazı bilim adamları, Nevruz kelimesinin Farsça kökenli olmasından ve
  Firdevsî’nin Şehnâme’sinde Nevruz kutlamalarının İran Şahı Cemşid
  Dönemi’nde başladığı yolundaki mitolojik bilgilerden hareketle, Nevruzun
  İran menşeli olduğu fikrini ileri sürmüşlerdir. XI. yüzyılda yaşayan El
  Biruni’nin eserinde Nevruzun Türkler de dâhil Ön Asya ve Orta Asya
  I. Uluslararası Türklerin Dünyası Sosyal Bilimler Sempozyumu
  I. International World of Turks Symposium of Social Sciences
  83
  toplulukları arasında canlı bir şekilde yaşatıldığı üzerinde durmuştur ve
  Nevruzun Türklere ait bir bahar bayramı olduğunu belirtmiştir (Tutar, 2002,
  s. 616). Hasan Tutar (s. 611) ilgili yüzyıl İran efsanelerine dayandırılan
  Nevruzun, Türklerde M.Ö. III. yüzyıldan yani Mete Han zamanından beri
  kutlanan bir bahar bayramı olduğunu belirtmektedir.
  Eski İran kültür ve medeniyetinde Nevruz Bayramı geleneği yoktur. İlk
  kez 1020 yıllarında Gazneli Mahmut’un Firdevsî’ye yazdırdığı Şehnâme’de
  görülmektedir. 999 yılından 1925 yılına kadar İran coğrafyasına hâkim olan
  Karahanlı, Gazneli, İlhanlı, Karakoyunlu, Akkoyunlu, Safevî, Afşar, Kacar
  Türk devlet ve hanedanları zamanında Nevruz geleneğinin yaşatılıp yayılması
  sırasında İran kültürüne geçmişliği (Kafkasyalı, 2005, s. 150)
  değerlendirilmektedir.
  Persler Nevruzu XI. yüzyıldan itibaren kutlamaya başlamıştır.
  Parmaksızoğlu (1989, s. 218), Nevruzun Pers milliyetçisi Firdevsi’nin
  teşvikiyle kutlanmaya başladığını, Firdevsi’nin bu bayramı Perslerin bayramı
  olarak gösterdiğini, oysa Perslerin Nevruzu Türklerden öğrendiklerini ileri
  sürmektedir.
  Nevruzu Pers geleneğine bağlayan Şehnâme ve diğer kaynakların
  çarpıtıcı olduğunu öne süren Mustafayev (2013, s. 70), milattan önceki yıllara
  ait Pers metinlerinde Nevruz hakkında bir kayıt bulunmadığını, Nevruzla ilgili
  bilgilerin Perslerde XI. yüzyıldan itibaren görüldüğünü savunmaktadır.
  Mustafayev (s. 71) 1200 yıldır diğer Türk topluluklarıyla ilgisi kalmamış
  denilebilecek olan Sakalarda Nevruz geleneğinin bugün de varlığına işaret
  ederek, “Eğer Nevruz Batı ve İran kaynaklı bir gelenek idiyse, bu bayramın
  Sakalara nasıl gittiğini de kaynaklara müracaat ederek açıklamak gerekir”
  demektedir.
  Mustafa Kafalı (1995, s. 25), Türkçeyi ve Türk kültürünü Araplara
  öğretmek amacıyla Kaşgarlı Mahmud tarafından 1074’te yazılan Divan-ı
  Lügati’t-Türk adlı eserinde Nevruzun 12 Hayvanlı Türk Takvimi’nde
  geçtiğini, onun yaşadığı bin yıl öncesindeki duruma bakıldığında, İran-Sasanî
  Devleti’nin tarihten silineli 400 yılı geçmiş ve İranlılığı temsil edebilecek en
  küçük kültür unsuru ve siyasî gücün kalmadığını belirtmektedir. Kafalı,
  Selçuklu Sultanı Melikşah’ın hazırlattığı Celali Takvimi olarak anılan Güneş
  Takvimi’nde yılbaşının 21 Mart olarak kaydedildiğini, bu durumun dahi
  Güneş esasına dayanan Nevruz ananesinin Türk menşili olduğunun delili
  sayılması gerektiğine dikkat çekiyor.
  Ahmet Pirverdioğlu (s. 45), Nevruzun eski İran takvimine göre dört
  yılda bir gün kayarak farklı mevsimlere rastladığını, İran’da yılbaşı olarak 21
  Mart’ın sabitleşmesinin Selçuklu Hükümdarı Melik Şah ile başladığını,
  Farsların çoğunlukta olduğu güney bölgelerde Türklerdeki gibi coşkulu ve
  ihtişamlı bir şekilde kutlanmadığını, Nevruz kelimesinin Farsçaya, Türklerle
  I. Uluslararası Türklerin Dünyası Sosyal Bilimler Sempozyumu
  I. International World of Turks Symposium of Social Sciences
  84
  temasın başlamasıyla yerleştiğini, o tarihlere kadar Farsların kullandığı
  terimin Ferverdegan Şenliği olduğunu, Farsça kurallarına göre Ruz-i Nev
  olması gereken Nevruzun, Kaşgarlı’da geçen Yeni Gün, Yeni Kün, Yangı Kün
  tabirinin tercümesi olarak kullanıldığını belirtmekte, Orta Asya ve diğer Türk
  topluluklarında Mart ayına “Bayram ayı” denmesinin, eskiden Nevruz yerine
  bu kelimenin kullanıldığına dikkat çekmektedir.
  Nevruzu İran geleneğine bağlayan Firdevsi’nin Şehnamesi başta olmak
  üzere, ilk kez XI. yüzyıl kaynaklarında görülmesine dikkat çeken Reşat Genç
  (1995, s. 16); “İran’da, Hunlarda olduğu gibi milattan önceki yıllarda Nevruz
  geleneği bulunmuş olsaydı, M.S. XI. yüzyıldan önceki metinlerde de bunların
  izlerinin bulunması gerektiğini” savunmaktadır.
  Dolayısıyla, Mâd-Part, Pars gelişme tarihlerine bakıldığında İranlılar
  İran coğrafyasına gelmeden önce çevre ve yerleştikten sonra hâkim kültürlerin
  etkisinde kalarak, onların dinsel ve kültürel özelliklerini kendi kültürlerine
  katarak (İdrisi, 1995, s. 137), özellikle Türk kültüründen de etkilenerek
  yeni bir kültür meydana getirmişlerdir.
  Tarihî vetireler Nevruzun, Yenisey-Orhun çevresinden Altaylara,
  buradan da Hunların Avrupa’ya yürümeleriyle Macaristan’a, Balkanlar’a
  ulaştığı, M.S. 800’lerden itibaren Hazar’ın güneyinden Anadolu’ya ve
  Mezopotamya’ya taşındığı (Turan, 1998, s. 90) gerçeğidir.

1. HUN VE GÖKTÜRKLERDE BAHAR BAYRAMI
   Türkler zaman değişiminin başlangıcı saydıkları, bağışlandıkları için
   Tanrılarına teşekkürlerini ifade ettikleri Yeni Kün adını verdikleri bayramda
   özel bir tören yaparlardı. Milattan sekiz yüz yıl önceye ait Çin kayıtları,
   Hunların atalarının 9 veya 21 Mart günleri, yani tabiatın dirilmeye başladığı
   günlerde hep birlikte kırlara çıktıklarını, sürülerini otlaklara saldıklarını, kırda
   ateşler yaktıklarını ve bu ateşin etrafında oyunlar oynadıklarını, çimenler
   üzerinde okçuluk, yarış, güreş gibi sporlar ile müzik eşliğinde çeşitli oyun ve
   eğlenceler yaptıklarını bildirmektedir (Genç, 2004, s. 211; Ekrem, 2016, s.
   71).
   Asya Hunları yılın birinci, beşinci ve dokuzuncu ayında olmak üzere
   yılda üç kere bayram yaparak göğe kurbanlar sunarlardı. Yılın ilk ayında,
   Ongın Nehri bölgesinde Karakurum şehri yakınında bir yerde, yapılan tören
   Tanhu’nun sarayında olurdu. Hunlara bağlı boyların başbuğları Tanhu’nun
   sarayında toplanırlar, yer-su ve gök tanrılarına kurbanlar sunarlardı (Gömeç,
   1998, s. 39). Beşinci ayda Lung-Ç’eng denilen yerde atalarına, yer-sulara, ve
   Göktanrı’ya kurbanlar sunmak suretiyle büyük bir tören yapılırdı. Bütün bu
   bayramlar sırasında bir ormanın etrafında, veya yere çakılmış işaret vazifesi
   gören dalların çevresinde at yarışı yapılması adet halinde idi (Çay, 1991, s.
   47). M. Ö. ll. yüzyılda yaşayan ünlü Çin tarihçisi Simaçen, Tarihî Hatıralar-
   I. Uluslararası Türklerin Dünyası Sosyal Bilimler Sempozyumu
   I. International World of Turks Symposium of Social Sciences
   85
   Hunlar Tezkiresi adlı eserinde: “Her yıl başı günü Hun liderleri Tanrı-Kut
   sarayında yeni yılı kutlarlar ve nezirçırak verirler” ( İltebir, 1996, s. 218) diye
   yazdığını, Fenye’nin Son Han Sülâlesi Tarihi’nde, başta Nevruz olmak üzere
   yılda üç kez toplanıp Tanrı’ya kurbanlar kestikleri ve çeşitli törenler yaptıkları
   kaydedilmiştir (Ekrem, 2016, s. 71).
   Türklerde söylenilegelen olayların en önemlisi bu günün bir kurtuluş
   günü olarak kabul edilmesidir. Ebulgazi Bahadır Han’ın Şecere-i Terakime
   adlı eserinde detaylarıyla naklettiği Ergenekon Destanı bu bayramla ilgili
   bilgileri içermektedir. Bu destana göre, Göktürk Hanı İlhan’ın düşmanlarıyla
   yaptığı savaşta hepsi ölürler. Sağ kurtulan küçük oğlu Kıyan/Kayan ile yeğeni
   Negüş/Tukuz Ergenekon’a sığınır ve zamanla çoğalarak buralara sığmaz
   olurlar. Atalarının eski yurtlarını almak amacıyla, dağdaki zayıf bir noktayı
   eriterek çıkış yolu bulurlar. Türk tarihinde yeni bir hayat, yeni bir başlangıç
   sayılan bu tarihi gün 21 Mart’a tekabül eder ve zamanla yeni bir yılın
   başlangıcı sayılır. Bu olay her yıl benzerine yakın canlandırılır, eğlenceler
   düzenlenir, millî şuur canlı tutulmaya çalışılırdı. O günden beri yeni yılın
   başladığı gece Göktürklerde bayram olarak kutlanmaktadır. Bir parça demiri
   ateşe salıp kızdırırlar. Önce Kağan bunu kıskaçla tutup örse koyar, çekiçle
   döver. Ondan sonra beyler de aynısını yaparlardı. Türkler bu günü mukaddes
   bilirler, böylece Tanrı’ya şükretmiş olurlardı (Ögel, 1971, s. 62-64). Aşina
   ailelerinin Tabgaç darbesinden kaçıp sığındıkları yerden kurtulduktan sonra
   devlet töreni şeklinde kutlaya geldikleri Ergenekon veya Bozkurt bayramının
   (Koca, 2002, s. 53) ortaya çıkış gerçeği bu şekildedir. Chou Sülalesi Tarihi
   (557-581) adlı eserde de “Göktürkler, bitkilerin yeşerdiği zamanı yılbaşı
   olarak kutlarlar” ifadesi vardır (Turan, 1998, s. 90).
   Çin imparatorları baharın gelişini saban tutarak kutlarlarken, Türk
   hakanlarının bahar bayramında örs üzerinde kızdırılmış demir döğmeleri
   (Turan, 1978, s. 107-108), Türklerdeki demirciliğin millî sanat olması ve
   demir kültü (İnan, 1966, s. 242-244) ile açklanabilir.
   Çin kayıtlarına göre, örf ve adetleri Hunlara benzeyen (Ekrem, 2016, s.
   72) Göktürklerin biri ilkbaharda olmak üzere yılda üç defa tekrarladıkları
   törenleri vardı. Törenlere başta Kağan olmak üzere, devlet ileri gelenlerinin
   tamamı iştirak ederlerdi. Göktürklerin büyük bayramı beşinci ay olarak
   bilinen Haziran ayının ikinci yarısında olup, bu bayram Ötüken Bölgesi’nde
   Tamır Irmağı kaynağında Göktanrı’ya, yer-sulara kurbanlar sunulmasıyla
   başlardı (Kafesoğlu, 2009, s. 47). Kurbandan sonra da topluca yapılan
   eğlencelere geçilir, kızlar tepük denilen ayak topu oynarlardı. Herkes kımız
   içer, şarkılar söylenirdi (Koca, 2002, s. 54). Batılı araştırmacılar, Göktürklerde
   görülen ilkbahar bayramının taze çayırların yetiştiği ve tayların çoğaldığı
   zaman yapıldığına (Eberhard, 1942, s. 94; Turan, 1998, s. 90) dikkat
   çekmektedirler.
   I. Uluslararası Türklerin Dünyası Sosyal Bilimler Sempozyumu
   I. International World of Turks Symposium of Social Sciences
   86
   Şamanist gelenekleri ve inançlarına göre, ateş bütün pislik ve kötülükleri
   temizler, kötü ruhları kovar (Erdoğan, 2003, s. 33-46). 6. yüzyılda Batı
   Göktürk Kağanı ile görüşmeye gelen Bizans elçileri huzura alınmadan önce
   iki ateş arasından geçirilmişlerdi. Bu tören elçilerle (Grousset, 1993, s. 96)
   gelmesi muhtemel kötü ruhları kovmak (İnan, 2000, s. 68) maksadıyla
   yapılırdı. Başkurtlar ve Kazaklar bir yağlı bezi yakarak onu hastanın etrafında
   “alas…alas” diyerek gezdirirler. Bu olaya Anadolu’da “alazlama” (Döğüş,
   2015, s. 89) denmekte olup, çocukluk yıllarımızda rastladığımız hasta
   odalarında kokulu bitkiler yakılarak etrafın tütsülenmesi ile alâkası vardır.
   Tabgaçlar’da (315-550, 557) ilkbaharın ilk ayında ülkenin doğu
   bölgesindeki tapınak görevini gören “Taş-ev”de Gök Tanrı’ya, ata ruhlarına
   kurbanlar sunarlardı (Kafesoğlu, 2009, s. 290).
2. UYGUR TÜRKLERİNDE BAHAR BAYRAMI
   Uygur Kağanlığı döneminde (745-840), Gök-Türklerde olduğu gibi,
   beşinci ayda Tamır Irmağı kaynağında kurbanlar sunarak törenler yapılırdı.
   Uygur Kağanlığı dağıldıktan sonra, Turfan bölgesine yerleşen Uygur Tükleri
   ilkbahar aylarında topluluk halinde civardaki mabetlere giderlerdi (Özkan,
   1996, s. 309; Kafesoğlu, 2009, s. 289).
   840 yılından sonra Tarım Havzası’na gelip, yarı yerleşik hayata geçen
   Uygurlar, din olarak Budizm’i kabul ettikleri halde eski geleneklerini terk
   etmemişlerdi. 10. yüzyılın ilk çeyreği içinde Uygur kağanını ziyaret eden Çin
   elçisi Wang Yen-te’ye göre; Uygurlar, üçüncü ayın dokuzunda, yani 9 Mart’ta
   Soğuk Yemek Festivali düzenliyorlar, birbirlerinin üzerine su atmak suretiyle
   eğlenirlerdi (Koca, 2002, s. 51).
   923 Tarihinden önce yazılan Uygurca Mayrısimit adlı eserde Uygurların
   “Yengi Kün” bayramlarının bulunduğunu ve yılın ilk günü yapılan bu
   bayramda güreşler yapıldığı, piyesler oynandığı, canlı ve kâğıt tasvirlerle bazı
   olayların canlandırıldığı kaydedilmektedir (İmir, 2012, s. 87). Kutsal ve
   görkemli törenlerle kutlanan bu yeni yıl bayramı her yıl miladî takvime göre
   22 Mart günü kutlanır. Ünlü tarihçi Tarımşah’ın; “Her yıl yeni yılın ilk yedi
   günü Kuçar’da boğa, aygır ve buğra güreşleri yapılır ve onbinlerce kişi bunu
   seyreder” (İltebir, 1996, s. 218) ifadesi, Uygurların bu tarihi şenlik ve bayram
   ortamında kutladıklarını ortaya koymaktadır.
   Uygur Kağanlığı’nın yerine kurulan Kırgız Kağanlığı’nın (840-920) bir
   kolu olarak Yenisey Kırgızları 9 Mayıs’ta İlkbahar Bayramı’nı kutlarlardı. Bu
   mutlu gün, Kırgız takvimine göre Kükük yani Mart ayına tekabül etmekteydi
   (Çay, 1991, s. 48).
   Baharın gelişi, tabiatın yeniden canlanması olayı ile bağlantılı olarak her
   çağda Nevruz törenlerine benzer inanç ve törenlere rastlanmaktadır. Bu
   I. Uluslararası Türklerin Dünyası Sosyal Bilimler Sempozyumu
   I. International World of Turks Symposium of Social Sciences
   87
   anlamda Yakut Türklerinde Göktanrı adına törenler yapıldığı, yeşil ağaçlar
   altına gidilerek kımızlar içildiği, hatta ortada yakılan bir ateşin üstünden
   atlandığı bilinir. Aynı şekilde Moğollar, Kalmuklar ve Tunguzların da buna
   benzer törenler (Güzel, 1996, s. 168) düzenlerlerdi.
   Türklerin İslâmiyetten önce Orta Asya’daki yaşantılarında kendilerine
   özgü bu bayramların oluşumunda ve doğuşunda, hiç şüphesiz onların
   yaşantılarını en çok etkileyen doğa şartları ile destanlarına konu olan olayların
   başlıca rolü bulunmaktadır. Bu da, söz konusu bayramların dinî olmaktan
   ziyade millî nitelikli (Koca, 2002, s. 51) bayramlar olduğunu göstermektedir.
   Kutlanan bahar bayramı doğayla barışık olma ve ondan yararlanma
   dileğine dayanır. Yaratılış ve türeyişe, yeniden doğuş ve doğanın canlandırma
   inancına ait inanma ve pratikleri vardır. Nevruz ateşinden atlama, günahlardan
   arınmaya yönelik davranışlardandır. Türklerde ateş kutsanır, doğanın
   uyanması ateşle kutlanırdı. Ateş kültü pek çok uygarlıkta aydınlık, kötülükten
   arınma, temizleyicilik ve bereket sembolüdür. Aynı zamanda yakılan büyük
   ateş toprağın ısınıp uyanması simgesidir.
3. OSMANLILARDA VE DİĞER TÜRK TOPLULUKLARINDA
   BAHAR BAYRAMI
   İslâmiyetin büyük Türk kitleleri tarafından kabulünden sonra sözü
   geçen Yenigün Bayramı’ndan ilk bahseden kaynak, 11. yüzyılda Kaşgarlı
   Mahmut tarafından yazılan Divan-ı Lügati’t-Türk’tür. Eserde bayram
   “Neyruz” (Ekrem, 2016, s. 75) şeklinde kaydedilmiştir.
   Tabiatın canlanışı ve kurtuluş sembolü olarak Nevruz’u kutlayan atlıgöçebe bir yaşama biçimi sürdüren Türklerin yeryüzündeki müthiş
   değişmelerden etkilenmeleri kaçınılmazdı. Bayramın kutlandığı ayda
   bolluğun, bereketin yaşanması ve yeryüzünün yeni yeni renklerle bezenmesi
   Türkler arasında bayram olarak kutlanmıştır. Türk geleneği gereği bayram
   kutlanan günlerde yenilip içilmesi, cirit, çavgan oyunlarının oynanması, ok
   atma ve güreş müsabakalarının yapılması, İslâm öncesi devirden Selçuklulara,
   Osmanlılara ve bunlara çağdaş olan Türk devletlerinde de aynı anlam ve coşku
   ile devam ettirilen millî kültür zenginliğimizi ortaya koymaktadır.
   İlhanlılar zamanında (1220-1350) da bahar bayramı geleneğinin
   sürdürüldüğü görülür. Bu bayramın kutlanma gününün muhtemelen Mayıs
   ayının ilk haftasında olduğu söylenebilir. Söz konusu bayramda beyaz
   kısraklar takdis edilir, kımızlar dağıtılırdı (Çay, 1991, s. 48).
   Bu günü yeni yıl olarak kabul ettirerek Selçuklu devlet hayatına
   kazandıran Nizamülmülk, vergileri sözkonusu günün birincisinde toplatmıştır
   (Güzel, 1996, s. 178). Türklere ait olup, dünyanın en doğru takvimlerinden
   olan ve Sultan Melikşah zamanında malî meselelerde kullanılmak üzere
   I. Uluslararası Türklerin Dünyası Sosyal Bilimler Sempozyumu
   I. International World of Turks Symposium of Social Sciences
   88
   hazırlanan ve Celalî Takvimi olarak anılan Güneş Takvimi’nde yılbaşı önce
   15 Mart kabul edilmiş, daha sonra 21 Mart olarak düzeltilmişti (Halaçoğlu,
   1996, s. 183).
   İlgili tarih Osmanlılarda Nevruz-ı Sultânî veya sadece Nevruz olarak
   adlandırılmış ve kanunnamelerde verginin ilk taksidinin alındığı zaman
   olmuştur. Türkler tarafından kutlanagelen ve genelde Ergenekon, Yeni Gün
   olarak adlandırılan bahar bayramı Osmanlılarda yeni yılın başlangıcı olarak
   kutlanmıştır. Zira 21 Mart gece ile gündüzün eşit olduğu ve bundan sonra
   gündüzün uzayacağı gün dönümüdür. Bu anda bahar başlar ve 92 gün, 20 saat,
   4 dakika ve 27 saniye sürerek yaza ulaşır (Halaçoğlu, 1996, s. 183). Bu gün
   Anadolu’nun bazı yörelerinde Nevruz-ı Sultânî, Mart 9’u (Çay, 1991, s. 117
   vd) olarak bilinmektedir.
   Türkler Fars kültürü ile karşılaştıklarında, en az 4-5 bin yıllık “tülüğ
   yazım” sözünü bırakıp Farsça’daki halı kelimesini aldıkları gibi, yine onun
   kadar geçmişi olan Yeni Kün sözünü zamanla bırakarak Farsça’dan Nevruz
   kelimesini kullanmaya başladılar (Genç, 2004, s. 212).
   Nevruzun Osmanlılardan başka çağdaşı olan Memlüklülerde de aynı
   şekilde malî yıl başlangıcı ve baharın ilk günü olarak kutlanıldığı görülür.
   Yine bir Türk devleti olan Safevilerde de Nevruz’un kutlandığı, III. Ahmed
   döneminde elçilikle İran’a gönderilen Dürrî Efendi’nin Sefaretname’sinde
   (Halaçoğlu, 1996, s. 187) kayıtlıdır.
   Osmanlıca metinlerde Nevruz, Nevrûz-ı Sultanî veya Sultan Nevruz
   olarak geçmektedir. Bayramla ilgili kutlamalar 21 Mart’tan önce başlar,
   insanlar evlerini genel bir temizlikten geçirir, hediyeleşir, kabir ziyaretlerine
   giderlerdi. 21 Mart günü Padişahın Nevruz tebriklerini kabul ettiği, halkın
   bayramını kutladığı bu güne Nevrûz-ı Sultani denilmiştir. Osmanlı
   Devleti’inde bu güne ait hediyeleşme, günü şiirler yoluyla anlatımdan oluşan
   nevruziye âdeti II. Meşrutiyete kadar devam etmiş (Halaçoğlu, 1996, s. 185),
   daha sonraları yerini 5 Mayıs’ta kutlanan ve eski Türk inancının İslâmileşmiş
   bir şekline bürünen Hıdırellez (Döğüş, 2015, s. 85) şenliklerine bırakmıştır.
   1938 yılında Aksu Yaylası’na 7-8 ilçeden gelip Nevruz Bayramını
   kutlamak ve bu vesile ile at ve oğlak tartış yarışları amacıyla toplanan
   300.000’den fazla Uygur Türkünün törenleri Doğu Türkistan diktatörünün
   emri ile yasaklanmasına rağmen, günümüzde kutlanmaya devam edilerek
   (İltebir, 1996, s. 218), Türk kültüründeki paralel çizgi ortaya konulmaktadır.
   Günümüzde Balkan Türkleri arasında Nevrus, Mervis, ve Sultan-ı
   Nevrus olarak 21 Mart’ta kutladıkları bayramları vardır. O gün soğan
   kabuğuyla boyanan yumurtalarla yumurta kırma, yakılan ateşin üzerinden
   gençler atlama yarışı, mani atışmaları yaparlar (Hafız, 2004, s. 255-257).
   I. Uluslararası Türklerin Dünyası Sosyal Bilimler Sempozyumu
   I. International World of Turks Symposium of Social Sciences
   89
   Gagauz Türklerinde Mart ayının ilk günlerinde Babu Marta, Babu
   Evdokiya diye adlandırılan geleneksel olarak yapılan temizlikten sonra, 11
   Mart’ta ilk yaz yortusunda gençler at yarışları yaparak kutlarlar, 22 Mart’ta
   Nevroz ile baharın başladığına inanırlardı. Dağıstan’da ve Hazar Denizi’nin
   Azerbaycan ile Çeçenistan arasında kalan kısmında yaşayan Kumuk
   Türklerinde Nevruz, Navruz, Yazbaş olarak adlandırılan bahar bayramı 21-
   22 Mart’ta kutlanmaktadır. Türkmenistan’da Nowruz, Kırgız Türklerinde
   Nooruz, İdil-Ural Bölgesi Tatar Türklerinde Newruz, Güney-Batı Sibirya’da
   yaşayan Hakas Türklerinde yıl başı anlamında Çıl Pazı adlı bayramların
   kutlandığı tarih 21 Mart’a denk gelmektedir. Kazak Türklerinde Nawrız, Çıl
   Pazı olarak adlandırılan bayram 22 Mart’ta kutlanmaktadır. Baltık kıyısının
   doğu kesiminde yer alan Litvanya’da yaşayan Karay Türkleri arasında 15
   Mart’a denk gelen ve yılbaşı olarak kabul edilen günde kışın uğurlanması ve
   baharın karşılanması kutlanır (Yıldız, 2004, s. 37-42).
   Kazakistan’da bahar bayramı yaklaştığında yerleşim yerlerinde ve
   evlerde genel temizlik ile çevre düzenlemeleri yapılır, kutlamalar için ayrılan
   kapalı ya da açık alan düzenlenip süslenmeye başlar. Kutlamaların yapılacağı
   merkeze keçe çadır kurulur. Çadırların önüne mensup olanan yerleşim
   biriminin veya ailenin tamgası ya da flaması asılır. Yemeklerin yapılacağı
   ocaklar hazırlanır. Çeşitli oyun ve yarışmaların yapıldığı kutlamalar Kazak
   toplumunda dinî bir bayram gibi kabul edildiğinden ileri derecede önemsenir
   ve bayramlaşma şeklinde kucaklaşarak kutlanılır (Çetin ve Çetin, 2004, s.
   291).
   Doğanın canlanmasını içeren baharın gelişinin Türk dünyasında farklı
   tarihlerde kutlanması tamamen coğrafî nedenlere dayanmaktadır. Bahar
   Anadolu, Azerbaycan ve Orta Asya’da Mart, Sibirya ve Altay’da Haziran
   ayında geldiğinden yeni yıl geleneğinde kutlama yaparlar. Gece ile gündüzün
   eşitlendiği Mart ayında sadece sıcak bölgelerde yaşayan Türkler yeni yılın
   gelmesini bayram ortamında kutlarlar. Nitekim bahar kutlamalarının
   mitlerinin kökeninde takvim karakterli kış ile ilkbaharın mücadelesi vardır.
   Türk dünyasında ölen ve dirilen doğa mitleri, takvim dilinde yeni taze bir
   başlangıcın ritüelistik anlatımı (Bayat, 2008, s. 143) olarak yaşatılırken, soğuk
   kış ortamından sıcak bahara geçişin yaşanmadığı coğrafyalarda baharın
   gelmesi olayını kutlama geleneği bulunmamaktadır.
4. KIZILDERELİLERDE BAHAR BAYRAMI
   Soy kütükleriyle ilgili çalışmalar ve tartışmalar yüzyıllardır devam eden
   Amerika yerli kızılderili kabileleri ile Sibirya, Saka, Altay-Hakas-Telvit ve
   Tuva bölgesinde yaşayan eski Türk âdetlerinin, mevsimlik dinî merasimlerin
   birbirine benzemekte ve büyük paralellikler göstermektedir. Amerika’nın
   toprakla ve ziraatle uğraşan kızılderili kabileleri arasında dinî ağırlıklı
   merasimlerle kutlanan mevsimlik bayramların başında, Mart ayında “yeni
   I. Uluslararası Türklerin Dünyası Sosyal Bilimler Sempozyumu
   I. International World of Turks Symposium of Social Sciences
   90
   yılın başı” için yapılan kutlama törenleri ve şenlikleri gelir. Bu kutlamalar eski
   yıldan yeni yıla geçişi, ölümden sıyrılıp yeniden dirilişi, kısırlıktan kurtulup
   yeniden üremeye dönüşü kutlamak maksadıyla yapılmaktadır. Yeni yılın
   başlangıcı olan Mart’ta kutlanan “Diriliş” kutlamaları ile ilgili kızılderililerin
   yaptığı merasimlerde kabilenin yaşadığı köy veya kampın tam orta yerine
   uzun ve düzgün bir direk dikilir. New Mexıco, Arizona ve Kaliforniya
   eyaletlerinde yaşayan kızılderili kabileleri köyün orta yerine dikilen bu direğin
   kâinatın ekseni olduğuna ve dünyayı yaratan 1’i temsil ettiğine inanırlar.
   Kızılderililerin yaptığı merasim ve kutlamaların en ilginç yanlarından birisi,
   kabilenin şamanının Gök Tanrı olarak kabul edilen “Ulu Ruh”a daha çok
   yaklaşmak ve kabilesi için onun yardımını ve rahmetini talep etmek amacıyla,
   bu düzgün direğe tırmanmasıdır. Direğe tırmanma merasimi Kaliforniya
   eyaletindeki Camella kızılderilileri arasında oldukça yaygındır (Arslan, 2006,
   s. 21-39).
   Kaliforniya eyaletinde Maidu kızılderili kabilesinin düzenlediği yakarış
   merasiminde kabilenin şamanı bu direğe tırmanır. Köyün orta yerine dikilen
   bu direk ölümlü dünya ile ahiret arasında kurulan mistik bağı ve ruhî köprüyü,
   bazen de kâinatı 1’den yaratan ve herşeyi sonunda yeniden 1’de biraraya
   toplayacak olan 1’in, yeni Gök Tanrı’nın yeryüzündeki sembolü olarak kabul
   ediliyor. Kuzey Amerıka yerli kızılderili kabilelerinden Kutenai ve Crow
   kabileleri de köyün ortasına dinî merasimler maksadıyla dikilen direği, bu
   mukaddes bağlılığın köprüsü olarak kabul ediyorlar. Büyük Ruh, ManituTanrı, Kutsal Ruh olarak adlandırılan Gök Tanrı’ya daha yakın olma, onunla
   konuşma, ondan yardım dileme maksadıyla yapılan bu direğe tırmanma
   merasimine Orta Asya, Sibirya, Altay, Hakas, Tuva şamanizmi ve bu
   bölgelerde yaşayan Türk topluluklarının ve boylarının dinî geleneğinde de
   yaygınca rastlanmaktadır (Arslan, 1995, s. 251-267).
   Sioux (su) kızılderili kabilesinde yeni yılın başlangıcı için yapılan
   merasimlerde ateşe büyük önem verilir ve bununla ilgili tören Mart ayında
   yapılır. Atlara çok önem verilen bu kızılderili kabilesinde 2 yıllık damdan
   çıkma taylara eğer vurulur. Mart ayının girmesi ve yeni yılın başlamasıyla
   Sioux kızılderili kabilesi müthiş bir hazırlığa girişirler, gelecek kış için
   hazırlıklara başlarlar. Novajo (Novaho) ve Apeche (Apaçi) kızılderili
   kabileleri, dünyanın da insanlar gibi doğup-büyüyüp gelişmesini
   tamamladıktan sonra öldüğüne inanıyorlar. Toprağın ilk nefeslenmesi,
   canlanması bu kabileleri yeni yıla ve bahara hazırlanmaya sevkeder. Baharın
   gelişi özel ve mevsimlik merasimle, ilahili, danslı şenliklerle kutlanır. Aynı
   şekilde Chilula, Hupa, Karok, Tolowa, Wiyot ve Yurok kızılderili kabileleri
   de Mart ayında baharın başlamasını yeni yılın başı olarak mevsimlik
   merasimlerle kutlamaktadırlar (Arslan, 2006, s. 23).
   Özetle, ateş ve yeni yılın, baharın kutlanması Türk mitolojisi ve kültür
   hayatında olduğu gibi kızılderili şaman hayatı ve kültürünün de en önemli
   I. Uluslararası Türklerin Dünyası Sosyal Bilimler Sempozyumu
   I. International World of Turks Symposium of Social Sciences
   91
   unsurlarındandır. İslâm öncesi Türk kültür zenginliğini ortaya koyduğumuz
   bütün Türk topluluklarında yeni yılın başlamasının büyük törenlerle
   kutlanması, örs üzerinde korlu demirin dövülmesi, ateş kültü ile ilgili inanç ve
   kutlamalar millî birlik ve beraberliğin pekişmesinde, millet olmanın
   sorumluluk, gurur ve sevincinin duyulmasında büyük bir önem arzeder.
   Amerika’daki Kızılderili kabilelerinin de Mart ayını yeni yılın başı
   olarak saymaları ve Orta Asya Türklerine benzer ritüellerle kutlamaları, Türk
   dünyasının tarihi ve kültürü konusundaki bilgilerin yeniden
   değerlendirilmesini gerekli kılmaktadır.
   SONUÇ
   Geçmiş tarihî olayların tecrübesine göre, öz değerlerine kayıtsız kalan
   milletlerin önce yabancılaştıkları, zamanla da benliklerini kaybederek başka
   bir kimliğe büründükleri bilinmektedir. Nevruz kutlamaları sırasındaki ateş
   geleneği, mecusî Acemlerin ateş kültüründen farklı olarak çok önceleri Orta
   Asya’da Türk topluluklarına kadar uzanmaktadır.
   Baharın gelişi üzerine çeşitli adlar verilerek kutlanması, geçmiş uzun
   süreçte süreklilik kazanmasına neden olmuştur. Türklerin kutlayageldikleri
   ateş kültünün başka bir versiyonu olan Nevruz, tabiatın değişmesi olayı ile
   işlev değiştirerek günümüze kadar getirilerek, şenlik şeklini almıştır.
   Orta Asya’dan başlayan tarihî yolculukta Anadolu’yu vatanlaştıran Türkler,
   göçleri sırasında çeşitli kültürlerden etkilenerek bunları Anadolu’ya
   getirmişlerdir. Anadolu’ya taşınan Orta Asya ve göç yolları kültürü, yeni
   vatan Anadolu kültürü ve İslamî kültürle yüzyıllar süren özümleme sürecinde
   kaynaşarak günümüz kültürünü oluşturmuştur.
   Bayramlar toplumsal yaşamda canlandırıcı etkisinin bulunması,
   geleneklerin sürmesine aracı olması, törelerin kökleşmesini sağlaması
   yönüyle işlevseldir. Baharın gelişinin kutlanması geleneğini sürdürenler,
   kültür taşıyıcıları olarak görev yapmaktadırlar. Bu nedenle Bahar Bayramı,
   halkın ortak duygu ve düşüncelerini dile getiren, Türk kültürünün korunup
   yaşatılmasında önemli yeri olan geleneklerimizdendir.
   Türk tarihinde kültür asimilasyonuna karşı Türk milletine en büyük
   uyarıyı Orhun Anıtları aracılığı ile Bilge Kağan’ın yaptığını görüyoruz.
   Geçmiş tarihi olayların tecrübesine göre, öz değerlerine yabancı kalan
   milletlerin önce yabancılaştıklarını, zamanla da benliklerini kaybederek başka
   bir kimliğe büründüklerini görüyoruz. Ateşle ilgili geleneklerimizin kökeni,
   mecusî Acemlerin ateş kültüründen farklı olarak çok önceleri Orta Asya’da
   Türk topluluklarına kadar uzanmaktadır. Bu nedenlerle Nevruz adıyla
   kutlanagelen bu günün adınının Türkçe anılması, kültür değerimize sahip
   çıkarak yaşatılması gerekmektedir.
   I. Uluslararası Türklerin Dünyası Sosyal Bilimler Sempozyumu
   I. International World of Turks Symposium of Social Sciences
   92
   Dünyadaki bütün Türkler tarafından aynı gelenek ve âdetlerle ortak
   özelliklerin kutlanması, millî birlik ve beraberliğimizin daha sağlam bir
   şekilde sonsuza kadar yaşatılması, yarınımız için yapacağımız işlerde
   kendimize güveni sağlayacaktır. Bu nedenlerle, geçmiş zamanda yanlış
   şekilde Türk kültürüne giren ve kutlanması gelenekselleşen Nevruz’un, Bahar
   Bayramı veya diğer Türkçe adlarla anılarak yaşatılmasının genelleştirilmesi
   gerekmektedir.
   KAYNAKÇA
   Arslan, A. (1996). Amerika Kızılderili Kabileleri ve Türk Dünyasında “Yeni Yıl
   Başı” Merasimlerinde Paralellikler. Türk Kültüründe Nevruz Uluslararası
   Bilgi Şöleni (Sempozyumu) Bildirileri, Haz.: Sadık Tural, Ankara: Atatürk
   Kültür Merkezi Yayınları: 100, 251-271.
   (2006). Amerikan Kızılderili Şamanizmi ile Orta Asya- Sibirya Türk
   Şamanizmi’nin Benzerlikleri Üzerine Karşılaştırmalı Bir Çalışma. KırgızistanTürkiye Manas Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, (15), Bişkek: KTMÜ
   Yay.: 76, 21-38.
   Attar, A. (2008). İran’ın Farslaşma Süreci ve Bu Süreçte Farsçanın Rolü. Erdem, (52).
   1-39.
   Bayat, F. (2008). Sosyo-Kültürel ve Sosyo Ekonomik Bağlamda Yeni Kün (Nevruz):
   Mitolojik Olgudan Mitolojik Kurguya. Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler
   Dergisi, 7 (1), 139-148.
   Çay, A. M. (1991). Türk Ergenekon Bayramı NEVRÛZ, Ankara: Türk Kültürünü
   Araştırma Enstitüsü Yayınları: 119.
   Çetin, İ.–Çetin, A. (2004). Kazakistan’da Nevruz. Türk Dünyası Nevruz
   Ansiklopedisi, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları: 298,
   285-296.
   Demir, N. (2009), Türk Tarihinin ve Kültürünün Kaynağı Olarak Kaya Resimleri
   (Petroglifler) ve Yazılar. Journal Of World Of Turks, Volume 1 (1), 5-19.
   Döğüş, S. (2015). Anadolu’da Hızır-İlyas Kültü ve Hıdrellez Geleneği. Türk Kültürü
   ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi, (74). 77-100.
   Eberhard, W. (1942). Çin’in Şimal Komşuları, (N. Uluğtuğ, Terc.). Ankara.
   Ekrem, N.-Ekrem, E.H. (2016). Çin Kaynaklarına Göre Türklerde Nevruz. Current
   Research in Social Sciences, 2, (2), 67-78.
   Erdoğan, Ö. (2003). XVIII. Yüzyıla Kadar Anadolu’daki Türkmenlerin Dinî Durumu.
   Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler
   Enstitüsü Tarih (Genel Türk Tarihi) Ana Bilim Dalı.
   Genç, R. (2004). Renklerde Nevruz. Türk Dünyası Nevruz Ansiklopedisi, Ankara:
   Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları: 298, 211-215.
   __. (1995). Türk Tarihinde ve Kültüründe Nevruz. Nevruz, Ankara:
   Atatürk Kültür Merkezi Yayını: 100, 15-23.
   Grousset, R. (1993). Bozkır İmparatorluğu, (M. R. Uzmen, Çev.). İstanbul: Ötüken
   Yayınları.
   Gömeç, S. (1998). Şamanizm ve Eski Türk Dini. PAÜ Eğitim Fakültesi Dergisi, (4),
   38-51.
   I. Uluslararası Türklerin Dünyası Sosyal Bilimler Sempozyumu
   I. International World of Turks Symposium of Social Sciences
   93
   Güzel, A.(1996). Türk Kültüründe Nevruz ve Millî Birlik-Beraberlik. Nevruz ve
   Renkler, Türk Dünyasında Nevruz İkinci Bilgi Şöleni Bildirileri,166-181.
   Hafız, N. (2004). Balkan Türklerinde Nevruz ve Bahar Bayramı. Türk Dünyası Nevruz
   Ansiklopedisi, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları, 255-257.
   Halaçoğlu, Y. (1996). Osmanlılarda Nevruz Kutlamaları. Nevruz ve Renkler-Türk
   Dünyasında Nevruz İkinci Bilgi Şöleni Bildirileri, 183-188.
   İdrisi, H. (1995). Eski İran ve Azerbaycan Eyaletinde Nevruz. Nevruz, Ankara:
   Atatürk Kültür Merkezi Yayını: 100, 135-145.
   İltebir, A. (1996). Uygur Türkler’inde Eski Töreler ve Nevruz. Nevruz ve RenklerTürk Dünyasında Nevruz İkinci Bilgi Şöleni Bildirileri, 209-220.
   İnan, A. (2000). Tarihte ve Bugün Şamanizm, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
   _ (1966). “Türklerde Demircilik Sanatı”, Türk Kültürü, S. 39 (Ocak), 542-543.
   Kafesoğlu, İ. (2009). Türk Millî Kültürü, İstanbul: Ötüken Yayınları: 376.
   Kafkasyalı, A. (2005). Türk Dünyasında Nevruz Geleneğine Toplu Bakış. Atatürk
   Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 06 (02), 149-172
   Koca, S. (2002). Eski Türklerde Bayram ve Festivaller. Türkler, C. 3, Ankara: Yeni
   Türkiye Yayınları, 51-57.
   Mustafayev, B. (2013). Adriyatik’ten Çin Seddine Uzanan Nevruz Geleneği, Avrasya
   Uluslararası Araştırmalar Dergisi, 2 (3), 60-73.
   Nerimanoğlu, K. V. (2004). Politik Süreçlerde Nevruz. Türk Dünyası Nevruz
   Ansiklopedisi, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları, 205-210.
   Ocak, A. Y. (1999). İslam-Türk İnançlarında Hızır Yahut Hızır-İlyas Kültü, Ankara:
   Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
   Ögel, B. (1971) Türk Mitolojisi, 1, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
   Özkan, İ. (1996). Uygur Efsanelerinde Nevruz. Nevruz ve Renkler-Türk Dünyasında
   Nevruz İkinci Bilgi Şöleni Bildirileri.309-315
   Pirverdioğlu, A. (2002). Türklerde Yılbaşı ve Bahar Bayramı. Türkler, Cilt 3, 44-50.
   Turan, M. (1998). Tarihi Kaynaklar Işığında Nevruzun Menşei Meselesi. Millî
   Folklor Türk Dünyası Folklor Dergisi, 5 (37), 90-104.
   Turan, O. (1978). Türk Cihan Hakimiyeti Mefkuresi Tarihi, İstanbul.
   Tutar, H. (2002). Tarihte ve Mitolojide Nevruz, Türkler, Cilt 3, 611-621.
   Yıldız, N. (2004). Nevruz Adlandırmaları. Türk Dünyası Nevruz Ansiklopedisi,
   Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları, 37-42.
   I. Uluslararası Türklerin Dünyası Sosyal Bilimler Sempozyumu
   I. International World of Turks Symposium of Social Sciences

19-02-2022/BİLİMSEL MAKALE -Yusuf Ziya BİLDİRİCİ